Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KRASZSZY

Następne hasło: KRAŚĆ SIĘ »

KRAŚĆ (278) vb impf i pf

pf (6) [fat (3), infi praet] OrzRozm L [2 r.], BielKron 27v, MWilkHist B4, GostGosp 150; pozostałe niewątpliwie impf.

a jasne (w tym 6 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	kraść, kraści
praes
	sg	pl
2	kradniesz
3	kradnie	kradną

praet
	sg		pl
1	m	-bych był krådł	m pers
2	m	-ś krådł	m pers
3	m	krådł, -by był krådł	m pers	kradli
	f	kradła	m an
	n		subst	kradły

fut
	sg		pl
2	m	będziesz krådł	m pers	będziecie kraść
3	m	będzie krådł	m pers	będą kraść

imperativus
	sg	pl
2	kradni, krådń	kradnicie
3	niech(a)j kradnie

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	-bysmy kradli
2	m	-byś krådł	m pers
3	m	-by krådł	m pers	-by kradli

impersonalis
con		-by kradzióno
participia
part praes act		kradnąc, kradząc
inne formy
praes i fut sg 1 - kradnę

inf kraść (49), kraści (1) [w rymie]; -ć : -ci KlonWor (4 : 1; 50). ◊ praes i fut 1 sg kradnę (19). ◊ 2 sg kradniesz (7). ◊ 3 sg kradnie (41). ◊ 3 pl kradną (45). ◊ praet 2 sg m -ś krådł (1). ◊ 3 sg m krådł (31). ◊ f kradła (2). ◊ 3 pl m pers kradli (12). subst kradły (2). ◊ fut 2 sg m będziesz krådł (8). ◊ 3 sg m będzie krådł (2). ◊ 2 pl m pers będziecie kraść (1). ◊ 3 pl m pers będą kraść (1). ◊ imp 2 sg kradni (15), krådń (4) BielKron, RejPos, RejZwierc (2); ~ krådń (3) BielKron, RejZwierc (2), kradń (1) RejPos. ◊ 3 sg niech(a)j kradnie (8). ◊ 2 pl kradnicie (1). ◊ con 2 sg m -byś krådł (1). ◊ 3 sg m -by krådł (7). ◊ 1 pl m pers -bysmy kradli (2). ◊ 3 pl m pers -by kradli (4). ◊ praet 1 sg m -bych był krådł (1). ◊ 3 sg m -by był krådł (1). ◊ impers con -by kradzióno (2); -óno (1), -(o)no (1). ◊ part praes act kradnąc (9), kradząc (1); kradnąc : kradząc LibMal (3 : 1; 1548/140v).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Zabierać potajemnie cudzą rzecz celem przywłaszczenia sobie; trudnić się złodziejstwem, być złodziejem (254)
- Przen: Nieuczciwie nabywać, przywłaszczać sobie (9)
- a. Dokonywać plagiatu (1)
2. Porywać, zabierać, grabić (6)
3. Okradać, pozbawiać kogoś własności przez kradzież (16)
- Przen: Powodować brak czego; odejmować komu, zatajać przed kim (5)
4. Podpatrywać i przyswajać sobie cudze umiejętności, obyczaje (w sensie dodatnim) (2)

1. Zabierać potajemnie cudzą rzecz celem przywłaszczenia sobie; trudnić się złodziejstwem, być złodziejem; furari Mącz, Calep, Calag, Cn; clepare, compilare, subducere Mącz, Calep, Cn; auferre, furtum facere, subtrahere Mącz, Cn; depeculare, sublegere Calep, Cn; amovere, harpagare, mannari, manticulare, peculari, peculiare, producere Mącz; convaso evolare Calep; admittere furtum, avertere, intervertere, sufurrari, supillare, surripere Cn (254); ZapWar 1503 nr 1941, 1505 nr 2009 [2 r.]; Złodziey niegdy w dom był wſzedł kráść Pies go pocżuł y iął ſzcżekáć BierEz Nv, L4; OpecŻyw 143; MetrKor 40/821; Sami nie kradną ani złodzieyſtwa miedzi ſobą cierpią MiechGlab 23; WróbŻołt Q5; Imowy zeby bill nyekradl yedno gdi ſzyą przegrall a pyenyedzi potrzebowal LibMal 1547/129; thichze klyuczi falſchiwych na wyelye Myeiſczach kradnancz vziwal. LibMal 1554/185v, 1543/75v [5 r.], 1544/81, 84, 93 [2 r.], 1545/95v (30); zebi wzdzyerziwaly ych abi nyekradly wzyemy hoſpodara mego LibLeg 11/162v, 11/162v; LubPs N3; gdy złodziey ná zlodźieyſtwie álbo ná onym mieyſthcu gdźie kradł będźie poimány GroicPorz ii4v, kk, kkv, kk2; Bo y złodzyey by ſzedł kráść á vźrzał tám kátá/ Wieręby ſie podobno przelękł páná brátá. RejWiz 139v; Leop Prov 6/30, Eccli 41/24; UstPraw I3v; RejZwierz 138; Then ktory kradł/ niechay iuż nie krádnie [furarus, non amplius furetur] BibRadz Eph 4/28, Matth 6/19, Ioann 10/10, Rom 2/21 [2 r.]; OrzRozm S2v; BielKron 9v [2 r.], 119v, 262; Clepo, Latine furor, Krádnę. Mącz 57a; Manticulor, Krádnę, Do cudzych mieſzków náglądam. Mącz 208d, 97a, 141a [3 r.], 153b, 208b, 234b (15); SarnUzn H3; Dziwuię ſie te^mu że gdyś kradł że ćie nie ięto? HistRzym 92, [118]v; RejPos 292v; KuczbKat 325 [2 r.], 330 [2 r.]; RejZwierc 134, 217, 237; Doſyć vcżynienie tedy zowiemy: gdy ten co kradł/ więcey nie krádnie/ ále rácżey z roboty rąk ſwoich iáłmużny cżyni WujJud 92v; Strum 12, I3v; BudNT Eph 4/28; ModrzBaz 66v; SkarJedn 298; Calag 464b; SkarŻyw 100, 324; WerKaz 288; Compilo ‒ Zewſząd łupie, kradnę, drę. Zgromadząm. Calep 227a, 206a, 255b, 307a, 378a, 443a (8); GostGosp 40, 50, 56, 124, 140 (8); Nie ſkarbćie ſobie ſkárbow ná źiemi: gdźie rdzá y mol pſuie/ y gdźie złodźieie wykopywáią y kradną [et ubi fures effodiunt et furantur]. WujNT Matth 6/19, Matth 6/20, Rom 2/21 [2 r.], Eph 4/28 [2 r.], s. 719 [3 r.]; SkarKaz 610a; Ztąd biorą doſkonáłość wierutni złodźieie: Ktorzy gdy chytrze krádną/ zową ie SKRYTYMI KlonWor 8, 6 [2 r.], 28, 35, 41.

kraść co [w tym: komu co (4), co z czego (3)] (37): FalZioł IV 22c; byl przi kradziezi w Caliſchu [...] kthora czinyeli powſziach, ſuknye y drobne ynſche rzeczi kradząncz LibMal 1548/140v, 1545/96, 109, 1546/114,1547/129, 1550/151v [2 r.] (2); SeklKat B3v, Iv; Aa3v; Abigeus et Abactor, qui pecora furatur, Złodziey który bydło krádnie. Mącz 1c, 21c; HistRzym 19; BudBib Gen 44/8; Strum I, I3v; SkarŻyw 528; BielSjem 10; Calep 766b; GostGosp 162, 164, 166, 168; LatHar 113; Ieſli złodziéy, który zbozá w nocy krádnie, będzie poyman álbo zábit, konie y rzeczy tráći. SarnStat 678; KmitaSpit B2v; Więc też tylko ruchome rzecży złodźiey krádnie: Bo kráść grunty y domy barzo mu nie ſnadnie. [...] A wſzákże ſię grunty kráść owi ludźie zdádzą/ Co krzywo y nieſluſznie gránice prowádzą KlonWor 4, 6, 20, 32, 33, 34.

kraść z czego [w tym: co z czego (3)] (5): pana pyſſarza myeyſkiego malzoncze spidwaſka podlye loſka wgyſdbye stoyaczego kradla pyenyadze LibMal 1551/163v; Peculor, z ſpoſpolitey skrzinki á z poſpolitego skárbu kráść. Mącz 286b; BudBib Gen 44/8; Strum I3v; KlonWor 26.

kraść komu [w tym: komu co (4)] (12): yſz wyedzyal dobrze o them ze dzyewky naymyą Anna ZGyerka kradli goſpodarzevy ſwemv pyenyadze. LibMal 1546/114, 1547/129; RejFig Aa3v; Gdy też kto ſwemu krádnie/ ſzybienicą to płáći OrzRozm L, L; BielSat L4v; GórnDworz Ii5; Strum 12; BielSjem 10, 28. [Cf W przen].

kraść z kim (8): OpecŻyw 136; Item zeznal yſz od cztherzech lyath chodziel od Iarmarku do Iarmarku kradnacz zwaczlawem y Czapnykyem przerzeczonymy LibMal 1550/157, 1543/69 [2 r.], 69v, 1545/95, 1553/173; BielKron 402v.

W połączeniach szeregowych (12): KromRozm I M2; iákobyś był grzech poznał/ y othym wiedział/ iż grzech zábijáć/ cudzołożyć/ kraść/ pożędáć/ by był Bog nie rzekł? KrowObr 227v, 205 [2 r.], 227v; Bo kráść/ zdradzáć/ fáłſzowáć/ ścieſzkáć tho do złotá/ Ale to plugáwy ſmálc á ſzpetna robotá. RejWiz 97; BibRadz Lev 19/11, Ier 7/9; ma drugi kilká ſynow/ łotruią domá/ tną kozerę/ zábijáią/ krádną/ co wſzytko z proznowánia przychodźi OrzRozm V3; KochSat B2; RejPosWiecz³ 98; WujNT Ioann 10/10.

W przytoczeniach i omówieniach siódmego przykazania [zawsze w 2 sg; w tym: w (19), w fut (8)] (27): Syodme. Niekradny. SeklKat B2v, B3v, Lv; KrowObr 111v, 112, 227v [2 r.]; Leop Mar 10/19, ZZ; BielKron 32v; RejPos 180v; BiałKat 61; ále też tym Przykazánim/ Niebędźieſz kradł/ iákoby ſtrażą nieiáką náſzey máiętnośći y dobr ſtrzeże y broni. KuczbKat 325, 325; RejZwierc 5v, 256v; ArtKanc M3, M6v; LatHar 113; WujNT Matth 19/18, Mar 10/19, Luc 18/20, Rom 13/9; SarnStat 643; SkarKaz 382a; SkarKazSej 678a, 696b.

W charakterystycznych połączeniach: kraść barzo, bez liczby (3), sowicie, wiel(c)e (3); kraść chytrze, trefnie; kraść jawnie, niewidomie; kraść na wsiach, we wsiach.

Zwroty: »cicho, po cichu, tajemnie kraść« = podkradać; suppilare Mącz, Calep; suffurari Calep (3 : 1 : 1): RejZwierz 119v; Suppilo, Podkrádam/ táyemnie krádnę/ łupię á zdzieram potroſze. Mącz 299d; Káżdego zrzuć z Vrzedu [!]/ choć po ćichu krádnie Prot D3v; Calep 1027b, 1034b.

»kradnie (a. kradł), czego się może (a. mógł) dorwać« [szyk zmienny] (3): LibMal 1545/95v, 98v; Bierze co ſię nátráfi/ iáko ſzcżęśćie pádnie/ Cżego ſię może dorwáć/ nie brákuiąc krádnie. KlonWor 36.

Szeregi: »kraść, (abo) brać« (2): RejKup g8; [Pan] nie pátrzi ná ręce twe/ ieſli ty krádnieſz ábo bierzeſz/ ále pátrzy ná ſerce á ná vmyſł twoy RejPos 181v.

»kraść, (i, a) zbijać« [szyk 10 : 3] (13): LibMal 1552/169v; GroicPorz ii3v; BibRadz 3.Esdr 4/23; ieſzcze ktemu tobie Krolu rękę zámkniemy/ áby Synowie Korony krádli/ á zbijáli/ álbo do Turek ná ſłużbę/ żywnośći ſzukáiąc/ przećiwko Koronie twey/ iecháli. OrzRozm C4v, K4v; BielKron 402v; Mącz 240a; [młodzieńce] ku złómu ſie towárzyſtwu przyłączáiąc/ krádną/ zbiiáią [furantur, praedantur JanStat 1082]/ y w luderę ſie obracáią. SarnStat 200 [idem (2)] 660, 919; KmitaSpit A3v; CzahTr K; KlonWor 6.

W przen (2):

Zwrot: »kraść sobie« [szyk zmienny] (2): niepodobna rzecż cżłowieku być ná ſwiecie ktoryby nie kradł/ nie tylko inemu ále y ſobie/ to ieſt/ gdy co przez ſwoy głupi rozum ſtráći álbo prze leniwość nie nábędzie/ ſobie to vkrádnie. BielKron 9; Tákże my też ſámi ſiebie okradamy/ á iuż złodziey więtſzy nie może być/ iedno ktho ſam ſobie krádnie. Bo kto cżuie wádę do ſiebie á zátłumia ią w ſobie/ proſto iákoby ſam ſiebie okradał. RejZwierc 149.

Przen: Nieuczciwie nabywać, przywłaszczać sobie (9): Kradną przełożeny ſwieczcy/ gdi obacziaźliwe á nieſnoſne poplatky/ winy/ czinſſe/ czla/ [...] vſtawiaią y wycziągaią napoddanych [...] Kradną á greſſą poddany/ gdi niepſrawiedliwie [!]/ albo niepobożnie przedaią/ kupuią/ placzą/ robyą/ ſlużą/ bierzą przełozonym ſwoym albo ynym SeklKat L2v; Czo pyrwey kradl pod przikricym nabożeńſtwa/ byerząc zaduſze luczkie maiętnoſci/ to iuż niekradnie/ ale lucżkie wrociwſzi ſwego vdziela potrzebuiaczym SeklKat X3v, Mącz X3v, L3v, M.

kraść co (2): SeklKat L2; Przedáią drogie wodki/ Chryſtuſowe máśći: Pieniędzy zá nie wźiętych nie przeſtáią kráśći. KlonWor 50.

Szereg: »kraść a wydzierać« (1): Krádną á wydźieráią [Clepunt et rapiunt] wſzytcy/ ktorzi ná inſzą drogę niżli ná drogę cnoty/ ábo náuki náſtąpiwſzy/ ná dobrá kośćielne tárgáią ſię: ktorzi ie ná co inſzego niżli ná święte potrzeby obrácáią. ModrzBaz 133.

a. Dokonywać plagiatu [co] (1): Plagiarius [...] który cudze xięgi álbo wierſze krádnie á zá ſwoye wydáwa. Mącz 302c.

2. Porywać, zabierać, grabić [kogo] (6): Leop 1.Tim 1/10; Nieczyſtym/ Sodomcżykom/ tym ktorzy ludzi krádną [plagiariis] kłamcam/ krzywoprzyſiężcam/ y ieſli co inego ieſth przećiwnego zdrowey náuce. BibRadz 1.Tim 1/10; ná ktore [Kanibały] ſie ſkárżyli onego wyſpu ludźie/ iż ná nie ważą á krádną ie y iedzą BielKron 441, 447; MWilkHist B4; KmitaSpit A3v.

3. Okradać, pozbawiać kogoś własności przez kradzież [kogo, co] (16): BielŻyw 150; BierRozm 20; roſkazal swoym staroſtham y zyemianom pogranycznim abi niechowaly Zlich lvdzy czo kradną y roſbyyayą nasche zyemie gdi mnie nyemasz wzyemy LibLeg 11/48; yſch ona y Gyerka panya ſwoyą kradli kądi mogli LibMal 1546/116; MurzNT 66; BielKron 27v; Peculator, Ten który Rzecz poſpolitą/ álbo króla krádnie. Mącz 286b; GostGosp 142; WujNT 262.

W przen (2):

Zwrot: »kraść [kogo] na dobrej sławie, [komu] dobrą sławę« = oczerniać, obmawiać kogo [szyk zmienny] (1 : 1): SeklKat L3; [żarty Czahrowskiego] Ná táiemnego nieprzyiaćielá ſwego ktory krádnąc go nádobrey ſławie pokątnie go ſzcżypał. CzahTr I4v.

Przen: Powodować brak czego; odejmować komu, zatajać przed kim [co] (5): A nieiedno teſtamenti koſcielne kradną nizczą/ kaſſuią ale ſię też rzucili nateſtament pańſki/ rad bych wiedzial czoby ym natym odezło ze by tak rozdawali ciało y krew pańſką iako on vſtawił SeklKat L2v; Tákći tá nowa Ewányelia [...] vmié: áżeby oná poſłuſzeńſtwo przećiwko Páſtyrzom Duchownym krádnąc/ wiárę wſzyſtkę przećiwko Królom łąmáłá/ gáśiłá y tłumiłá. OrzQuin K4; Iż twą łáſkę grzech krádnie GrabowSet S2.

kraść przed kim (1): Kradną duchowny zbawięnio przed ludzmy/ gdy ich nie vczą nauky prawdziwey iako powynny SeklKat L2.

Szereg: »taić i kraść« (1): wielkieby było świętokráyſtwo táić y kráść ich [świętych] przykłády bliznim SkarŻyw A5v.

4. Podpatrywać i przyswajać sobie cudze umiejętności, obyczaje (w sensie dodatnim) [co od kogo] (2): á iako pſzcżołá latáiąc to tám to ſám z rozmáitych kwiatkow miod zbiera/ thák theż y moy Dworzánin od co naylepſzych miſtrzow/ przyſtałość tę/ [...] wybor/ á co naychwálebnieyſze ſztuki/ niechay krádnie. GórnDworz E6v, O8v.

Synonimy: 1. brać, odbierać, oddalać, odejmować; 2. grabić, łupić, plądrować, wydzierać, zbijać, zdzierać.

Formacje współrdzenne: kraść się, nakraść, nakraść się, okraść, pokraść, przekraść, przekraść się, przykraść się, rozkraść, skraść, skraść się, ukraść, ukraść się, wkraść się, wykraść, wykraść się, zakraść się; kradać, okradać, przykradać, podkradać, przekradać, skradać się, ukradać, ukradać się, wkradać się, wykradać, zakradać się.

Cf KRADNĄCY, KRADNIENIE, KRADZIENIE, KRADZIONY.