Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAZASTAWIAĆ

Następne hasło: NAZBIERAĆ SIĘ »

NAZBIERAĆ (68) vb pf

nazbierać (66), nazbirać (2); nazbirać RejKup; nazbierać : nazbirać Leop (2:1).

Oba a jasne; -é- (2) Strum, KochPs, -e- Mącz (2).

Fleksja

inf	nazbiérać

praet
	sg		pl
1	m	nazbiéråłem, -m nazbiáråł	m pers	nazbiéraliśmy, -chmy nazbiérali
2	m	nazbiéråłeś, -eś, -ś nazbiéråł	m pers	nazbiéraliście
2	f	-ś nazbiérała	m an
3	m	nazbiéråł	m pers	nazbiérali
3	f	nazbiérała	m an

plusq
	sg
3	m	był nazbiéråł
	f	była nazbiérała
	n	było nazbiérało

imperativus
	sg
2	nazbieraj

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś nazbiéråł	m pers
3	m	by nazbiéråł	m pers	by nazbiéråli

impersonalis
praet		było nazbiéråno, nazbiéråno
participia
part praet act		nazbiérawszy

inf nazbiérać (4). ◊ fut 1 sg nazbiéråm (1). ◊ 2 sg nazbiéråsz (2). ◊ 3 sg nazbiérå (2). ◊ 2 pl nazbiéråcie (1). ◊ 3 pl nazbiérają (4). ◊ praet 1 sg m nazbiéråłem, -m nazbiáråł (2). ◊ 2 sg m nazbiéråłeś, -eś, -ś nazbiéråł (3). f -ś nazbiérała (1). ◊ 3 sg m nazbiéråł (16). f nazbiérała (1). ◊ 1 pl m pers nazbiéraliśmy (1) BielKron, -chmy nazbiérali (1) RejWiz. ◊ 2 pl m pers nazbiéraliście (1). ◊ 3 pl m pers nazbiérali (4). ◊ plusq 3 sg m był nazbiéråł (3). f była nazbiérała (1). n było nazbiérało (1). ◊ imp 2 sg nazbieraj (2). ◊ con 2 sg m byś nazbiéråł (2). ◊ 3 sg m by nazbiéråł (1). ◊ 3 pl m pers by nazbiéråli (2). ◊ impers praet było nazbiéråno (2) [może N sg n od NAZBIERANY], nazbiéråno (1); było nazbiéråno RejZwierc; było nazbiéråno : nazbiéråno RejPos (1:1); [nazbiérało się cf NAZBIERAĆ SIĘ praet 3 sg n]. ◊ part praet act nazbiérawszy (9).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

Zebrać wiele lub z pewnym trudem (często z subiektywnym odczuciem wielości) (68)
- 1. Sprawić, by w jednym miejscu lub u jednego posiadacza znalazło się wiele (57)
  - a. Podnosząc z ziemi lub zrywając z rośliny (20)
    - Przen (1)
    - α. O pszczołach zbierających miód (1)
  - b. W wyniku hodowli: osiągnąć zbiory płodów rolnych (2)
  - c. Napełnić zbiornik (3)
    - Przen (2)
  - d. Prosząc o datek (2)
  - e. Zgromadzić majątek (25)
    - Przen (3)
  - f. Zgromadzić ludzi w jednym miejscu lub w jednej instytucji (5)
- 2. Wybrać z pewnej całości (zwłaszcza z czyichś tekstów) fragmenty, myśli do jakiegoś celu (10)
- 3. Dostać, znaleźć (1)

Zebrać wiele lub z pewnym trudem (często z subiektywnym odczuciem wielości) (68):

1. Sprawić, by w jednym miejscu lub u jednego posiadacza znalazło się wiele; colligere, congregare Vulg, PolAnt, Cn; cogere Mącz, Cn; inferre PolAnt (57):

a. Podnosząc z ziemi lub zrywając z rośliny (20):

nazbierać czego (pl a. coll. a. sg rzeczownika bezpostaciowego) a. wiele, a. ile czego (16): Rátay nowych fig názbierał BierEz A2; Wychadzał tedy lud około namiotow/ á názbirawſſy Mánny zmeł w żárnach Leop Num 11/8; Páweł názbierał niemáłą gromadę chroſthu Leop Act 28/3; BibRadz Act 28/3; Y názbieráłá do wiecżorá kłoſia y ſnopow BielKron 53, 31v [2 r.], 451; Názbieray rożey chocia białey álbo czyrwoney/ poki ſye nieroſkwitnie SienLek 64; RejPos 183; BudBib Ier 40/12; SkarŻyw 459; WujNT Act 28/3; SkarKazSej 676a. Cf nazbierać czego z czego.

nazbierać czego z czego (2): Názbieray w Wioſnę pękowia s Topoléy SienLek 162; iż z oſtátkow názbierano ſiedḿ koſzow odrobin. RejPos 185v.

nazbierać co [„co”, „to”] (2): BielKron 53; y vyrzáłá świekrá iey co byłá názbieráłá. BudBib Ruth 2/18.

W charakterystycznych połączeniach: nazbierać chrostu (2), fig, gałęzia, kamieni(a) (2), kłosia, manny (3), odrobin, ostatków, owocow, pękowia, rożej, snopow, wina; nazbierać [czego] gromadę, [ile] koszow (2), kupę, miarkę (2), mnostwo, nieco, niemało.

Przen [czego] (1): Wiedzą to dobrze drudzy/ iáko mię Wálenty Neotebel wyzywa [...]. Ale iż ládá co plećie z kwiatkow tych ktorych tám y ſám nie porządnie názbierał: o wieniec táki iego nic niedbam. CzechEp *2v.

α. O pszczołach zbierających miód [czego] (1): A [pszczoły] názbierawſzy miodu/ do onego plaſtrziká nánoſzą RejZwierc 16.

b. W wyniku hodowli: osiągnąć zbiory płodów rolnych (2):

nazbierać wiele czego (1): Frumenti magnum numerum coegit, Wielie żytá názbierał. Mącz 253b.

Z dopełnieniem w postaci przysłówka ilości (1): Będźiećie wiele ſiáć/ á máło názbieraćie BibRadz Agg 1/6.

c. Napełnić zbiornik (3):

nazbierać czego do czego (1): do tych [stawów] z Wioſny á z śniegów wody názbiéra/ tákże káżdy będźie pełen. Strum N2v.

Przen [czego (pl a, sg rzeczownika bezpostaciowego) w co] (2): W ſerce niechętné iádu názbiérawſzy wyſzedł KochPs 61.

Zwrot: »[skąd] w się nazbierać« (1): Bo Rzym ze wſzytkiego świata błędów y báłwochwálſtwá wśię był názbierał SkarŻyw 600.

d. Prosząc o datek [czego (pl) a. ile czego] (2): ná dzyeń Bożego národzenia/ nie będzyeli włocżąc ſie cáłą noc wrzeſzcżał/ drzwi wybijał/ á kiełbas nie názbiera/ [...] iuż iákoby thego ſwiętá nigdy nie ſwięćił. RejPos 225v; Niektórzy też [...] ludzie [...] iáłmużny proſili/ á názbierawſzy iednego dniá pięć álbo ſześć ſet złotych/ wiecżorem fzpitálnym przełożonym odnaſzáli ReszHoz 126.

e. Zgromadzić majątek (25): nędzniku ſzalony názbierałeś/ rozſzyrzyłeś ſie á mowiſz duſzy ſwoiey: Roſkoſzuy duſzo moiá miła w roſkoſzach ſwoich/ maſz wſzytkiego dofyć RejPos 317; GostGosp 132.

nazbierać czego (pl a. sg rzeczownika bezpostaciowego) a. wiele czego (16): Bogacż ieden vmieráiąc/ Złotych pełne wory máiąc: Ktorych był chćiwie názbierał/ Vbogim ie zgardł wydzierał. BierEz S3; Ludzi zgromił y ſkárbow názbierał niemáło. RejZwierz 4v. Cf nazbierać (wiele) czego komu, Zwroty.

nazbierać (wiele) czego komu [w tym: sobie (1)] (2): HistLan D3; Iáko oycowie powſtáną na ſyny/ mowiąc: Iam mu ták wiele názbierał y zoſtáwił: á on zá duſzę moię nic nie dał SkarKaz 386b.

nazbierać co [»co(kolwiek)”] (3): RejZwierz 116v; RejZwierc 48v; Lepieyći miła Páni/ kiedy co názbieraſz/ Ze to mężowi oddaſz/ marnie nie roſteraſz ZbylPrzyg B4v.

Z dopełnieniem w postaci zaimka liczebnego (2): iáko ieſt nápiſano; Ktory wiele názbierał, nie miał názbyt: á kto máło; nie miał mniey. WujNT 2.Cor 8/15; SkarKaz 386b.

Zwroty: »nazbierać pieniędzy (a, pieniążków)« = conquirere. pecuniam, facere magnam pecuniam Cn [szyk zmienny] (9): Będę w owce bárzo bogát. Potym z nich wełnę poprzedam/ Pieniędzy wiele názbieram. BierEz Q3; RejRozpr E3v; RejKup e5v; tám rzetzy poprzedawſzy/ y názbierawſzy pieniędzy/ do Rzymá ſie záſię mocą ná papieſtwo wroćił. KrowObr 38; RejWiz 104v; RejZwierz 119; Bo kobietki s káletki iuż dawno wymknęły/ Wizytki iego pieniąſzki co dzyádowſko miáło/ Ktorych było za młodu ſobie názbieráło. HistLan D3; RejZwierc 114 [2 r.].

»nazbierać [ile] srebra, złota« [w tym: srebra, (i) złota (2)] = congregare aurum et argentum Vulg [szyk zmienny] (3:3): LubPs P6; BibRadz 3.Esdr 4/18; Názbierałem ſrebrá y złotá/ y nábytkow álbo ſtátkow krolewſkich y zyemſkich koſztownych. BielKron 79v; Inhiat auro, Lákomy ná groſz/ áby złotá násbierał. Mącz 156b.

Przen [czego a. wiele czego] (3): zacżże ſtánie pożytecżne byś go nawięcey názbierał/ ieſłi poććiwego nie będzie RejZwierc 65v; inákſzy też poſtępek kośćielny ieſt z temi/ [...] ktorzy grzechow nád licżbę piaſku morſkiego názbieráli. LatHar 111.

Zwrot: »złota nazbierać« (1): A on [...] rozpalał ſerce ſwe: y ſklepy cnot y ſkárbnic duchownych rozprzeſtrzeniał/ y wnie drogiego złotá/ pokory y wielkiey doſkonáłośći/ názbierał. SkarŻyw 543.

f. Zgromadzić ludzi w jednym miejscu lub w jednej instytucji [kogo (G pl a. coll.) a. wiele, a. ile kogo] (5): zmowiwſzy ſię z innymi y ludzi wiele możnych názbierawſzy: kośćioł mocą otworzyli SkarŻyw 354, 231.

nazbierać w co (1): tám S. Micháłá klaſztor założył/ y bráćiey weń názbierał SkarŻyw 573.

nazbierać skąd (1): niemáło pánienek zrozmáitych ſtron názbierawſzy/ [,..] ná trzy ie rzędy y klaztory rozdzieliłá SkarŻyw 141.

Zwrot: »nazbierać miedzy się« (1): názbieráliſcie łotroſtwá tułáiącego ſie po ſwiecie miedzy ſię BielKron 101v.

2. Wybrać z pewnej całości (zwłaszcza z czyichś tekstów) fragmenty, myśli do jakiegoś celu; coacervare Vulg (10):

nazbierać kogo (G pl) (2), czego (pl) a. wiele, a. ile czego (5) (7): Przethoś teſz Doktorow rozmáitych názbierał/ á práwie ich piſmá ſprzewrácał KrowObr 191; Leop 2.Tim 4/3; że náſzy brácia doſyć niemáłe fáſcicuły názbieráli ſentenciy tákich z Oycow SarnUzn G6; Bo też tám śiłá poſtronnych przypadkow názbieráćby ſie mogło/ ktore też ſą ná przekázie wiekowi temu RejZwierc [121]; CzechEp 202; Názbierał X. K. z tego Ignácyuſzá/ nie máło ſentenciy przećiwko nam NiemObr 123; LatHar +++2v.

nazbierać czego (sg w funkcji pl) na co [= w jakim celu] (2): iákoby piſmá ś. wyrozumienie pokazał ktore^go też z niektorych Pátreſow ná wywrocenie prawdy názbierał CzechEp 122, 104.

nazbierać z kogo [= skąd] (4): SkarJedn 264; CzechEp 122; NiemObr 123; ále z zakonu Bożego oboygá/ y z Doktorow Kátholickich/ ſześć ich [grzechów przeciwko Duchowi Świętemu] názbieraſz. LatHar +++2v.

nazbierać czego (sg w funkcji pl) a. co (pl) (1); y nazbierał zwielá Doktorow Greckich ſtarych świádectwá/ około pochodzenia Duchá S. y odſyná. SkarJedn 264.

3. Dostać, znaleźć [wiele czego w czym] (1): W oney głowie gdy ią sſzcżepał/ Złotá nie máło názbierał BierEz I.

Synonimy: 1. nagromadzić, naskarbić, nazgromadzać.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.

Cf NAZBIERANIE, NAZBIERANY