Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [BRAMROT]

Następne hasło: 1. BRANA »

BRAN (128) part praet pass impf

bran (56), brany (53), bran a. brany (19); bran OpecŻyw, KrowObr, RejWiz, RejZwierc (2), BudBib, WujNT; brany GlabGad, SienLek, CzechRozm, SkarJedn, Oczko (2), Phil, GrabowSet, LatHar; bran : brany FalZioł (6 : 5), GroicPorz (1 : 1), UstPraw (6 : 2), BielKron (2 : 1), Mącz (6 : 4), ModrzBaz (1 : 2), SarnStat (27 : 29).

W odmianie złożonej bran-; w odmianie niezłożonej brån- (37), bran- (13); brån- OpecŻyw, GroicPorz, KrowObr, RejWiz, BielKron (2), Mącz (6), RejZwierc (2), BudBib, ModrzBaz, WujNT; brån-: bran- UstPraw (5 : 1), SarnStat (15 : 12).

Fleksja

sg
m	N	brån, brany	f	N	branå, brana, bran(a)	n	N	brano, brané

pl
N	m pers	brani
N	subst	brané, brané, brany
A	subst	bran(e)
L		branych

sg m N brån (11), brany (4); (attrib) brany (3); (praed) brån (11), brany (1) SkarJedn. ◊ f N (praed) branå (15), brana (14), bran(a) (5); -å Mącz (3), Oczko; -a GroicPorz, KrowObr; -å : -a UstPraw (1 : 1), SarnStat (10 : 11). ◊ n N brano (29), brané (9); (attrib) -é (1); (praed) -o (29), -é (8); -o OpecŻyw, RejWiz, UstPraw (5), RejZwierc (2); -é CzechRozm; -o : -é FalZioł (2 : 2), Mącz (5 : 1), SarnStat (13 : 4); -é (4), -(e) (5). ◊ pl N m pers brani (13). subst m i pl t brané (10); -é (6), -(e) (4). f (praed) brané (8), brany (1); -é Oczko, SarnStat (6); -é : -y FalZioł (1 : 1); -é (7), -(e) (1). n brané (6), brany (1); (attrib) -(e) (1). (praed) brané (5), brany (1); -é GroicPorz, SarnStat (3); -é : -y FalZioł (1 : 1); -é (3), -(e) (2). ◊ A subst bran(e) (1). ◊ L branych (1).

Sł stp s.v. brać, Cn brak, Linde XVI w. (dwa z tych samych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Chwytany; kładziony, wchłaniany (3)
2. Używany, zażywany, spożywany (38)
3. Wzywany, powoływany (8)
4. Zabierany, usuwany; zrywany, czerpany (10)
5. Odbierany, odejmowany; wydzierany, kradziony, konfiskowany (53)
- a. Pobierany (38)
6. Otrzymywany, uzyskiwany, nabywany, kupowany (16)
- α. Zawierany (1)
- a. Przyjmowany (9)

1. Chwytany; kładziony, wchłaniany (3):

brany czym: vſty brany dym/ podnoſi ią [macicę] ku gorze. FalZioł III 29c.

brany w co: ſama para onego korzenia w vſta brana/ cżyni vlżenie cięſzkiego oddychania FalZioł I 110a.

Wyrażenie: »na zęby bran« = obmawiany: przecżżebych miał być ztákiem vniżeniem/ álbo wzgárdzon/ álbo ná zęby bran? BudBib c3v.

2. Używany, zażywany, spożywany (38): nie tego dnia ma być brano to lekarzſtwo kiedy ieſt febra/ ale kiedy iey niemaſz. FalZioł III 15d, I 58a, 144b, V 73v, 91, 97v (8); Wino prawi pod miarą brane oſtrzi rozum. GlabGad G8; Drobne pieniądze máią być bráne dzyewięć zá pułgroſá UstPraw E3; SienLek 87v; Oczko 21; iż to ſłowko gdy ludzkim ſpoſobem bywa bráne/ á nie ták iáko go piſmo vżywa: [...] tedy właſnie temu przycżytáne bywa CzechRozm 60v; Monétá Koronna áby byłá bráná/ á fałſzywa brákowána SarnStat 512, 17, 351, 352, 373 [2 r.], 410 [2 r.] (10).

brany ku czemu (2): [wino] ku wiele vżytecżnym rzecżam dowcipnym miſterſtwem może być brane FalZioł I 156b, I 142a.

bran(y) (w)miasto czego (11): CZelidonia [...] ieſt dwoiaka więcſza y mnieyſza á wſzakoſz iedna wmiaſto drugiey może być brana FalZioł I 30b; Metonymia, Przekrſzcżenie/ [...] gdy śćklenicá bywa brána miáſto piwá które w niey yeſt. Mącz 219c; Stomachus [...] bywa też brano miáſto ſámego żołądká/ brzuchá. Aliquando accipitur, Miáſto gniewu niechući y przikrośći. Mącz 420a, 246a, 263a, 291b, 312b, 436b (10).

bran na co: WujNT 398 cf »bran na przykład«.

brany za co: Iucha z Kapłona za lekarzſtwo brana/ żywoth odmiękcża FalZioł IV 19d.

Wyrażenie: »bran na przykład«: Ten przywiley Apoſtolſki nie ma być bran ná przykład innych páſterzow obieránia. WujNT 398.

3. Wzywany, powoływany (8):

brany dla czego: dla robót tych tegodniowych niech będą bráni ći/ którzy w domiéch álbo komorách naiemnych mieſzkáią SarnStat 920.

bran(y) na co (7): Vſtáwił też áby nie był bran ná kápłáńſki ſtan ktoryby miał wdowę żonę/ álbo dwie żenie przed tym. BielKron 158, 158; którzy y iáko ná Biſkupſtwá y Doſtoieńſtwá máią bydź bráni SarnStat 179, 178, 196, 199, 922.

4. Zabierany, usuwany; zrywany, czerpany (10): Nalepiey ieſt aby thy zioła byłi ku wodcze brany poki na nich roſa ieſth FalZioł II 2b; áby wodá czyſta byłá brána Oczko 26; SarnStat 338 [3 r.].

brany z czego, skąd (5): z każdey żyły dopuſcić krwi idz (krom głowney) ſtey miernie ma być krew brana FalZioł V 67v; ComCrac 16; Dźiatki niewinne/ ledwo oglądáne/ Ná świát przyięte/ záś wſkok z świátá bráne GrabowSet P2; SarnStat 182, 214.

5. Odbierany, odejmowany; wydzierany, kradziony, konfiskowany (53): A z owym theż ná gáłąź gdyż mu zákazano/ Aby nigdy cudzego nic nie było brano. RejWiz 95v; SarnStat 963, 1226.

bran komu (5): zágradzáiąc ſzcżodrobliwą rękę pánom ſwoim/ iż nikomu nie ma być nic dano/ á mille modis może być brano/ gdyby przyſzło ná łákomego páná. RejZwierc 194v, 235b; Máiętnoſć iedno práwem zwyćiężonému ma bydź bráná. SarnStat 894 marg, 280, 988.

Wyrażenie: »gwałtem, gwałtownie bran(y)« (3): BielKron 150; Ná gośćincách nie ma bydz nic gwałtem brano. SarnStat 1235, 705.

Szeregi »brany albo zatrzymany« (3): máiętnośći kupieckié nie máią bydź bráné álbo zátrzymáné. [non debent occupari nec detineri JanStat 851] SarnStat 1074, 1100, 1113.

a. Pobierany (38): gdy by winá niebyłá braná/ poważnoſć y vtćiwoſć Sądu niſzczáłáby. GroicPorz c4; O Dáni przes Poborce bránych UstPraw G2, E2; Czynſzé y Dochody którékolwiek/ któré [...] przez Vrzędniki były bráné y tymże Vrzędnikóm Ziemſkim áby były płáconé. SarnStat 947, 186, 187, 312, 353 [2 r.], 913 (9).

bran(y) od czego, od kogo (15): Też od koł/ miſek/ kopániek/ y im rowne ma być targowe brano UstPraw Ev, Gv, H2; ModrzBaz 123; áby nápotym od Prokuráciiéy tylko groſzé trzy były bráné. SarnStat 570, 185, 277, 398, 513, 676 (11).

brany u kogo: y iuż od tego cżáſu Pereſudy żadné bráné/ y wyćiągáné v nich nie máią bydź czáſy wiecznémi. SarnStat 860.

bran z kogo, z czego, skąd (8): iż z ogrodow/ z rol/ y z ſzołtyſtwá/ z puſtych/ dań niema być brána okrom czopowego. UstPraw Gv, G2; pod winą wielką królewſką: która zwykłá bydź bráná w káżdych źiemiách z tych/ którzy nie ſą poſłuſzni Mándatów. SarnStat 285, 187, 608, 914, 921, 1240.

bran(y) za co (4): UstPraw F2v; ModrzBaz 123; áby zá ták znáczną ſzkodę láſu ćiąża miáłá bydź bráná SarnStat 669, 353.

brany na kim: Iż zá tym práwem ná nich [winy i peresudy] bráné/ áni wyćiągáné nie były. SarnStat 860.

Szereg: »brany i (ani) wyciągany; nie wyciągany ani brany« (3 : 1): Cło y Skład/ który Niderloge zową [...] niech nie będźie wyćiągáné od Kupców y obywátelów króleſtwá Polſkiégo áni bráné SarnStat 1122, 353, 860 [2 r.].

6. Otrzymywany, uzyskiwany, nabywany, kupowany (16): którykolwiek Rok bywa bran o więtſzą rzecz/ bywa oſtátecznéy zwłoki. SarnStat 768, 373.

bran(y) od kogo (2): ono weſelé/ ktoré od ſámégo boga bywá bráno OpecŻyw 187; GroicPorz h2.

brany z czego, skąd (2): Bo z tákich nikcżemnych á płonnych poſtaw/ bywáią bráne znáki/ ábo vcżćiwośći ábo wzgárdy ModrzBaz 56v, 96v.

α. Zawierany (1): Slub z inſzą/ ábo inſzym/ brány zá żywotá pierwſzey ślubney/ ábo tákże pierwſzego ślubnego. LatHar 116.

a. Przyjmowany (9): w pierwſzym kośćiele/ tá ſwiątość byłá braná od wiernych pod dwiemá oſobomá. KrowObr 206; SkarJedn 346; tákowe podarki nie máią być bráne/ ktore práwu á zdrowiu Rzecżypoſpolitey ſzkodzą. Phil I3.

brany do czego (5): áby tylko Niemcy do przerzeczonych klaſztorów byli bráni SarnStat 207, 178, 179, 180, 922.

brany za kogo: Volones, Niewolnicy, którzi [...] zá mieſzczány byli bráni. Mącz 506c.

Synonimy: 1. dotykany, imany, kładziony, wsadzany; 2. używany; 3. obierany, wzywany; 4. odejmowany, wybierany; 5. kradziony, odbierany, odejmowany, wydzieran; a. pobierany, wybierany, wyciągany; 6. dostawany, kupowany, nabywany; a. przyjmowany.

Cf BRAĆ