Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODE

Następne hasło: ODEBRAĆ SIĘ »

ODEBRAĆ (66) vb pf

odebrać (66), [odbrać[ze względu na sylabizm wiersza]].

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja

inf	odebrać

praet
	sg		pl
2	m	-ś odebråł	m pers
3	m	odebråł	m pers	odebrali
3	f	odebrała	m an

plusq
	sg
3	m	był odebråł

imperativus
	sg
2	odbierz

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych odebråł	m pers
3	m	by odebråł	m pers	by odebrali

con praet
	sg
1	m	bym był odebråł

impersonalis
praet		odebråno było
con		by odebråno
participia
part praet act		odebråwszy

inf odebrać (14). ◊ fut 3 sg odbierze (4). ◊ 3 pl odbiorą (3). ◊ praet 2 sg m -ś odebråł (3). ◊ 3 sg m odebråł (16). f odebrała (1). ◊ 3 pl m pers odebrali (6). ◊ plusq 3 sg m był odebråł (2). ◊ imp 2 sg odbierz (2). ◊ con 1 sg m bych odebråł (1). ◊ 3 sg m by odebråł (1). ◊ 3 pl m pers by odebrali (4). ◊ con praet 1 sg m bym był odebråł (1). ◊ impers praet odebråno było (1). ◊ con by odebråno (1). ◊ part praet act odebråwszy (6); -å- (5), -(a)- (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Wziąć coś komuś lub otrzymać (60)
- a. Bez zgody właściciela, często przemocą (31)
  - α. Odzyskać rzecz przez kogoś przywłaszczoną (18)
    - W przen (1)
    - Przen (4)
- b. Nie zadając gwałtu lub mając do tego prawo (26)
  - Przen (1)
  - α. Pobrać należności, świadczenia (10)
  - β. Otrzymać zwrot rzeczy swojej, danej lub pożyczonej komuś (12)
    - Przen (3)
- c. Zabrać cudzą rzecz w zamian za swoją utraconą: powetować, zrekompensować sobie (3)
2. Pozbierać (1)
3. Oddzielić od tego, co przylega; obrać (5)
- a. Zdjąć łupinę (2)

1. Wziąć coś komuś lub otrzymać [w tym: co (55)] (60):

a. Bez zgody właściciela, często przemocą; retinere JanStat (31): Skánderbeg ſpráwion był iż żywnośći idzie do woyſka Tureckiego doſyć z Mácedoniey/ záſthąpił im y odebrał ią BielKron 250v; SarnStat 142.

odebrać od kogo (6): LibLeg 10/121, 11/68v; BielKron 131v, 457v; każę odebráć od nich ty wymyſlne vbiory ich RejPos 306; Oſtátek ludźi onych zátym poimáli/ Muſzkiety/ wilki/ kuſze/ od nich odebráli. KmitaSpit C2.

odebrać komu (5): LibLeg 11/49v; BielKron 250; Tho też nieborak on dzbanarz ledá gdzie we błocie ſie powáli/ támże y vſnie/ ſuknią pomáże/ cżapkę ſtráći/ oſtrogi mu odbiorą/ z mieſzká wſzytko wydłubią RejZwierc 61; ZawJeft 26; GrabPospR N4v.

W charakterystycznych połączeniach: bramki odebrać, kusze, majętności, maszty, muszkiety, ostrogi, perły, ubiory, wilki, wszytko (wszytki rzeczy) (4), zaponki, zwierciadłka, żagle, żywność.

α. Odzyskać rzecz przez kogoś przywłaszczoną (18):

odebrać od kogo (3): MetrKor 34/135; then vrzadnyk Czyeſmyenſky poymal slodzyeye y odebral skarb od slodzyey LibLeg 11/184v; ZapKościer 1588/82v.

odebrać u kogo (1): yeſzdzyl ſlyſthem Vaſchey Kro m. do pana Malchera abi yemv wroczyl ſkarbi czo odebral czo odebral [!] ye^go vrzadnyk v zlodzyeyow LibLeg 11/184v.

odebrać komu (7): [Swatopełk] Kuiáwy y Krzyżaki ſpuſtoſzył/ kośćioły palił y łupił/ aż mu potym Krzyżacy odpárli y odebráli BielKron 361v, 68, 184v, 231v, 408v, 454; Sąśiad moy (práwi) wźiął mi to á to/ [...] prżeto proſzę ćię pomoż mi: pośli ſługi żebych mu odebrał GórnRozm I3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): odebrał záſię co był ociec iego Azáel pobrał iego przodkom BielKron 87v.

W charakterystycznych połączeniach: odebrać państwa, skarb(y) (2), więźnie, wszytko (2).

Zwroty: »łupy, [plon] odebrać« (1): StryjKron 687; [A gdy z łupem wyciągnął, Niemcy go dognali, Poraziwszy go z Litwą, wszystek plon odbrali. StryjPocząt 223].

»sowito odebrać« (1): Xiążę Słuckie Siemion dogoniwſzy Tátarow [...]/ poráził ich ná głowę/ y łupy wſzytkie tákże więźnie ſowito odebrał StryjKron 687.

»odebrać szkodę« (1): Nohayſcy wtárgnęli Thátárom Przekopſkim do ich kráiu/ odebráli im pierwſzą ſzkodę. BielKron 408v.

»odebrać zasię« [szyk zmienny] (4): odebrał im záſię wſzytko Dawid co pobráli. BielKron 68, 87v, 184v, 454.

W przen (1):

Zwrot: »do rąk swych odebrać« (1): Nuż w Krześćiáńſtwie inſzym gdźie kácerſtwo opánowáło/ ázaż nie widźimy/ iáko tákie obfite nádánia/ pobożne/ pośiędźiono/ [...] choć to kátholicy do rąk ſwych odebráli/ máło w tym popráwy widáć PowodPr 50.

Przen (4):

Zwrot: »łupy odebrać« [w tym: komu (2), od kogo (1)] (4): CzechRozm 178v; Bo Chriſtus [...] o ſobie to y o ſzátánie powiáda: iż on ná ſzátáná mocarzá mocnieyſzy przyſzedł ktore^go związał/ y łupy mu iego odebrał CzechEp 150, 205 [2 r.].

b. Nie zadając gwałtu lub mając do tego prawo; recipere Vulg (26): Synu/ wſpomni żeś odebrał dobrá (marg) twoie. G. (–) zá żywotá twego WujNT Luc 16/25, s. 263; GosłCast 25.

Przen [od kogo] (1): tym calſzą á zupelnieyſzą náukę o wſzyſtkich Artykułách wiáry chrześćiiáńſkiey/ z podánia Apoſtolſkiego od ſtárſzych tákże ſwoich odebráli. ReszPrz 95.

α. Pobrać należności, świadczenia; accipere PolAnt, Vulg (10): BibRadz Matth 21/34; poltora sta Grziwyen pruſkich odebral svmy a pyeczdeſząnt Grziwyen nyeboſczyk Grzegorſz nyezolowſki ZapKościer 1582/27; Vrzędnik y Klucżnik máią tego doyźrzeć/ áby kárby ſkłádáne mieli z kácżmarzmi/ [...] á ten co pieniądze odbiera/ ma też mieć karb ſkłádány/ iáko wiele zá piwo pieniędzy odbierze. GostGosp 138, 70, 92, 106; A gdy ſię przybliżył czás owocow/ poſłał ſługi ſwe do onych oraczow/ áby odebráli owoce iego. WujNT Matth 21/34.

odebrać od kogo (3): Bendącz gotow Vrodzoni p. Iakub Sczawinski s Tarnowa a Starosta Myrachowski. ſummę pieniędzi [...] od Sliachatnego Iana Luborzkiego do ktorego od Actora bil na dzien dziſzeiſzi pozwan, odebracz oczekiwaiiącz przi nineiſzim sądzie usque ad horas ZapKościer 1586/66v; Zadney licżby nie cżynić z Vrzędnikiem/ áni z Száfárzem/ áni z Podſkárbim/ áż pieniądze odebrawſzy od niego. GostGosp 154; GrabPospR M2v.

β. Otrzymać zwrot rzeczy swojej, danej lub pożyczonej komuś; recipere Vulg (12): LibMal 1554/192v; Włodárze tego pilnowáć máią/ iż gdyby ktory vmárł/ áby qwity nie poginęły: máią ie odebráć/ y drugiemu obránemu oddáć. GostGosp 42, 114.

odebrać od kogo (2): Ieſli pożyczaćie tym od ktorych ſię nádziewaćie odebráć/ coż zá zapłátę mieć będziećie? WujNT 217, Luc 6/34.

W przeciwstawieniu: »pożyczać ... odebrać« (4): A ieſli pożyczaćie tym od ktorych ſię ſpodźiewaćie odebráć/ coż zá dźiękę maćie? ábowiemći y grzeſznicy grzeſznikom pożyczáią/ áby tyleſz odebráli. WujNT Luc 6/34, s. 217, 218.

Zwroty: »odebrać z lichwą« (1): Sługo [...] miałeś tedy pieniądze moie poruczyć tym co pieniądzmi hándluią/ á ią przyſzedſzy wżdybym był odebrał ſwe z lichwą [recepissem utique quod meum est cum usura]. WujNT Matth 25/27.

»odebrać swe« (1): WujNT Matth 25/27 cf »odebrać z lichwą«.

»tyleż, za rowno odebrać« (1:1): Boć y grzeſznicy grzeſznikom pożyczáią/ áby zá rowno odebráli WujNT 218, Luc 6/34.

»zaś odebrać« (1): Kędy kilko folwárkow pod iednym Vrzędnikiem/ á w nich gęśi máło/ tedy z nich do iego folwárku zegnáć/ gdźie paſza dobra ná odchowánie gęśi: co záś káżdy ná źimę ſwe odbierze. GostGosp 120.

Przen (3):

odebrać kogo (1): Co był nam Pan Bog [...] dał ony święte Zboru ſwe^go miłoſniki/ to ie záśię odebrał BudNT przedm a4.

W przeciwstawieniu: »dać ... odebrać« (2): BudNT przedm a4 cf odebrać kogo; CzechRozm 229v cf Przysłowie.

Przysłowie: Pan był dał/ Pan też záś odebrał CzechRozm 229v.

Zwrot: »zaś (a. zasię) odebrać« (3): BudNT przedm a4; CzechRozm 229v; Aż gdy [Pan] niewdźięcżnym záś z przykrá odbierze Dar luby/ toż nas wzbierze Teſknicá/ toż więc z nami/ Zeſmy ſkarb mieli/ á iuż go niemamy. RybGęśli Dv.

c. Zabrać cudzą rzecz w zamian za swoją utraconą: powetować, zrekompensować sobie (3):

odebrać ile razy więcej (2): Sędzia ma być by nie brał/ nie dał też nikomu/ A ten mi dáry przynioſł/ bez wſzyſtkiego ſromu. Pátrzaycieſz dáli tu co/ wierzcie mi w tey mierze/ Iż tám więcey po trzykroć łotrowſkie odbierze. RejZwierz 18v, 37.

Zwrot: »[z kogo] sowicie odebrać« (1): yſch czo bi kolwyek od yeho Kro. Mczi poddanich krziwdi. za granyczam lyvdzye nyeprziyaczyelſczy myeli. tho bi zaſſye sowyczye zlyvdzy y ſpoddanych yeho K. Mczi odebracz chczyely LibLeg 11/133v.

2. Pozbierać [co] (1): náleźli [...] rozmáite graty/ y ſzáty/ y nacżynie bárzo drogie: y rozebráli między ſie/ thák że wſſyſthkiego zánieść niemogli/ áni przez trzy dni łupow odebráć [auferre]/ dla wielkośći korzyśći. Leop 2.Par 20/25.

3. Oddzielić od tego, co przylega; obrać; decerpere Mącz [w tym: co (4)] (5): Drugie dźieći náleźli ná rożniech v ogniá odebrawſzy kośći/ kthorych vżywáli miáſtho żelázá v ſtrzałek BielKron 441v; Mącz 39c.

odebrać od czego (1): mięſo kurze [...] od kośći odebráć SienLek 88v.

a. Zdjąć łupinę (2): Tako gi [czosnek] odebrawſzy y odwarzywſzy dobrze, day do niego kminu/ anyżu FalZioł IV 46b.

odebrać z czego (1): odbierz każdą głowę [czosnku] z namnieyſzey ſkorki FalZioł IV 45d.

Synonimy: 1.a. odjąć, odrzeć; 3. odczosnąć, oddzielić, odedrzeć, oderwać, odłamać, odłomić, odłupić, odrzeć, odtargnąć.

Formacje współrdzenne cf BRAĆ.

Cf ODEBRANIE, ODEBRANY

LWil