Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHWYTACZ

Następne hasło: CHWYTAĆ SIĘ »

CHWYTAĆ (71) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	chwytać
praes
	sg	pl
1	chwytåm	chwytåmy
3	chwytå	chwytają

praet
	sg		pl
3	m	chwytåł	m pers	chwytali
3	n	chwytało	subst	chwytały

fut
	sg
1	m	będę chwytåł
3	f	będzie chwytała

imperativus
	sg	pl
1		chwytåjmy
3	chwytåj

conditionalis
	sg		pl
3	m	by chwytåł	m pers	by chwytali
3	n	by chwytało	subst

inf chwytać (8). ◊ praes 1 sg chwytåm (3). ◊ 3 sg chwytå (24). ◊ 1 pl chwytåmy (1). ◊ 3 pl chwytają (7). ◊ praet 3 sg m chwytåł (1). n chwytało (1). ◊ 3 pl m pers chwytali (2). subst chwytały (1). ◊ fut 1 sg m będę chwytåł (1). ◊ 3 sg f będzie chwytała (1). ◊ imp 3 sg chwytåj (5). ◊ 1 pl chwytåjmy (1). ◊ con 3 sg m by chwytåł (4). n by chwytało (1). ◊ 3 pl m pers by chwytali (1). ◊ part praes act chwytając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Ujmować, brać, przytrzymywać (w tym: o chwytaniu ręką 26 r.) (31)
- a. Zaczepiać, zahaczać (1)
- b. Pospiesznie wykupywać, rozchwytywać (1)
2. Grabić, rabować, przywłaszczać sobie, zagarniać (8)
3. Porywać, łapać (23)
- a. Łowić, polować na coś (14)
- b. Uprowadzać, brać do niewoli (9)
4. Zabiegać, ubiegać się, uganiać się za czymś (7)
5. [n-pr 2 sg imp w funkcji sb: Chwytaj (imię psa)]
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Ujmować, brać, przytrzymywać (w tym: o chwytaniu ręką 26 r.); praehendere Mącz, Cn; appetere manibus, in manum capere Cn (31): Mącz 317d; á oni viąwſzy káżdy po plácku rzuca ieden drugiemu w ręce przez płomień/ ták długo chwytáiąc áż ſie vpieką StryjKron 161.

chwytać czego (1): GórnRozm G2 cf Przysłowie.

chwytać kogo, co (14): RejJóz F5; A on nędznik [osieł] pokrzywy/ kędy może chwyta RejZwierz 116, 84; BibRadz Iob 40/18, Prov 26/17; BielKron 465; puſzcżáli po wodzie mąkę w becżkách/ kthorą chwytáli obegnáńcy ná wodzie. BielSpr 48; StryjKron 160; trudno ſłonće [!] záhámowáć/ Co minęło pośćignąć álbo ſtrzałę chwytáć. KołakCath C5; CiekPotr 46. Cf chwytać co czym; co w co, Fraza.

chwytać co czym (1): á ktoryć będzye z ręki pił wodę chwytáiąc ięzykiem iáko pies/ toć ieſt leniwy BielKron 50.

chwytać co w co (1): kule ty ktore poydą od nieprzyiacioł ná nas/ będę w ſzátę chwytał BielKron 202v.

chwytać za co (9): Zephira iuż za płaſcz chwyta Iozepha RejJóz F5; Za powroz wſſitczi chwitaią RejRozm 398; Wiecz mnich dutkuye a pithá A za groś czo rychlej chwytá RejKup q8v; RejZwierz 84; Iáko ten ktory chwyta pſá zá vſzy/ ták ieſt ten ktory ſię wrywa do zwády BibRadz Prov 26/17; BielKron 465; A ten tego pierwſzego chwyta zá delią CiekPotr 46. Cf Fraza, Zwrot.

cum inf (1): A gdyċ korzenia pytai[ą] Koſtow[a]ć go więc chwytai[ą]. RejKup e2.

Przysłowie: nie ták nędznego żeby z płomieniá chlebá chwytał/ ále obieráią człowieká bogoboynego GórnRozm G2.

Fraza: »by [kogo] (za łeb) z tyłu chwytał« (2): s ſtráchem ią przywitał/ Zdáło mu ſie by go kto zá łeb s tyłu chwytał. RejWiz 26v; Vlękł ſie wnet nieborak by go s tyłu chwytał. RejWiz 39.

Zwrot: »chwytać za nogi« (1): Zá nogi śioſtry chwytaymy MWilkHist I.

W przen (8):

chwytać za co (5): Bo ieden wáży ná pokłony Drugi chwyta zá zagony RejRozpr E4v. Cf Fraza, »za gardło chwytać«, »za rękaw« chwytać.

Fraza: »strach chwyta [kogo] za boki« (1): á ſtrách wielkooki/ W tył náćiéráiąc/ chwytał ie zá boki. KochPs 71.

Zwroty: »deszczkę chwytać« = czepiać się jakiegokolwiek ratunku (1): Tu nielza w złey nádzyei iedno deſzcżkę chwytáć RejWiz 3.

»za gardło chwytać [kogo]« (2): Więc śmierć nieuzyta/ Tá zá gárdło chwyta Bogáté pány/ iáko proſté ſługi KochPieś 6; GórnTroas 37.

»za swoj rękaw chwytać« = szukać własnej korzyści (1): A káżdy tám z oſobná zá ſwoy rękaw chwyta. RejWiz 23.

»chwytać wiatru« [o próżnych usiłowaniach] (1): A chceſz wiátru zákuśić? támże go idź chwytáć. PudłFr 50.

»chwytać wiatru« = przyjmować jakąś ideologię (1): EFráim karmi ſię/ wiátrem (marg) Dármo báłwanom służy. ( — )/ á chwytha wiátru od Wſchodu ſłońcá [Ephraim pascens ventum et sequitur Eurum] BibRadz Os 12/1[2].

a. Zaczepiać, zahaczać [kogo za co] (1): Ieżynowy kierz wetuiąc ſwey ſtráty/ Hámuie ludźi chwyta ich zá ſzáty KlonFlis E2.

b. Pospiesznie wykupywać, rozchwytywać (1): Boiuż za wielką pilnoſcią ludzie zboż pytaią Iuż y za troie pieniądze gdzie mogą chwytaią RejJóz L6.

2. Grabić, rabować, przywłaszczać sobie, zagarniać (8): Ale ſnadź ieſzcże lepiey iż ſie wżdy ſwoy pyta/ Niżli kiedy ow opcy zá żywotá chwyta. RejWiz 59.

chwytać co (7): BierEz O2v; RejRozpr F3; RejKup c6v; RejWiz 53; koſztowné żołniérz chwyta ſzáty. GórnTroas 9; Około tych, co dzieśięćiny y dobrá kośćielné chwytáią SarnStat 189; KlonWor ded **3v.

Przysłowie: Zli więcey máią/ iż cudze chwytáią. BierEz O2v.

3. Porywać, łapać; comprehendere, exceptare, excipere Cn (23):

a. Łowić, polować na coś (14):

chwytać co (13): BierEz L3v, P3; Chwyta ptaka ktory mu ſie nagodzi FalZioł IV 17c, IV 24b, 32d; z łowu zwierząt ktore w leſiech chwytamy tym ſie żywiemy. HistAl [13]; RejWiz 176v; y będźie mruczał chwytáiąc łup ſwoy [et fremet, et tenebit praedam] BibRadz Is 5/29, Mich 5/8; BielSpr 37v; SkarŻyw 484; A Titán ſwoie konie w łąkách káże chwytáć. KochFr 87; WujNT Ioann 10/12.

chwytać za co (1): tedy ptacy [...] iako ku ſcirwu do gęby przylathaią/ Także on za nogi chwyta y pożyra. FalZioł IV 14a.

b. Uprowadzać, brać do niewoli; venari PolAnt [kogo] (9): HistAl M3; RejWiz 109v; BibRadz Ier 16/16; chwytay káżdy ſwoię á miey zá małżonkę. BielKron 52v; SkarŻyw 560; PaprUp G2v; KmitaSpit C3v; Chwyta ludźi po świećie Tátárzyn łakomy KlonWor 29.

W przen (1): [Łakomy grobie] Kogo chceſz chwytáć/ Lekarſtw nie pytáć WisznTr 20.

4. Zabiegać, ubiegać się, uganiać się za czymś; affectare Mącz; aucupari, captare, consectari, venari Cn (7):

chwytać czego (6): więcey ſie nie pytay/ Iákie ſą ſądy Páńſkie/ rádſzey łáſki chwytay. RejWiz 132v; Mącz 114d; Bo tho ieſt wielka nędzá wſzego doſyć máiąc/ A wżdy biegáć tám y ſám cżeſnych dobr chwytáiąc. HistLan E4v; ZawJeft 40; WujNT 1.Tim 6/12. Cf Zwrot.

chwytać co (1): Vmiał k tému przyſtąpić/ w tym ſye poczuwáiąc/ A zewſząd potáiemną wiádomość chwytáiąc. ZawJeft 23.

Zwrot: »świata chwytać« (1): Tákći wſzyſcy łákomcy tu ſwiátá chwytáią HistLan E4.

Szereg: »łapać a chwytać« (1): Viam affectare ad aliquid, Lápáć á chwytáć drógi ku czemu. Mącz 114d

5. [n-pr 2 sg imp w funkcji sb: Chwytaj (imię psa): Chwytay/ co ieſt wielkogęby/ Nie wádzą temu otręby. BielawMyśl B4v (Linde).]

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Praehenso, sive Praenso [...], Vſtáwicznie chwytam/ nápominam/ chwytam/ zabiegam/ á mam ſie ku czemu. Mącz 318a.

Synonimy: 1. brać, dzierżeć, imać, łapać, trzymać, ujmować; 2. kraść, łupić, zagrabiać; 3. imać, łowić, poimować, polować, porywać; 4. łapać, ubiegać się, zabiegać.

Formαcje pochodne cf CHWATAĆ.

Cf CHWATAĆ, CHWYTANIE, CHWYTANY, CHYTAĆ