[zaloguj się]
[pdf]

ŁAPAĆ (106) vb impf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf łapać
indicativus
praes
sg pl
1 łapåm, łapię łapåmy
2 łapåsz łapacie
3 łapå łapają
praet
sg pl
1 m -m łapåł m pers łap(a)lismy
2 m -ś łapåł m pers
3 m łapåł m pers łapali
f łapała m an łapali
n subst łapały
fut
sg pl
3 m m pers będą łapać
f łapać będzie m an
imperativus
sg pl
2 łapåj łapåjcie(ż)
3 niechåj łapå
conditionalis
sg
3 m -by łapåł

inf łapać (19). ◊ praes 1 sg łapåm (4), [łapię]. ◊ 2 sg łapåsz (2). ◊ 3 sg łapå (8). ◊ 1 pl łapåmy (5). ◊ 2 pl łapacie (1). ◊ 3 pl łapają (19). ◊ praet 1 sg m -m łapåł (1). ◊ 2 sg m -ś łapåł (2). ◊ 3 sg m łapåł (2). f łapała (1). ◊ 1 pl m pers łap(a)lismy (1). ◊ 3 pl m pers łapali (3). m an łapali (1) [cum N pl: ptaki]. subst łapały (1). ◊ con 3 sg m -by łapåł (1). ◊ fut 3 sg f łapać będzie (1). ◊ 3 pl m pers będą łapać (2). ◊ imp 2 sg łapåj (7). ◊ 3 sg niechåj łapå (1). ◊ 2 pl łapåjcie(ż) (2). ◊ part praes act łapając (22).

Sł stp; Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Szybkim ruchem brać coś, chwytać; praehendere Mącz, Cn; comprehendere Calep, Cn; aucupari, capere in manum Cn (22): IEden piyąc v ſkępcá/ brał przed nim ſklenice/ Ten rzekł/ wey iákoć łápa RejFig Bb6; Praehendo, Lápam/ chwytam/ ymam. 317d; Calep 229a; [łápię/ et łápam/ prehendo, capio, rapio Volck Kkkv].

łapać kogo, co (5): RejZwierz 17v, 32; ogień ſpadł z niebá á popalił ty ktorzy go łápáć chcieli RejAp 33v. Cf »łapać [kogo] za nogi«, »na łbie włosy łapać«.

łapać czego (po przeczeniu) (1): rzućże iey iedno ſztukę cżego łákomego/ vyrzyſz ieſlić iey z ochotą wielką łápáć nie będzie. RejZwierc 104v.

łapać czym (1): IEdnego z náſzey bráciey Sową nákarmili/ [...] A ten rzecze iużći złe/ pánie rácz być z námi. Y pierdnie śiłnym głoſem/ otożći iuż huka/ A kędyby wylázłá pewnie dziury ſzuka. Ale wy tám ná tyle bądźcie pilni dzieci/ Lápaycieſz więc zębámi/ boć pewnie wyleći. RejFig Dd2v.

Zwroty: »łapać brzegu« (1): Niewie czo rzecz ſſaloni trup Lapa brzegu a wola hup [...] Albocz mię tu diabel przignal Bo bich ia bil tak niepliwal RejRozm 398.

»nie lada czego łapać« (1): [Dziecię chciało schwytać niedźwiadka] Chrobak iego proſtość widząc/ Oſtrzegał ie táko mowiąc: Dziećię dobrze śię rozmyślay/ A nie ládá cżego łápay. Mnieć śię nielza tknąć bez ſzkody BierEz L3v.

»łapać [kogo] za nogi« = przepraszać (1): Iudas z bracią padli łapaiącz za nogi Iozepha Prze Bog proſzę day nam ale poczałować nogę Bochmy tobie nigdy w ocży ſnadz nie godni poyrzeć Godniey by ſnadz abys nas dał wſzytki zywo pogrzeſcz RejJóz O8.

»łapać [kogo] za nogi« = witać (1): Iáko ſie rozrádowáły ony ſwięte pánie/ łápáiąc go [Chrystusa] zá nogi iego/ á dawáiąc chwałę iemu/ ták iáko thu Ewányelia wſpomina. RejPos 109.

»na łbie włosy łapać [na znak rozpaczy]« (1): Nu biédna ręko/ nie ſtóy/ pierśi drapay/ Y mocno w nie tłucz/ ná łbie włoſy łápay. GórnTroas 12.

W przen (4):

łapać czego (po przeczeniu) (1): Pilnuiąc záwżdy więcey ſámey rzecży niż oſobnych ſłowek: ná co ty widzę/ nie ták pátrzaſz/ iáko ná ty ſłowká: z ktorych niewiem cżego łápaſz: y zánie ſie gdyć iuż rzecży nie ſtawa chwytaſz? CzechRozm 63.

Zwrot: »łapać słowo (a. słowa), za słowka« [szyk zmienny] (2 : 1): Abowiem ieſli to ſłowo będą łápáć Verum Deum, tedy im zágádniemy iákoby przećiwnym mieyſcem tegoż Ianá s. SarnUzn F3, F3v; Potym ieſliby ſie ták godziło zá ſłowká łápáć/ tedy to zá tym poydzie/ że ábo Adam grzeſznym nie był choć zgrzeſzył CzechRozm 18.
Przen:
a) Rozumieć (1): Przyłożę tu do tego owo trefne vſzcżkienie [!]/ kiedy kto nie łápáiąc ſmiechu/ powie co ſtátkiem. GórnDworz Q7.
b) Nabawiać się (1): [niektórzy] dla nędzney chwały o malucżkie rzecży łápáią przycżyn niebezpiecżeńſtwá [aucupentur periculorum] ModrzBaz 62.
a. O chciwym jedzeniu i piciu (3): Tuburcinor – łapaiac czpam. Calep 1091b.

łapać co (2): Ieſliś piwo łápał z głodu/ Strzeż ſie piłnie tego wſchodu. RejZwierc 237. Cf Zwrot.

Zwrot: »łapać pokarm« (1): Bowiem kto chciwie gie tedy łapaiąc pokarm wiele wiatru w ſię bierze z pokarmem GlabGad K3v.
2. Przywłaszczać sobie cudzą własność, kraść; rapere JanStat (5): ieſli którégo Rycérzkiégo człowieká [...] álbo którychkolwiek zbożá w nocy kto pobrał/ będźie wolno pánu onégo zboża/ [...] onégo brónić/ y konie tych/ którzy łápáią [equos rapientium JanStat 617] z inémi rzeczámi ſobie wolnie wźiąć. SarnStat 678.

łapać co (2): BierEz K3v; Około tych, co dzieśięćiny y dobrá kośćielné łápáią [de raptoribus deeimarum et bonorum Ecclesiae JanStat 242] SarnStat 896.

łapać czego (2): RejPos 83; [hultaje] tułáiąc ſie cudzych rzeczy łápáć [aliena rapere JanStat 584] nieboią ſie SarnStat 519.

W przeciwstawieniu: »udzielać własnego ... łapać cudzego« (1): Iż iedni vdzyeláią ſwego właſnego á bogátſzy ſą: á drudzy chocia łápáią cudzego/ záwżdy w nędzy á w niedoſtátku ſą. RejPos 83.

3. Biec za kimś, by go schwytać, zatrzymać, uwięzić, wziąć do niewoli; persequi Cn; apprehendere, capere JanStat (56): Kſiądz wácek odpaſawſzy/ y dzierżeć mu gi dał/ Ten go tyłem obroćił/ á ſám precż vciekał. Pop woła bieżąc łápay RejFig Cc8v; RejZwierc 248.

łapać kogo (17): Ty ſynu Abinoen łápay więźnie zgromione LubPs hh; KrowObr 132; RejWiz 47v; RejFig Dd3v; miedzy wſzytkimi okrutniki tymi/ ktorzy to poieżdzáli thy miáſtá/ łápáiąc ty wierne á niewinne ludzi/ żaden ſie był więtſzy nie obrał/ iáko Páweł s. ktorego ieſzcże ná ten cżás zwano Saulem. RejPos 282, 331; Potym gdy go łápáć chcieli powiedział/ iż mię łápáć nie trzebá/ bom ná to przyſzedł ábym tu gárdło dał. RejZwierc 86v; GórnRozm I2v [2 r.]; PaprUp Kv; ActReg 72 [2 r.]; żadnego obywátelá ośiádłego o iáki wyſtępek ábo obwinienié nie będźiemy áni roſkażemy łápáć [capiemus seu capi mandabimus JanStat 122] SarnStat 702 [idem 894], 648, 894; KmitaSpit B2v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): A kto ſie kędy wymknął to ſrodze łápáli/ A oney okrutnicy zá więźnie dawáli. RejWiz 83; RejPos 282.

W połączeniu szeregowym (1): wierne y prawdziwe Sługi Boże/ łápáćie/ wiążećie/ ſadzaćie/ morduiećie zábijaćie/ głodem morzyćie KrowObr 132.

Szeregi: »gonić albo łapać« (1): którykolwiek z ſług zá roſkazániem páńſkim złodźiei álbo złoczyńców którychkolwiek gonić álbo łápáć niechćiał [insequi et apprehendere noluerint JanStat 582] SarnStat 648.

»łapać a wiązać« (1) gwałtem á mocą łápáli á wiązáli/ ty ktorzyby niechcieli odſtąpić od Kryſtuſá RejPos 282. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (7): Bo ma [okkazyja] nogi s ſkrzydłámi/ vmie ſie pokwápić/ A s tyłu też włos nie ma/ trudno ią vłápić. Brzytwą prętko oderznie/ ieſliże co zmieſzkaſz/ Ia rádzę łápay prętko RejZwierz 114v.

łapać kogo (G) (2): A kiedy będźieſz miał pogodę ná co/ Łápay iéy z przodku/ z tyłu niémáſz zá co. KochFr 35; KochPieś 54.

łapać kogo (A) (4): LubPs C2v; Vźrzał młodzyeniec z gory/ á śmierć okrutna rozmáite ſtany morduie/ dyabli iedny łápáią/ drugie mijáią RejWiz A6v; [dwie panie] przez długi cżás łápáły przed ſobą onego páná/ iáko dzieći orzechy w cżacżu. GórnDworz M8v. Cf Przysłowie.

Przysłowie: ſtrách z kątów ták mię łápa wſzędźie. GosłCast 52.
a. O łowieniu zwierząt, polowaniu; venari Cn [często łowcą jest także zwierzę] (28): Kot [...] W iednym kąćie ſobie śiedział: Po iedney myſzy łápáiąc/ A tám dobre byto máiąc BierEz K.

łapać czego (1): A nie trzebá iuż w ten cżás wiele pſowáć groſzy/ Iedno corychley łápáć gdzye cżarney kokoſzy. RejWiz 79.

łapać co (21): Dziećię iedno ſobie igráiąc/ Biegáło motyle łápáiąc BierEz L3v; Potym chłop śieći rozmiátał/ Głupie nimi ptaki łápał BierEz N, O2 [2 r.], O3v; Tak morze naigrawa wielorib, gdy chcze łapac riby ku pożywieniu WróbŻołt iiv; RejWiz 24v, 47v, 65; BOcian ma cżyſty pokoy/ robacżki łápáiąc RejZwierz 125v, 127, 130; Purpurarii, którzy ſie w wodzie narzáyą á tám żółwie purpurne łápáyą. Mącz 332b, 62c; [plugawemu] iezyoru przyrownáć możeſz ten márny á ſmrodliwy á wſzey gorzkośći nápełniony ſwiát/ [...] w kthorym ſie vganiamy iáko ryby w odmęcie/ iedná drugą łápáiąc á pożyráiąc RejPos 174v; RejZwierc 51, 156; Strum P2v; CzechRozm 130v; KmitaSpit B3; Acridophagi ſwe też żniwo máią/ Kiedy ſzáráńctą [!] po wiátru łápáią. KlonFlis C.

Przysłowie: Trudno przeſtáć/ kto náwyknie łápać. BierEz R3.
Zwrot: »w sieć łapać« (2): Obretio – wſiec łapam. Calep 715b, 563b.
W przen [co] (2): wypłocż toż ty liatki ſwoie z onego márnego błotá/ plugáwośći/ á omylnośći ſwoich/ ktoremiś omacmie á potáiemnie łápał á záwodźił ty niewinne rybki Páná ſwoiego RejPos 176v, 175v.
4. Starać się z wielką pożądliwością o uzyskanie czegoś; affectare Mącz; aucupari, captare Modrz, Cn (23):

łapać czego (15): Mącz 114d; RejPos 159v; Tuſzę/ iż iákiś żywot záćmiony ſczęśliwſzy W ćiemnym obłoku czeka ná nas/ ná czás inſzy: A my tego łápamy GosłCast 24. Cf Zwroty.

łapać co (5): Dworzánie w ſáianikoch w biretkoch s ſzpadámi/ Z onego towárzyſtwá/ co wſzytko łápamy/ A o drugie ná ſwiecie iuż nigdy niedbamy/ By mieli y pozdycháć/ kiedy ſámi mamy. RejWiz 167; GórnDworz S; ModrzBaz 59v. Cf »szczęście łapać«, »świat łapać«.

łapać czego (po przeczeniu) (2): Láſkáwey twarzy páńſkiey/ y wſzelákiego inego pokázu łáſki/ niechay [dworzanin] zbytnie/ á iáwnie nie łápa/ iáko drudzy ſą tego ták chćiwi GórnDworz K8. Cf »łapać dostojeństwo«.

W połączeniach szeregowych (2): á wżdy my przedſię ſzukamy/ zábiegamy/ łápamy v tego nędznego ſwiátá podpomożenia ſwego RejPos 313v, 218.

Zwroty: »łapać chwały« = laudi consulere Modrz (1): Wielką záprawdę przygánę ná śię bierzeſz/ ieſli łápáiąc twoiey chwały/ ieſli też twoiey przećiw komu waśni folguiąc/ ábo wykrącaſz/ ábo to co on znácżnie á po proſtu powiedział odrzucaſz. ModrzBaz 29.

»łapać dostojeństwo« (1): Ale tego trzebá pilnie patrzyć/ áby kto kupiwſzy zá pieniądze tytuły/ á náuki żadney w ſobie niemáiąc/ niełápał/ ábo tego/ ábo ktorego inſzego doſtoieńſtwa [aucupentur vel hoc, vel aliud sacerdotium]. ModrzBaz 132.

»łapać grosza, pieniędzy« [szyk zmienny] (1 : 1): HistLan E3v; Kto nie woli tym czáſem zyſku mieć ná piecży/ Lápáiąc groſzá zewſząd KochMuza 25.

»łaski łapać« (1): kto chce mieć łáſkę páńſką/ trzebá żeby ią záſłużył [...] rádniey kiedy mu ią pan/ s ſwey chęći pokaże/ niż iey ma ſam wſzethecżnie łápáć. GórnDworz L.

»łapać nadzieje« (2): gdyż nie dufamy práwie iemu [Bogu]/ łápáiąc á ſzukáiąc przedſię nádzieie od ſwiátá tego RejAp 149v.

»łapać podpomożenia, pomocy« (1 : 1): RejPos 313v; W nędzy łápáć pomocy/ w ſczęśćiu przydźie ſámá. GórnTroas 37.

»łapać pożytkow« (2): RejPos 187v cf »szukać a łapać«.

»szczęście łapać« (2): O nędzné ſczęśćié páńſkié/ y téż możnych ludźi/ Nie káżdégo o zazdrość ku ſobie pobudźi/ Y nie káżdy go łápa/ tylko ów co głupi GosłCast 66.

»świata, świat łapać« [szyk zmienny] (3 : 1): Ktorzy yáko przez ſen záwżdy tego ſwyátá łápáyą/ Iego ſkárby obmamyeni á przedſię nic nye máyą. LubPs R4v; nędznicy záwżdy beſpiecżnie chodzimy/ łápáiąc ten márny á mizerny ſwiát/ nic nie myſląc o blifkim vpadku ſwoim RejPos 342; RejZwierc 160, 238v.

»urzędy łapać« (1): Bo ludźie vczeni y mądrży/rozmyślániem ſię więcey zábawiáią/ zapláty oney wieczney po śmierći czekáią/ á tu ná tym świećie/ inśi przed nimi beneficia, y vrżędy łápáią. GórnRozm N3v.

Szeregi: »łapać a chwytać« (1): Viam affectare ad aliquid, Lápáć á chwytáć drógi ku czemu. Mącz 114d.

»łapać a nabywać« (1): [biegamy około majętności z dziwnymi wymysły świata tego] łápáiącz ze wſząd á nábywáiąc iáko mogącz tych márnych roſkoſzy iego RejPos 159v.

»łapać a szukać« [szyk 1 : 1] (2): RejAp 149v; A drudzy záſię márnie w tym ſzukáli á łápáli tych docżeſnych á omylnych pożytkow ſwoich. RejPos 187v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

Synonimy: 1. brać, chwytać, imać; 2. chwytać, kraść, łupić, zagrabiać; 3. imać, porywać; a. łowić, polować; 4. chwytać, szukać, ubiegać się, zabiegać.

Formacje współrdzenne: łapać się, nałapać, nałapać się, połapać, ułapać, wyłapać, załapać; obłapić, obłapić się, połapić, ułapić, ułapić się, załapić, złapić, obłapiać, obłapiać się, połapiać, ułapiać, załapiać; podłapować.

Cf ŁAPAJĄCY, ŁAPAN, ŁAPANIE, [ŁAPIDUSZA], ŁAPINOS, [ŁAPITRUNEK]

LW