[zaloguj się]
[pdf]

ROZBIERAĆ (171) vb impf

rozbierać (165), rozbirać (6) KromRozm II, KromRozm III (5).

o oraz a jasne (w tym w o 1 r. błędne znakowanie); -bié- (19) MurzHist, OrzQuin (2), Strum, Oczko, KochPs (3), PudłFr, GórnTroas, OrzJan, SarnStat (3), SiebRozmyśl (2), GosłCast (3), -bie- (22) MurzNT, Mącz (21).

Fleksja
inf rozbiérać
indicativus
praes
sg pl
1 rozbiéråm rozbiéråmy
2 rozbiéråsz rozbiéråcie
3 rozbiérå rozbiérają
praet
sg pl
1 m rozbiéråłem, -m rozbiråł m pers -smy rozbiérali
2 m m pers rozbiéraliście
f -ś rozbiérała m an
3 m rozbiéråł m pers rozbiérali
f rozbiérała m an
fut
sg pl
1 m rozbiérać będę m pers rozbiérać będziemy, będziemy rozbiérać, będziem rozbiérać
2 m rozbiérać będziesz m pers
3 m rozbiérać będzie, będzie rozbiéråł m pers
imperativus
sg pl
2 rozbiéråj rozbiéråjcie
conditionalis
sg pl
1 m bym rozbiéråł m pers bysmy rozbiérali
2 m byś rozbiéråł m pers
f byś rozbiérała m an
3 m by rozbiéråł m pers by rozbiérali
impersonalis
praet rozbiéråno
con by rozbiéråno
participia
part praes act rozbiérając

inf rozbiérać (49). ◊ praes 1 sg rozbiéråm (18). ◊ 2 sg rozbiéråsz (1). ◊ 3 sg rozbiérå (9). ◊ 1 pl rozbiéråmy (2). ◊ 2 pl rozbiéråcie (1). ◊ 3 pl rozbiérają (7). ◊ praet 1 sg m rozbiéråłem, -m rozbiråł (4). ◊ 2 sg f -ś rozbiérała (1). ◊ 3 sg m rozbiéråł (6). f rozbiérała (3). ◊ 1 pl m pers -smy rozbiérali (2). ◊ 2 pl m pers rozbiéraliście (1). ◊ 3 pl m pers rozbiérali (9). ◊ fut 1 sg m rozbiérać będę (3). ◊ 2 sg m rozbiérać będziesz (2). ◊ 3 sg m rozbiérać będzie (1) GliczKsiąż, będzie rozbiéråł (1) LatHar. ◊ 1 pl m pers rozbiérać będziemy (2) RejPos, RejPosWstaw, będziemy rozbiérać (1) BibRadz, będziem rozbiérać (1) MurzNT. ◊imp 2 sg rozbiéråj (2). ◊ 2 pl rozbiéråjcie (6). ◊ con 1 sg m bym rozbiéråł (1). ◊ 2 sg m byś rozbiéråł (2). f byś rozbiérała (1). ◊ 3 sg m by rozbiéråł (2). ◊ 1 pl m pers bysmy rozbiérali (2). ◊ 3 pl m pers by rozbiérali (2). ◊ impers praet rozbiéråno (2). ◊ impers con by rozbiéråno (2). ◊ part praes act rozbiérając (25).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Dzielić na części; diffingere, laniare Mącz; artuatim concidere, (in articulos) dissecare, deartuare, articulatim a. membratim dividere Cn (11):
Zwroty: [»rozbierać [co] w poły«: Záś ini rozbieráią ie [migdały] wpoły/ á połowicżkámi cukruią SienHerb 527a.]

»na sztuki rozbierać« (1): Diffingo, Rozłámuyę/ álbo ná ſztuki rozbieram. Mącz 135d, 183d.

Przen (1):
Zwrot: »[kogo] w kęsy rozbierać« (1): W iedny mię práwię kęſy rozbiéráią Kiedy mię coraz źli ludźie pytáią/ Gdźie teraz on twóy/ nędzniku wygnány/ Bóg záwołány? KochPs 63.
a. Dzielić na części zabite zwierzę [co (żywotne)] (3): BielKron 112v; Exenteratus porcus, Wywnętrzony wieprs. Exentero, Wywnętrzam/ Spráwuyę/ Rozbieram. Mącz 104a; Lanionia mensa, Rzeźnicza łáwá álbo pień ná którym bydlętá rozbierayą. Mącz 183d.
b. Dokonywać sekcji zwłok; anatomicum agere, anatomas factitare Cn [kogo] (1): Anatomia, Rozſieczenie/ Rozebránie/ yáko bywa gdy lekarze dáyą trupá rozbieráć/ żadney żyłki takieſz y wnętrſnośći nieopuſzczáyąc. Mącz 9b.
c. Demontować budowle i konstrukcje; destruere PolAnt [co] (3): Kto kopa doł/ wpada do niego/ á kto płot rozbiera/ vkąſi go wąż. BielKron 81v; y rozbieráliśćie domy opráwiáiąc mur. BudBibIs 22/10; Strum L4; [Tych lepak, ktorzy stany [= namioty] cesarskie rozbierają, jest ich sześćdziesiąt, zowią je mechterler PamJancz 134; RachBonera 1558 74].
d. O tkaninie: pruć [co] (1): Extexo, Retexo quod textum est – Tkanie rozbierąm. Calep 397b.
2. Oddzielać, rozdzielać [co] (1): [LIliją też ſádzą [...] w źiemi tłuſtey á dobrze wzruſzoney. Rozbieraią iey ſtrącżki iákoby cżoſnkowe/ iteż rozſadzaią ná ſtopie od śiebie Cresc 1571 265.]
Zwrot: »rozbierać jedno od drugiego« (1): Deglutino et reglutino, Odlutuyę. Rozſadzam/ Rozbieram záś yedno od drugiego. Mącz 147a.
3. Brać częściami w różne miejsca; differre, distrahere Cn [co] (2):

[rozbierać dokąd: które [piwo] rozbierają do wsi zamkowych i do inszych okolicznych LustrMalb II 104.]

a. Brać bezprawnie, zagarniać (2): OrzRozm Cv; nátychmiaſt poczęli wywrácáć Ołtarze/ wygániáć Kápłany/ ſkárby Kośćielné rozbiéráć OrzQuin I4v.
4. Zdejmować z kogoś ubiór, zbroję; ornatum adimere Cn [z czego] (2): Exarmo, Dearmo, Z zbroyey rozbieram. Mącz 16c; Devestio, Veste exuo – Zſząt rozbierąm zwłoczę. Calep 315b.
[Przen: Ale widzę że mię záś ze zbroie rozbieraćie/ każąc mi z nimi [ewangelikami] pokoy záchowáć Respons Mv.]
5. Zmieniać strukturę materii [co] (1): Piſze Iozephus iż widzyał w Rzymie tákiego miſtrzá co śkło rozbierał y ciągnął iako woſk BielKron 26v.
6. Dokładnie rozpatrywać jakąś sprawę, też omawiając ją; analizować tekst, rozpatrując kolejno poszczególne fragmenty;disceptare Mącz, Modrz, Cn; tractare Vulg, Modrz; disputare, disserere Mącz, Cn; quaerere Modrz, Calag; cogitare, pertractare, scrutari Vulg; pensare, pensitare, volutare Mącz; deliberare Calag; revolvere JanStat; aestimare, arbitrare, commeditari, commentari, considerare, contemplari, exagitare, examinare, excutere, existimare, expendere, exputare, meditari, perpendere, perscrutari, ponderare, putare, ratiocinari, recogitare, recolere, reputare, retractare Cn [w tym: co (135)] (153): PatKaz III 147; KromRozm II n3v; KromRozm III Gv, L5v; Niech przyſtąpią á nam oznaymią co ma być [...]/ a będźiemy rozbieráć [ponemus cor nostrum] ábyſmy wiedźieli co zá koniec ich ma być BibRadzIs 41/22; Ná drugim oſádzeniu rozbieráli theż drugie ártykuły/ zwłaſzcżá o mſzy BielKron 236, 107, 108v, 219; SarnUzn H6v; GórnDworz C5, F4v, Ov; KuczbKat 55, 415; Nie ieſtći rzecż áni powinność żadna Krolá Iego M. te wáſze Confeſſie rozbieráć WujJud 3v, 114; CzechRozm 102, 102v, 103; Tenći ſpoſob wiedźienia woyny przeſzłych lat w rádźie kilko kroć rozbierano. ModrzBaz 120v, 129; Calag 385b; Co noc/ to rozbiérayćie dniá przéſzłégo ſpráwy KochPs 6, 180; SkarŻyw A4v, 119; Ty ſłowá rozbierałem też w Diáłogách CzechEp 301, 13, 71, 199, 223, 327, 424; NiemObr 117; ReszPrz Av; Ty tedy przykłády przed ocżymá ſwymi máiąc/ y ony rozbieráiąc Obywáthel dobry ma ſie ſtrzedz Ambicyey Phil K; GórnTroas 65; OrzJan 125; LatHar 58, 131, 514; Rozbierayćie (marg) ábo rozbieraćie. (–) piſmá: gdy ſię wam zda że w nich żywot wieczny maćie WujNTIoann 5/39, s. 324 [4 r.], 521, 631, 742, Xxxxx2v, Bbbbbb; SarnStat 942, 1291; SiebRozmyśl G2; Rozbiéráiąc my páni tę twoię przygodę/ Cwiczymy ſie zdáleká/ widząc táką ſzkodę. GosłCast 43.

rozbierać o kim, o czym (4): ModrzBaz 103; Nie Miniſtryć ty [...] mową tą ſwoią/ lekce ſobie poważaſz: gdy ták o nich/ przeto iż cudow nie cżynią/ rozbieraſz CzechRozm 187; CzechEp 177; NiemObr 65.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (2); zaimek pytajny (8), iż, że (4)] (12): [...] tak to u siebie rozbierając: jeśliże postawiona jaka obrona będzie na granicy bez uczynienia takowego porządku wewnątrz, że to więcej zaszkodzić Rzeczypospolitej, aniż pomoc [może] Diar 67, 66; DiarDop 116; GliczKsiąż Dv; Leop 1.Mach 2/61; GórnDworz H5; chćieyćie ſobie co náipilniey rozbieráć/ iáko to ieſt niezmierna Boſka miłość y obffita łáſká iego/ ktorą [...] wſzyſtkim nam przed tym pokazał przez Krztu świętego przyięćie KarnNap A3v; ModrzBaz 120v; Oczko 25; CzechEp 421; LatHar 665; PaxLiz A4v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym (1): (marg) Co znácży KATAFALK (–) A iuż teraz do tey nieżwycżáyney máchiny/ rozbieráiąc przednieyſze cżąſtki iey/ co ktora znácży/ przyſtąpmy. WysKaz 42.

Z przytoczeniem sformułowanej myśli (2): A ieſliżbyś ták rozbieráć chćiał w myſli ſwey/ Iákoż rozeznáć mam ſłowá ty kthorych Pan do niego nie mowił? Tedy [...] BibRadzDeut 18/22; GrabowSet F3v.

Zwroty: »rozbierać w głowie« [szyk zmienny] (2): ſtrách mię wnetże zdiął/ kiedym nieſłychány Przypadek iął rozbiéráć w głowie méy ſtroſkány. GosłCast 73, 31.

»w myśli (a. w umyśle), na myśli (a. na umyśle) rozbierać« = mente pertractare Vulg; dicere in corde PolAnt; in animo revolvere JanStat [szyk zmienny] (3:2): Leop Nah 1/11; BibRadzDeut 18/21; Day Pánie ábym [...] niedoſtátki moie/ z żalem y z ſercem do polepſzenia w myśli moiey rozbierał. LatHar 22; iż przypatrzywſzy ſie dobrze tego Króleſtwá náſzégo dobrodzieyſtwom [...] y ná vmyśle té dobrodźieyſtwá rozbiéráiąc: á chcąc ie wſzeláką pilnośćią króleſtwu y Polſkiéy Koronie oddáć/ ſtáramy ſie o dobrym poſtánowieniu iéy SarnStat 950; CiekPotr 17.

»pilnie (a. co napilniej), z pilnością rozbierać« [szyk zmienny] (8:3):MurzNT 116; Co ſzyrzey zrozumiemy s ſłow Páná náſzego/ gdzye ie ſobie s pilnoſcią rozbieráć będzyemy RejPos 337; Ten punkt bárzo pilnie rozbierał S. Chryſoſtom w ſwoim do ludu Antiocheńſkiego Kazániu. KuczbKat 90, 9, 10; MycPrz I A4v; CzechRozm 178v; KarnNap A3v; pochlebcom vſzu ſwych nie nákłáday/ ále rzecży wſzytki co napilniey rozbieray Phil S4; GrabowSet S3; LatHar 665.

»rozbierać porządnie« (1): [...] Rozbieráiąc tho porządnie w cżym ieſt Antychriſt Papá Rzymſki przećiwny Chriſtuſowi CzechEp 421.

»rozmyślaniem rozbierać« (1): y przez Moyżeſzá/ ná wielu mieścách/ wolą Páńſką/ y vſtáwy iego/ rozmyślániem cżęſtym rozbieráć kazano LatHar 664.

»rzecz(y) rozbierać« [szyk zmienny] (27): KromRozm I A2v; KromRozm III L8; áná drugim poſadzeniu mieli rżecży wątpliwe rozbieráć około piſma ſwiętego. BielKron 235v, 129v, 232v, 236, 406, 407v, 412v; Discepto, Disputo, Contendo. Diſputuyę/ Rzecz yáką rozbieram/ Rozkłádam/ wywodzę yęzykiem á słowy. Mącz 90a; Disputare verbis in utramque partem, Ná obie ſtronie rzecz słowy rozbieráć. Mącz 333b, 288c [2 r.], 333b, 336d, 378b, 388a (12); Názbyt to w. m. ſubtylnie chceſz rzecży rozbieráć. GórnDworz L8v; CzechEp 40; NiemObr 6 [2 r.]; Phil S4; LatHar 321; [BudBib Iudic 20/7 (Linde)].

»rozbierać miedzy sobą« [szyk zmienny] (9): MurzHist S3; ći ſą mężowie ktorzy myſlą niepráwość/ y rozbieráią miedzy ſobą rádę bárzo złą Leop Ez 11/2; długo ten liſt kſiążętá rozbieráli/ myędzy ſobą BielKron 197, 55v, 393; OrzQuin Yv; ModrzBaz 103, 120v; WujNT 166 marg.

»sobie, u siebie, (sam) z sobą, sam w sobie rozbierać« [szyk zmienny] (14:7:4:1): Diar 66, 67; DiarDop 116; GliczKsiąż Dv, K4v; BibRadz Eccli 51/24; Pensito, Dobrze vważam/ Myślę/ y Rozmyślam/ y to y owo przed ſię bierzę/ Rozbieram rzecz ſam s ſobą. Mącz 288c; WIelekroć z niemáłym podziwieniem rozbierałem tho v ſiebie/ [...] ſkądby to roſło/ iż ludzye ſthárzy niemal wſzyſczy ſkárżą ſie ná dziſieyſze cżáſy GórnDworz H5, K7v; RejPos 337, [340]v; KuczbKat 10; RejPosWstaw 21v, [1432]; CzechRozm 2v, 178v; KarnNap A3v; SkarŻyw 55; Pocznę ſobie rozbiéráć té przymioty twoie PudłFr 72; ActReg 134, 170; GrabowSet F3v; vcżynki rąk twoich rozbierałem ſobie. LatHar 170; PowodPr 10, 47; PaxLiz A4v; [BielKron 1597 482 (Linde)].

»rozbierać sumnienie« = robić rachunek sumienia [szyk zmienny] (2): W cżym naywięcey ſumnienie ſwe rozbieráć ma/ ktory [...] cżęſto ſpowiedźi S. vżywa. LatHar 134, 4.

»szeroko (a. szyrzej) rozbi(e)rać« [szyk zmienny] (6): KromRozm III B6v; KuczbKat 390; Przetoż ty ſłowá ktoreſmy ná pocżątku záłożyli/ dla lepſzego wyrozumienia/ ſzyrzey ſobie rozbieráć będzyemy. RejPosWstaw [1432], [213]v; niewiém coby po tym/ rozbiéráć ſzéroko/ do których/ y iákiéy właſnośći/ á co pómóc [cieplice] máią Oczko 25; CzechEp 40.

Szeregi: »mowić i rozbierać« (1): dla ktorego [Syna Bożego przedwiecznego] ſię ná mię [...] ⟨śi⟩erdźi/ że ſię o nim [...] mowić/ y rozbieráć ważę CzechEp 177.

»rozbierać i myślić« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 2v; Iełá myſlić/ y rozbieráć zſobą: Kogoby mogłá mieć ſwą ozdobą. PaxLiz A4v.

»obaczać a rozbirać« (1): Ktore rzeczy gdyby kto obaczał á rozbirał/ nyetrzebá długyego zábáwyenya/ áni dowodow. KromRozm III L8.

»rozbierać, rozczytać« (1): To gdy ia w vmyśle ſwym rozbieram, roſczytam, [...] Mowię ták: [...] CiekPotr 17.

»rozbierać a rozmyślać« [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż Dv; A tákże rozbierayćie á rozmyſlayćie ſobie [cogitate] [...]: iż wſzyſcy ktorzy w Pánie Bodze duffáią/ nie bywáią ſlábemi. Leop 1.Mach 2/61.

»rozbierać a roztrząsać« (1): Ten ſkład [...] s thych ſlow rozumyeć á poyąć káżdy może/ gdy yedno ye ſobye rozbyeráć á roſtrząſáć będzye. GliczKsiąż K4v.

»rozbirać a rozważać« (1): [rozum człowieczy] przez znáki z podánya ſmyſlow [...] przyyęte/ rozbiráyąc á rozważáyąc ye/ ku vznányu rzeczy káżdey/ iſtnoſći y przyczyn yey przychodźić muśi KromRozm III B6v.

»upatrować i rozbierać« (1): Teraz ſłowá dálſze [...]: Tobie dam klucże kroleſtwá niebieſkiego: vpátrowáć y rozbieráć będę. NiemObr 37.

»uważać a (i) rozbierać« [szyk 2:1]: (3): Pensitator, Ten który uważa á rozbiera rzecz/ Rozmyślny. Mącz 288c, 406d; WujNT 193.

W przen (6): Myſl moiá rozbieráłá to ſámá w ſobie BibRadz Eccli 51/24; BudBib Ps 77/6.
Zwrot: »w sercu rozbierać« (4): ábyſmy to co on zá nas miłośćiwie ćierpiał/ nabożnie w ſercách rozbieráli LatHar 617, 158, 393; SiebRozmyśl F3v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Diripio, Rozdzieram/ rozbieram/ rozrywam/ wyłupiam. Mącz 346c.

Synonimy: 6. rozbaczać, rozbaczać się, rozczytać, rozejmować, rozeznawać, rozmyślać, rozmyślać się, rozprawować się, roztrząsać, rozważać.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.

Cf ROZBIERAJĄCY, ROZBIERANIE, ROZBIERANY

KW, (LWil)