Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (ROZTRZĄSACZ)

Następne hasło: [ROZTRZĄSAN] »

ROZTRZĄSAĆ (19) vb impf

roztrząsać (18), rozstrząsać (1); roztrząsać : rozstrząsać LatHar (1:1).

roſ- (13), roz- (5).

W inf -trząs- (3), [-trzęs-]; w pozostałych formach -trząs-.

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	roztrząsać, roztrzęsać
praes
	sg	pl
1	roztrząsåm
3	roztrząså	roztrząsają

praet
	sg		pl
3	m	roztrząsåł	m pers	roztrząsali

fut
	sg
3	m	roztrząsać będzie

imperativus
	sg
2	roztrząsåj

conditionalis
	sg
3	f	by roztrząsała

inf roztrząsać (2), [roztrzęsać ]. ◊ praes 1 sg roztrząsåm (1). ◊ 3 sg roztrząså (4). ◊ 3 pl roztrząsają (5). ◊ praet [3 sg m roztrząsåł.] ◊ 3 pl m pers roztrząsali (1). ◊ fut 3 sg m roztrząsać będzie (1). ◊ imp 2 sg roztrząsåj (2). ◊ [con 3 sg f by roztrząsała.] ◊ pass inf roztrząsać się (1). ◊ part praes act roztrząsając (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVII (z Cn) – XVIII w. s.v. roztrząsnąć.

Znaczenia

1. Rozprowadzać drobne rzeczy względnie równomiernie w jakimś środowisku, rozrzucać, rozpraszać (8)
- a. Po powierzchni: rozsypywać (4)
  - Przen: Wyrzucać, marnować (1)
  - α. O statkach na wodzie (1)
- b. W przestrzeni trójwymiarowej (3)
  - α. W powietrzu: rozwiewać (2)
    - Przen (1)
2. Wytrząsać, rozrzucać; grzebać w czymś, przeszukiwać, rewidować (2)
3. [Rozpowiadać, rozgłaszać; plotkować]
4. Zastanawiać się, przemyśliwać, analizować (9)

1. Rozprowadzać drobne rzeczy względnie równomiernie w jakimś środowisku, rozrzucać, rozpraszać; discutere, dispellere, in diversas partes reicere Calep; disicere, disiectare, dispulverare, dissipare, disturbare Cn [w tym: co (7)] (8): Discutio, [...] in diversas partes reicio, dispello – Witrzaſząm, roztrzaſsąm. Calep 330b.

a. Po powierzchni: rozsypywać (4):

roztrząsać na czym (2): Y ty nedzne Siennicczki [!] co śiáno przedáią/ Widźim iáko ná łáwce śiáno roſtrząſáią. BielSat B4v [idem] BielRozm 15.

[roztrząsać po czym: Tenże więc proch roſtrząſáią wſzędy po roley zoráney Cresc 1571 160, 83.]

Przen: Wyrzucać, marnować (1):

Zwrot: »roztrząsać miedzy śmieci« (1): Wſpomagay kogo możeſz zwłaſzcżá potrzebnego/ A pomiernie nie żáłuy nigdy chlebá ſwego. [...] Nie roſtrząſayże tego miedzy márne śmieći/ A niechay to iáko dym od ciebie nie leći. RejWiz 18v.

α. O statkach na wodzie (1):

Fraza: »wiatr roztrząsa« (1): A tyś ie [możnych bohatyrów] ták rozpróſzył/ iáko nie vięty Wiátr morzolotné roztrząſa okręty [In spiritu vehementi conteres naves Vulg Ps 47/8]. KochPs 71.

b. W przestrzeni trójwymiarowej (3):

roztrząsać w czym (1): Albo weźmi málon doźrzáły/ á vczyń dźiurę w nim/ włóż weń cukru niemáło/ á roſtrząſay go w nim áż ſye roſpłynie SienLek 139v.

α. W powietrzu: rozwiewać (2):

W porównaniu (1): On [Bóg] dáie śnieg iák báwełnę práwie w właſney białośći/ A mgłę iák popioł roſtrząſa tu w ciemney obfitośći. LubPs ff3.

Przen (1):

Zwrot: »po powietrzu roztrząsać« (1): Zádźierżą zrázu królá wiérſzem ſkłádné rymy/ Vſtąpią im triumphy/ inſzé fráſzki/ dymy/ Któré ſzum po powietrzu roſtrząſa/ á kołem Porwie wiátr wichrokrętny/ y zágubi ſpołem. GosłCast 10.

2. Wytrząsać, rozrzucać; grzebać w czymś, przeszukiwać, rewidować (2):

roztrząsać co [= miejsce schowania] (1): Ták łowni ſą Celnicy teraz y z ſwoiemi Ogárámi żydkámi, że nam ſkrzynie náſze Roſtrząſáią, ſzperáią, woły zábieráią, Ná rzekách wolnych ſzkuty, komiegi, hámuią. CiekPotr 60.

roztrząsać kogo [= czyjeś odzienie] (1): A gdy przynioſł pełne zánádrá płoćić/ laſkowych y wodnych orzechow/ á kacżorá álbo gołębiá ábo wiewiorkę zá páſem/ to go z oney koſzule s płoſkonek roſtrząſáli roſpaſawſzy/ áno wſzytkiego dobrego doſyć. RejZwierc 274.

Szereg: »roztrząsać, szperać« (1): CiekPotr 60 cf roztrząsać co.

3. [Rozpowiadać, rozgłaszać; plotkować: Wtorym ták roſkázuie cnotliwey żonetce/ Aby nie roſtrząſałá chodzęcy po mieſcie. PaprPrzykaz A4v.]

4. Zastanawiać się, przemyśliwać, analizować; disserere Vulg, Cn; excutere Modrz, Cn; disceptare, disputare, examinare, perscrutari Cn [w tym: co (7)] (9): wyſtępki ſłuchácżow dla tey iedney przycżyny z nienawiśći roſtrząſáią RejPosRozpr b3; Toć táki wykład/ z iákieyśi głębokiey Loiki I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ná ten Głos wołáiącego vcżynił: ktorego niechcę też roztrząſáć/ iákoby ſię godźiło CzechEp 153; LatHar 6.

[roztrząsać o czym: Leop 3.Reg 4/39 (Linde s.v. roztrząsnąć) cf »roztrząsać mądrze«.]

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): CzechEp 32; [Tu rozſtrząſa to/ iż z cudzéy ſzkody ludźióm pożytek rośćie SenekaGórn 28].

W połączeniu szeregowym (1): Bo mowiąc/ roſtrżąſáiąc/ wyłuſczáiąc/ prawdá ſię naydźie/ iáko w krżemień bijąc/ ogień wychodźi GórnRozm F4.

Zwroty: »długo roztrząsać« (1): Przetoż długo tego nie roztrząſáiąc/ co ſię nákrotce wyrzekło: [...] to tylko ieſzcże przydam. CzechEp 32.

[»roztrząsać mądrze«: Mowił teſz Sálomon trzy tyſiące przypowieśći [...]. Roſtrząſał też mądrze [disseruit] o przyrodzeniu bydląth/ ptakow/ robáctwá/ y Ryb. Leop 3.Reg 4/39 (Linde s.v. roztrząsnąć).]

»pilnie roztrząsać« (1): Káżdą z oſobná okolicżność pilnie roſtrząſáią [excutiuntur]/ mieyſce/ cżás/ oſobę/ y inſze tym podobne rzecży. ModrzBaz 86.

»sobie roztrząsać« (1): GliczKsiąż K4v cf »rozbierać a roztrząsać«.

»[w czym] sumnienie swe rozstrząsać« = robić rachunek sumienia (1): dobrze mieć oko na to/ w cżym nawięcey ſumnienie ſwe rozſtrząſáć/ y z cżego nacżęśćiey ſię P. Bogu przed Kápłanem winnym dáwáć ma. LatHar 133.

Szeregi: »przypominać i roztrząsać« (1): Acżkolwiek było y ieſt/ wiele y názbyt práwie wiele rzecży inſzych/ ktoreby ſię ſłuſznie z mey ſtrony przypomináć y roſtrząſáć miáły/ ku wyſtáwieniu prawdy ná widok. CzechEp 318.

»rozbierać a roztrząsać« (1): Ten ſkład á przyſtoſowánya wyrozumyenye/ s thych ſlow rozumyeć á poyąć káżdy może/ gdy yedno ye ſobye rozbyeráć á roſtrząſáć będzye. GliczKsiąż K4v.

Synonimy: 1. rozmiatać, rozpraszać, rozsiewać, rozsypować; 3. rozgłaszać, rozkrzewiać, roznaszać, roznosić, rozsiewać, rozsławiać, rozszerzać; 4. rozbaczać, rozbaczać się, rozbierać, rozejmować, rozeznawać, rozmyślać, rozmyślać się, rozprawować się, rozważać.

Formacje współrdzenne cf TRZĄŚĆ.

Cf ROZTRZĄSANIE, ROZTRZĄSANY