[zaloguj się]
[pdf]

POJMOWAĆ (130) vb impf

pojmować (121), poimować (7), pojmować a. poimować [z tekstów rękopiśmiennych] (2); poimować KwiatKsiąż, GórnRozm; pojmować : poimować BibRadz (7:3), Calep (1:2).

pó- (9), po- (8); pó- KochPhaen, OstrEpit; po- OpecŻyw, Mącz (5), KochDz; pó- : po- SarnStat (7:1); drugie o oraz a jasne.

Fleksja
inf pójmować
indicativus
praes
sg pl
1 pójmuję pójmuj(e)my, pójmuj(e)m
2 pójmujesz
3 pójmuje pójmują, pójmowają
praet
sg pl
2 m m pers -ście pójmowali
3 m pójmowåł m pers pójmowali
imperativus
sg pl
2 pójmuj, pójm(o)j pójmujcie
3 niechåj pójmuje niech pójmują
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy pójmowali
2 m byś pójmowåł m pers
3 m by pójmowåł m pers by pójmowali
con praet
sg
2 m byś był pójmowåł
impersonalis
con by pójmowåno
participia
part praes act pójmując

inf pójmować (21). ◊ praes 1 sg pójmuję (7). ◊ 2 sg pójmujesz (1). ◊ 3 sg pójmuje (31). ◊ 1 pl pójmuj(e)my (5) BierEz, BielŻyw, KuczbKat (2), NiemObr, pójmuj(e)m (1) SkarJedn. ◊ 3 pl pójmują (9), pójmowają (1); -ują : -owają SarnStat (1:1). ◊ praet 3 sg m pójmowåł (10). ◊ 2 pl m pers -ście pójmowali (1). ◊ 3 pl m pers pójmowali (12). ◊ imp 2 sg pójmuj (6), pójm(o)j (2) FalZioł, BielŻyw. ◊ 3 sg niechåj pójmuje (2). ◊ 2 pl pójmujcie (4). ◊ 3 pl niech pójmują (1). ◊ con 2 sg m byś pójmowåł (1). ◊ 3 sg m by pójmowåł (7). ◊ [1 pl m pers bysmy pójmowali.] ◊ 3 pl m pers by pójmowali (4). ◊ con praet 2 sg m byś był pójmowåł (1). ◊ impers con by pójmowåno (1). ◊ part praes act pójmując (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Chwytać, łapać; ogarniać (impf do „poimać” i „pojąć”); arripere, irretire Mącz; comprehendere Calep [w tym: co (4)] (7): Arripio, Pochwytawam/ poriwam/ poymuyę. Mącz 346b; Irretio, Vwikławam zámotawam vłowię poymuyę. Mącz 354b; Comprehendo – Ogarnuię, poymuię, łapąm. Calep 229a.

pojmować za co (1): Idźie do obory: Głaſzcże pſy; tłuſte woły poymuie zá rogi/ Wywodźi ie do chroſtu niezwykłymi progi. KlonWor 35.

Zwrot: »na uzdę poimować« (1): Infraeno – Na vzdę poimuię, ouzdząm. Calep 534b.
Przen (2):
Zwrot: »pojmować uszyma« = słuchać (1): Ieſliż tedy maſz rozumienie ſłuchayże tego/ á poymuy vſzymá głos powieſći moich [audi: ausculta vocem eloquiorum meorum]. BibRadz Iob 34/16.
Szereg: »pojmować i otrzymawać« (1): kthora [siarka] gorącość poymuie y otrzymawa SienLek Vuu3.
2. Zabierać z sobą dokądś lub w drogę (impf do „poimać” i „pojąć”) [zawsze w zwrocie: »pojmować [kogo, co] z sobą« [szyk zmienny]] (2):
Szereg: »z sobą brać a pojmować« (1): Rzymyánye záwſſe gdy yáką ſpráwę myeli myeć ná Ratuſſu/ zwykli byli záraz ſyny ſwe s ſobą bráć á poymowáć/ á to nye dla cżego inſſego/ yedno áby zá młodu mogli obacżawáć ſpráwy/ á rády/ y wotowánia ſtárſſych rádzyec oycow ſwych GliczKsiąż K5v.
Przen: Porywać (1): WSzytki gwiazdy tym pięknym wzorem vſádzoné: Póymuie z ſobą niebo nieuſtánowioné. Sámá oś/ która prędki krąg niebieſki toczy/ Z mieyſcá ſwégo by namniéy nigdy nie wykroczy. KochPhaen 2.
3. Brać coś skądś lub od kogoś (impf do „pojąć”) [co] (4):
Przen: Czerpać (2):

pojmować od kogo (1): Y wierzymy ſtąd [z wiary] wſzytko dobre poymowáć od niego [Boga] BielKron 1v.

pojmować z czego (1): iż iáko ćiáło nietylko śie pokármem przyrodzonym záchowywa/ ále też pomnaża/ y ſmák vſtáwicżnie nową z niego roſkoſz y wdźięcżność poymuie: ták theż pokarm świętego Ciáłá Páńſkiego/ nietylko duſzę pośila/ ále iey też mocy przydawa KuczbKat 180.

a. Kraść (2): Aſluząncz yemv kiedi kądi yachacz myał kony nyemayacz, thedi konye po polyu Gorſkym pogimowal y ſznymy viezdzali LibMal 1548/141v; gdy kto tym ſpoſobem/ Báwi ſię páſtewnikiem cudzym/ ábo żłobem/ Záymuiąc ſkot y ſtádo: y poymuie one Piękne wołki/ wáłaſzki/ białe/ śiwe/ wronę KlonWor 19.
4. Pozbawiać wolności, zniewalać, zatrzymywać, brać do niewoli, do więzienia (impf do „poimać”); comprehendere Vulg, Cn; abducere in servitutem, capere bello a. vinclis, captivum ducere Cn [kogo] (3): STároſtowie náſzy [...] ná roboty do źiemie Wołoſkiéy puſczáć nie máią ludzi/ któré tám Wołochowie póymowáią/ y potym do Turek przedawáią SarnStat 523.
a. Zatrzymywać z mocy prawa, aresztować [w tym: o Chrystusie (1)] (3): Ale poymánié ma bydź oſtrozné: bo alias poenam talionis Stároſtá odnośi, ieſli ſnb prȩtextu officij poymuie kogo. SarnStat 495; Lápáczá pánien/ y biáłychgłów Stároſtá póymuie. SarnStat 510; [rzekł Iezus ku tłuſzcżam: By więc ná iákiego łotrá wyſſliśćie z miecżmi/ y z kiymi/ poimowáć mię. Leop Matth 26/55 (Linde)].
5. Poślubiać, wstępować w związek małżeński (81):
Przen [kogo] (1):
Zwrot: »pojmować w ślubne jarzmo« = łączyć małżeństwem (1): Ale to wygray wdźięcznie: iáko Wenus/ dwoie Dźiśia ludźi póymuie/ w ślubné iárzmo ſwoie OstrEpit A2v.
a. O mężczyźnie: żenić się, brać sobie za żonę; ducere PolAnt, Modrz, Vulg; accipere Vulg, PolAnt; capere, nubere PolAnt; collocare sibi in matrimonium, habere Vulg; accipere in matrimonium, adiungere sibi a. assumere a. ducere uxorem, coniungere sibi a. secum a. iungere secum matrimonio, connubere, ducere in matrimonium, enubere, innubere, maritari, nubere uxori Cn [w tym: kogo (= żonę) (48), jakąś kobietę (30)] (78): GliczKsiąż B8v, P5; Leop Deut 25 arg; ktory roſkazuie aby wdowę poimował po śmierći vmárłego mężá ieden z powinowátych. BibRadz I 148d marg, I 186a marg; Synu rádzę tobie żebyś iey niepoymował/ bo oná oycá właſnego zdradziłá HistRzym 5, 5, 5v; RejZwierc 31v; Gdyż przedſię nie dla tego poymował brát żywy żonę brátá zmárłego/ áby ſyn z niey vrodzony zoſtał ſynem vmárłego: ále tylko dla tego áby odziedzicżył dobrá iego. CzechRozm 151v, 96; StryjKron 125; A náoſtátek bráćia v wás w tey ſweywoli/ poimuią śioſtry bliſkie/ śieſtrżeńice GórnRozm D; ktokolwiek od mężá opuſzczoną poymuie/ też cudzołoży. WujNT Luc 16/18; ZIęć, gener: co moię dźiéwkę [tj. córkę] póymuie. SarnStat 599, 601 [2 r.]; [Rowną ſobie poymuy/ żebyś mogł żyć w zgodźie. PlutBBud F4v (Linde)].

W połączeniach szeregowych (4): KrowObr 239v; Iedli/ pili/ żony poymowáli/ y zamąż wydawáli/ aż do onego dniá w ktory wſzedł Noe do Archy BibRadz Luc 17/27; Odpiſáli záſię [...]/ rádząc áby był wſádzon Ieremiaſz/ ktory ſám rádził ludu poſpolitemu áby oráli/ ſiali/ żony poymowáli/ budowáli/ y wſzelkie goſpodárſtwá cżynili BielKron 95, 49.

W przeciwstawieniach: »opuszczać (a. opuścić) (3), porzucić ... pojmować« (4): Kazał tedy Ezdrás chodząc do nich/ áby żony pogáńſkie porzućili á ine s ſwego narodu poymowáli BielKron 96v; WerKaz 284; Ktożkolwiek opuſzcza żonę ſwą/ á drugą poymuie/ ten cudzołoży WujNT Luc 16/18, Luc 16 arg.

Zwroty: »pojmować dziewkę, pannę« [szyk zmienny] (3:2): ktorzy obacżywſſy w narodzye Kaimowym głádkye y bogáthe pánny/ one kthore yedno ſámi chcyeli poymowáli GliczKsiąż P7; KrowObr 232v; BielKron 48, 362; iż ſynowie przeźrzáni poymowáli dziewki ludzkie/ iż były czudne/ wedle woley ſwoiey. RejZwierc 260v.

»niewiastę pojmować« (2): KrowObr 232; Słuſznie gánią tę rzecz Sámſonowi/ bo zakon zákázował/ áb y [!] niewiaſt z onych kráin nie poymowano BibRadz I 143c marg.

»oblubienicę pojmować« (1): Vſlyſſawſſy to Iozeff/ odpowiedziál ijm rzekątz: Iám vmyſlil nigdy oblubienice niepoymowatz OpecŻyw 5v.

»pojmować sobie« = accipere sibi PolAnt [szyk zmienny] (9): BierEz M; Zonę ſobie z rownego ſtanu poymoy. BielŻyw 18; Siłá yeſt tákich ludzi/ ktorzy miłuyąc cżesć á ſlawę/ cnotliwe a vbogye ſobye poymuyą. GliczKsiąż P7; Adam wedle ſwey pożądliwośći niepoymował ſobie żony/ ále ią wziął od Bogá BibRadz I 2b marg, I 148c marg; BielKron 75v; BudBib Ier 16/2, Tob 4/13; SapEpit [B]2v.

»pojmować żonę, małżonkę« [w tym: u kogo (1); z przydawką rzeczowną (1); drugą (1), iną (1)] = accipere uxorem Vulg, PolAnt; ducere uxorem PolAnt, Modrz; collocare sibi in matrimonium a. habere uxorem Vulg; capere uxorem, nubere PolAnt [szyk zmienny] (47:1): Lew gdy ſobie żonę poymował/ Od wſzytkich źwierząt dáry brał BierEz M, C4v, S2v; FalZioł V 50; BielŻyw 18, 110; Theſch zeznał yſch czaſzu thego gdi Theraznyeyſchą malzonką ſwa poymowal o them yſch zona yego druga Anna bila ziwa wyedzial LibMal 1547/132; SeklKat K4v; GliczKsiąż Pv, Q [2 r.]; Ieſli temu niewierzyſz/ poſluchay ſlow właſnych tego Innocencyuſá Papieżá/ ktory ták mowi. Aby niewiáſty wdowy kxiądz niepoymował żony KrowObr 232, 239v; Leop Ier 29/6; BibRadz I 2b marg, Gen 28/1, I 148c marg, 2.Esdr 13/27, Ier 16/2 (8); bowiem iuż zápomniawſzy dobrodzyeyſtwá Páńſkiego/ wzyęli towárzyſtwo s Pogány iedząc z nimi y pijąc y żony od nich poymuiąc/ báłwánom ich ſłużąc. BielKron 49, 15v, 36v [2 r.], 44v, 95, 96v (10); Poymuyćie żony/ á płodzćie ſyny y corki BudBib Ier 29/6, Esdr 16/45, Tob 4/13 [2 r.], Ier 16/2; ModrzBaz 54; SkarŻyw 320; A przed Licurgiem ieſcze/ kto żonę poymował/ Ten oycu ile kazał naprzód ofiárował. KochDz 108; WujNT 262, 726 marg, 738, 845, Ddddddv; Bóg in tertio et quarto gradu nie zákázuie v Moyżeſzá żón póymowáć. SarnStat 1273; SapEpit [B]2v.

»za żonę pojmować« (1): zá żony ſobie poymowáli ony dzyewki/ ktore Dydoná brzegu Cypru pobráłá. BielKron 75v.

Przen (1): bo ktho dla pyenyędzy żonę poymuye/ poymuyeć pyenyądze á nye żonę. GliczKsiąż Q.
b. O kobiecie: brać sobie za męża; accipere maritum, collocari, convenire in manus, denubere Cn [kogo] (2): STárym chłopom dziewecżek byſmy nie dawáły [...]. Ale wy ſtáre żony poymuyćie młodzieńce/ A ſwoią ſtátecżnośćią vkroććie ſzaleńce. BielSjem 22.
Szereg: »ani się ożeniać, ani mężów pojmować« (1): Abowiem pozmárwtychwſtániu [!] áni ſie ożeniaią/ áni mężow poymuią [neque nubent neque nubentur]: ále ſą iáko Angiołowie Boży w niebie. Leop Matth 22/30.
6. Wykonywać jakąś czynność umysłową (impf do „pojąć”) (29):
a. Rozumieć, poznawać, nabywać wyobrażenia o czymś; comprehendere (animo a. mente), concipere (animo), percipere (animo a. mente) Calep, Cn; deprehendere Mącz; intelligere Vulg; capere (animo) colligere cogitatione a. ratione, complectari animo a. cogitatione, comprehendere, depingere cogitatione, informare, intellectum capere, intellectu consequi Cn [w tym: co (20)] (27): Ale teſz y ona rzecz częſtokroć prawdziwa ieſt/ yż ci ktorzi ſą oſtrego dowćipu/ nieſą doſtateczney pamieći: á tak co chutko poimuią niedługo zatrzimawaią. KwiatKsiąż L2, L; Depraehendo, Záſtáwam/ doſwiádczam/ náyduyę/ poymuyę. Mącz 318b; Abowiem cżłowiek ktory ma być vſpráwiedliwion/ náprzod z ſłuchania ſłowá Bożego łáſką Bożą wzbudzony y wſpomożony/ wiárę poymuie WujJud 98v; RejPos [412]v; Tom dla tego ták vcżynił/ [...] áby ſię ták vſzy cżytáiących nie obráżáły: ále nawięcey dla tego/ áby káżdy ſnádniey poymowáć mogł. BudNT przedm d; CzechRozm 2v, 49; SkarŻyw 455; Calep 232b; iż cżłowiek poſpolity/ ktoremv te kſiążki nawięcey ſłużą/ tego ták łatwie y nie poymuie/ y nie potrzebuie LatHar [+12]v; A on im rzekł: Nie wſzyścy poymuią mowy tey/ ále ktorym ieſt dano. WujNT Matth 19/11; A człowiek ćieleſny nie poymuie tych rzeczy ktore ſą Duchá Bożego WujNT 1.Cor 2/14, Matth 19/12, s. 80 [2 r.], 1.Cor 2 arg, s. 582.

pojmować z czego (2): A yákoż [rozum człowieczy] ktemu poznányu przychodźi? nye proſtym á gołym weźrzenim w iſtnoſć ſwoyę [...]: ále przez znáki/ ktore ſam ſwym dowćipem/ álbo z náuki mądrych ludźi á godnych wyáry poymuye. KromRozm III B7; Z ćiełeſney właſnośći y podobieńſtwá Boſkich oſob miedzy ſobą złącżenie poymuiem SkarJedn 281.

pojmować przez co (1): bo świátłośc Boża/ przez ktorą ty rzecży poymuiemy/ ácż ich ná oko niepokázuie/ wſzákże nam o nich wątpić niedopuſzcża. KuczbKat 10; [ále ábyſmy przez wiárę wnętrzną łáſkę ktora ſie w nich [sakramentach] záwiera/ y ktorą nam Bog obiecuie/ poymowáli. WujPosN 1584 II 36].

poimować skąd (1): ále coś głębſzego y táiemnieyſzego ſobie ztąd [z ceremonii] poimowáli. BibRadz I 3a marg.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ſkłonił ſię P. Bog do obyczáiu przyrodzenia ludzkiego/ ktore nie łácno poymuie tego co wſzędźie y w obecz ieſt SkarKaz 39a.

W charakterystycznych połączeniach: pojmować chutko, lepiej, łatwie, niełacno, rychlej, snadniej.

Zwroty: »[czym] prawdę pojmować« (1): Abowiem ſłowy proſtemi/ Rychley prawdę poymuiemy BierEz H2.

»rozumem pojmować« = comprehendere a. percipere mente Cn (1): Zádawa nam to X.K. iż my rzecży zbáwienne/ nie wiárą/ áni rozumem poymuiemy/ ále grubymi ſmyſły miárkuiemy rć. NiemObr 91.

»smysłem pojmować« (1): Zwłaſzcżá iż to z przyrodzenia mamy/ że ku poznániu tych rzecży ktore bywáią ogárnione myślą y rozumem/ żaden przyść niemoże/ iedno przez ty rzecży ktore ſmyſłem iákim poymuiemy KuczbKat 110.

Szereg: »nie pojmować ani wyrozumiewać« (1): Cżłowiek zaś z przyrodzenia ſwoiego rzecży Boſkich [...] ktore v niego ſą zá iedno głupſtwo/ nie poymuie/ áni ich bez duchá Bożego wyrozumiewa. CzechRozm 2v.
Przen [kogo] (1): Przez toż ſłowo Boże bywa nam daná wiárá ktora ſámá poymuie Páná Kryſtuſá RejPosRozpr c4.
b. Uczyć się czegoś (2):

pojmować co (1): Se docilem praebere, Pilnym nauki być/ dofćipnie rzecz poymowáć. Mącz 316d.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): SkarŻyw 308 cf Szereg.

Szereg: »pojmować i pamiętać« (1): [Wincencyjusz] Szoſtego roku ná náukę dany/ prętko poymował y pámiętał co kazano. SkarŻyw 308.
7. O koniu: nie ociągając się zaczynać ciągnąć wóz; tentare vel incipere trahere currum Cn (1): Z niemocnemi końmi nie ieźdź głęboko do wody/ tylko do brzuchá iżby oſtydnął około brzuchá/ á thákby nie mogł poymowáć y oſłábiałby bárzo SienLek 187.
8. W zwrotach (2):
»ekspektacyją pojmować« = oczekiwać (1): ktemu co dźiéń, y co rok, to więtſzą á wietſzą expectátią o W.Wielm. ludźie póymuią: w czym ſie vpewniamy, że [...] SarnStat 330.

»pojmować [kogo] w opiekę swoję« (1): Abowiem to ieſt dawno o tobie tá pewna rzecz/ iż ty záwżdy poymuieſz vdręczonego wopiekę ſwoię á ſrodze ſie mſćiſz krzywdy iego RejPs 208.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Adgredior sive aggredior, [...] Prziſtępuyę doyeżdzam/ Poymuyę kogo/ też poczinam. Mącz 147d.

Synonimy: 1. brać, chwytać, dzierżeć, imać, łapać, trzymać; 2. brać, zabierać; 3. brać; a. kraść; 4. niewolić, więzić; a. arestować; 5. poślubiać, żenić się; 6.a. poznawać, rozumieć, wyrozumiewać; b. zapamiętawać, uczyć się.

Formacje współrdzenne cf JĄĆ.

Cf POJMOWAN, POJMOWANIE, POJMUJĄCY

SBu