[zaloguj się]
[pdf]

ODJĄĆ (637) vb pf

o jasne; odéjm- (6) GrzepGeom (2), Oczko, KochPs, KochPieś, PudłFr, odejm- (6) Mącz (5), OrzQuin.

W temacie fut: odéjm- (137), odyjm- (6), odym- (2), odém- (1); odym- JanNKarGórn; odéjm- : odyjm- : odym- : odém- LibMal (1:–:1), Leop (12:–:–:1), BudBib (4:5), WujNT (6:1).

Fleksja
inf odjąć
praet
sg pl
1 m odjąłem, -em, -m odjął m pers -smy odjęli
2 m odjąłeś, -eś, -ś odjął m pers -ście odjęli
3 m odjął m pers odjęli
f odjęła m an
n odjęło subst odjęły
plusq
sg pl
3 m był odjął, odjął był, b(e)ł m pers byli odjęli, odjęli byli
imperativus
sg pl
2 odéjmi, odéjḿ odéjmicie, odéj(m)cie
3 niechaj odéjmie niech odéjmą
conditionalis
sg pl
1 m bych odjął, bym odjął m pers bychmy odjęli
2 m byś odjął m pers
3 m odjąłby, by odjął m pers by odjęli
f by odjęła m an
n by odjęło subst by odjęły
con praet
sg pl
1 m m pers odjęlibysmy byli
3 m by był odjął m pers
impersonalis
praet odjęto, odjęto było
con by odjęto
participia
part praet act odjąwszy

inf odjąć (170). ◊ fut 1 sg odéjmę (18). ◊ 2 sg odéjmiesz (21). ◊ 3 sg odéjmie (50). ◊ 2 pl odéjmiecie (3). ◊ 3 pl odéjmą (10). ◊ praet 1 sg m odjąłem, -em, -m odjął (10). ◊ 2 sg m odjąłeś, -eś, -ś odjął (12). ◊ 3 sg m odjął (104). f odjęła (13). n odjęło (2). ◊ 1 pl m pers -smy odjęli (4). ◊ 2 pl m pers -ście odjęli (1). ◊ 3 pl m pers odjęli (31). subst odjęły (3). ◊ plusq 3 sg m był odjął (4) BielKron (3), VotSzl odjął był, b(e)ł (4) BibRadz, SkarŻyw, StryjKron, PaprUp; ~ był (7), b(e)ł (1) PaprUp. ◊ 3 pl m pers byli odjęli (3) LibLeg, KrowObr, SkarŻyw, odjęli byli (1) CzechRozm. ◊ imp 2 sg odéjmi (27), odéjḿ (5) BielŻyw, Leop (2), BibRadz, JanNKarGórn; -ḿ (4), -(m) (1). ◊ 3 sg niechaj odéjmie (2). ◊ 2 pl odéjmicie (5) BudBib (2), CzechEp, WujNT, PowodPr, odéj(m)cie Leop (4). ◊ 3 pl niech odéjmą (1). ◊ con 1 sg m bych odjął (2) BibRadz, CzechEp, bym odjął (1) CzechRozm. ◊ 2 sg m byś odjął (3). ◊ 3 sg m odjąłby, by odjął (27). f by odjęła (1). n by odjęło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy odjęli (1). ◊ 3 pl m pers by odjęli (5). subst by odjęły (1). ◊ con praet 3 sg m by był odjął (2). ◊ 1 pl m pers odjęlibysmy byli (1). ◊ impers [fut odéjmie się cf ODJĄĆ SIĘ fut 3 sg]. praet odjęto (17), odjęto było (2) LeovPrzep, ZawJeft. ◊ con by odjęto (5). ◊ part praet act odjąwszy (60).

Sł stp notuje, Cn s.v. obmyśl cię Bog; prospekt komu odjąć, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
1. Ująć część, uszczuplić; skrócić; auferre PolAnt, Vulg; detrahere, resecare Mącz [w tym: kogo, co (25)] (30): SeklWyzn c2; Bo od dźiádá ten idźie rząd Perſon. Dźiad/ Oyćiec/ Syn/ Wnęk/ Prawnęk. Abowiem w Liniey proſtey ile ieſt Perſon [...] áż do oſtátniey/ tyle ieſt ſtopniow/ odiąwſzy iednę Perſonę. GroicPorz ffv; BielKron 37v; ia proſzę áby to [siedzenie w wodzie] było nie znagłá/ ále od máłá począwſzy/ záwżdy co przydáiąc/ tedy łatwie vhámowáć á odiąć/ ieſliby co z tego nieſpodźianégo przyſzło/ możem. Oczko 27v; ActReg 95; Ruś [...] nas tákże Wláchámi [...] odiąwſzy piérwſzą literę/ Láchámi przezywáią. KochCz B2; WujNT 870.

odjąć od czego (8): LibMal 1552/167v; KrowObr 198; BibRadz Lev 7/32; Mącz 500c; CzechEp 114; SarnStat 972; PowodPr 84; Pytam, kiedy od wielgich bogactw co odeymieſz, Vbędzie ich, czyli nie? CiekPotr 24.

odjąć z czego (2): De summa detrahere, Nieco z ſummy odyąć. Mącz 431d; To odiąwſzy z piſánia y z kazánia wáſzego/ máło co więcey zoſtánie. WujJud 242.

odjąć komu (2): JanNKarGórn H2; ſamo Duchowieńſtwo bez wyćiſku/ niezániechałoby ſie do tego przyłożyć/ ſobie od żywnośći odiąwſzy. PowodPr 84.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): odiąwſzy ná drugi raz to co záſzkadzáło/ odiąć ſye chorobá może. Oczko 25.

W połączeniu szeregowym (1): trzymam/ że żadne Concilium [...] ani żadna dawnoſć/ albo też zwycżai/ może mieć takową mocz/ aby teſtament pana Chriſtvſow/ mogł przemienić/ przydać/ albo czo odiącz/ y też kaſſować. SeklWyzn d4v.

W przeciwstawieniach: »przydać (3), przylać ... odjąć« (4): SeklWyzn d4v; Wźiąwſzy iáie kokoſze/ odiąć żołtek/ á tyle rożáney wódki w białek przylać SienLek 89; RejPosWstaw [1434]; Nie przydaćie nic do ſłowa moiego [...]: áni też od niego co odeymiećie CzechEp 114.

Szereg: »odjąć i odrzucić« (1): kiedyby kto ty wſzyſtki ſſtutzki y kąſki/ kthore Papieżowie według głow ſwoich ſpiſáli y przydáli/ od they Mſzey wáſzey odiął/ y odrzućił/ y coby Mſza byłá inſzego? iedno goła Máſſkárá KrowObr 198.
Przen [od czego; ze zdaniem dopełnieniowym] (1): więc o rzecży ſłuſzne/ y przyſtoyne/ prośić będzie/ odiąwſzy od prośby od ſwey to/ coby páná obráźić mogło GórnDworz K7.
a. Wydzielić, przeznaczyć na coś [dla czego] (1): Odiąć każe miáſtá dla vćiecżki thym kthorzy by co niechcąc zbroili Leop Deut 19 arg.
b. Wykreślić z tekstu (5):

odjąć po czym (2): Zoſtała frakta 10/30 odeymi po cifrze [= zerze]: zoſtanie 1/3. KłosAlg F2v, F2v.

odjąć skąd (3): A ieſliby ktho viął co z ſłow kſiąg proroctwá tego/ odeymie Bog cżęść iego z kſiąg żywotá y z miáſtá świętego BibRadz Apoc 22/19; RejAp 197v; WujNT Apoc 22/19.

c. Wykluczyć, nie zaliczyć (1): Gdzie oto zgołá wſzyſtki Anioły odiąwſzy Iezuſá Chriſtuſá [...] wyſtáwia. CzechRozm 45.
2. mat. Zmniejszyć jedną liczbę o drugą (18): Dał pan ſłudze. 1305. złotych. Sługa wydał z tych pienędzy. 689. złotych odiąwſzy: zoſtanie. 616. KłosAlg D3v, D3v, D4.

odjąć co [w tym: nm (6), sb + nm (4), sb wyrażający ilość (2)] (15): bo [człowiek] tylko żyw do ſiedemdźieſiąt lath. Odiąwſzy napierwſze dwádźieśćiá w ktorych ieſzcże doſkonáłego rozumu nie ma/ zoſtháną pięćdzieſiąt. BielKron 463, 463 [2 r.]. Cf odjąć co od czego; co z czego.

odjąć co od czego (11): Odeymi iednę licżbę od drugiey więtſzą od mnieyſzey. KłosAlg D3, D3v [2 r.], F2 [2 r.]; Odéymiſz tedy od Liniéy a.d. Linią a.f. GrzepGeom G3, G3; CzechRozm 136 [2 r.], 137, 170.

odjąć co z czego (1): Ten tedy kąt z tego Kliná w którym ieſt odiąwſzy/ zoſtáną dwá GrzepGeom F.

3. Spowodować ustanie kontaktu fizycznego: odsunąć od siebie rzeczy przylegające, zdjąć coś z czegoś; oddzielić rzeczy złączone chwilowo lub na stałe, odłączyć, oderwać, wybrać; przestawić coś z jednego miejsca na drugie, wyrzucić skądś; removere PolAnt, Mącz; abscindere PolAnt; semovere Mącz; auferre, tollere Vulg [w tym: kogo, co (65)] (66): OpecŻyw 68 [2 r.]; day wrzeć v ognia aż trzy cżęſci wywreią [...]/ potym odeymi á przeczedz przez cżyſthą chuſtę. FalZioł II 23v; Obrázy iáko odiąć. BielKron 198 marg, 465v; SienLek 114, 129v, 178v; RejAp 51; HistLan Fv; BudBib Ex 33/23, Ios 24/23; SkarŻyw 527; Rzekł Ieſus: Odeymićie kámień. WujNT Ioann 11/39, Ioann 11/41.

odjąć od kogo, od czego (7): Ikri iego dobre ſą barzo/ ktore tak ſprawiać maſz, odeymi od nich namnieyſzą żyłę FalZioł IV 35b; y odiąwſzy panwie od ſtyru/ á podniozſzy mnieyſzy zagiel/ puśćili ſię zá wiatrem ku brzegowi. BibRadz Act 27/40, 4.Reg 18/16; odeymie Pan Bog kąkol od zboża á popali gi BielKron 80; Odięli tedy kámień od mieyſcá gdzye ten który był vmárł/ był położon. RejPos Ooov; Phil C2. Cf »od piersi odjąć«.

odjąć z czego (3): Tego kamienia mała ſztucżka włożona no [!] kamień Adamas: wiąże gi iż żelaza ciągnąć nie może/ á gdy on kamyk Adamas odeymie z niego/ vcżyni włoſnoſć ſwoię przyrodzoą/ tho ieſt pociągnie k ſobie żelazo. FalZioł IV 55d; A Noe odiąwſzy dách z Archy/ wyzrał BibRadz Gen 8/13; BudBib Gen 29/8; [Z Plaſtrow ták miod odeymieſz Cresc 1571 607 (Linde)].

odjąć z pośrzodku kogo (1): Teraz tedy odeymćie Bogi cudze z pośrzodku was/ á zkłońćie ſercá wáſſe Pánu Bogu Iſráelſkiemu. Leop Ios 24/23.

odjąć komu, czemu (9): Mącz 119b; odeymi koniowi podkowę SienLek 177v, 177v, 178; GórnDworz Tv; dobrze ieſt y pożytecżno odiąć tobie tę brodę złotą. HistRzym 3, 3, 11v; WerGośc 253.

W przeciwstawieniach: »przyłożyć (3), położyć (2), obłożyć, przykładać, przysadzić, przywijać... odjąć« (9): Gdyby iuż tą tłuſtoſć wyſzła á po niey by zoſtało mieſtce znakomite gdzie była tedy na tho przykładay chleba pſzenicżnego ciepłego/ á zaſie po chwili odiąwſzy chleb: wypłocż cżyſtą wodą FalZioł V 118, V 70v; BielKron 28v; SienLek 55, 121, 146, 151, 167v, 178.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć bogi (2), brodę (2), brzemię, chleb, czapkę, dach, drabinę, drewno, drzwi, dzwonek, kamień (kamyk) (6), ławkę, łupiny, młodzieńca, obrazy, ogon, panwie, pieczęci (2), plastr, podkowę (4), rękę (2), wietrznik, załawty (2), żołtek, żyłę.

Zwroty: »od piersi odjąć« = przestać karmić piersią (1): proſſę niekárzy mię moy pánie iną kaznią iedno iako matká karze dziećię/ gdy ie od pierſi odeymie RejPs 198.

»odjąć precz« (1): Remove hoc scabellum, Odſtaẃ tę łáwkę/ odeymi precz. Mącz 234d.

»odjąć na stronę« (1): Semove hoc lignum, Odeymi ná ſtronę to drewno. Mącz 235a.

Szereg: »odjąć a wziąć« (1): Ták mówi Adonái Iehowá/ odyimę cżapkę (marg) Albo/ wieniec/ rozumiey krolewſki/ á przez cżapkę/ rozumiej cżapkę naywjżſzego offiárniká/ iákoby rzekl/ wniwecż obrocę y offiárnictwo/ y kroleſtwo. (–)/ á wezmę koronę [Remove cidarim, et tolle coronam] BudBib Ez 21/31[26].

Żart. [komu] (1): (nagł) Ptaſzek Wolſki. (–) SZkodá że tego Ptaſzká nam ták bárzo zmięto/ Iuż ſie nam nie rozmnoży ogon mu odięto. PaprPan Bb4v.

Przen (17): Ná gorze they odeymę zaſłonę ktorą zakryte ſą twarzy wſzech narodów BibRadz Is 25/7; káżda rzecż z máteriey á ze słow wiąże ſię: ták/ że ieſlibyś máterią odiął/ niebędą ſie mieć słowá ná cżem ſádźić ModrzBazBud π6; Bo P. Bog ſtáwidlá [!] wod y rzek odiął/ y puśćił y ſinęłá wodá SkarŻyw 270; PowodPr 66.

odjąć od kogo, od czego (7): BibRadz Iob 13/21; GórnDworz Mm3v; Odyimi ode mnie zgiełk pieśni twoich BudBib Am 5/23; Leć niektorzy powiádáią że od Mátki Krolowey Bony/ był miłowan názbyt/ y roſkoſznie chowan. Day to że ták było. Cżyś chćiał odiąć miłość. Máćierzyńſkam od iedynego ſyná iey? BiałKaz 13. Cf »odjąć od oblicza, od oczu«.

odjąć od czego [= ustrzec przed czym] (1): A ná cożby ocyec ſyná oſwyęćić myałby ſie ſtáráć/ [...] y owſſem áby go od grzechow odyął nyechay go nye dopusći ſwyęćić. GliczKsiąż 06v.

odjąć z czego (2): odſtępćie z ſćieſſki/ odeymćie zawády z drogi ludu moiego. Leop Is 57/14; RejZwierc 211v.

W przeciwstawieniu: »odjąć ... przyłożyć« (1): tę chęć ktorą będzie miał ku vpodobánemu ciáłu/ niechay [...] odeimie od ciáłá/ á przyłoży ią ku ſámey ſzcżyrey piękności GórnDworz Mm3v.

Zwroty: »odjąć z oczu, od oblicza, od oczu« = abferre a facie, auferre a. suscipere ab oculis Vulg; sepelire a facie PolAnt (3:2:1): Leop Is 1/16, Ier 4/1, ZZ; dayćie mi dźiedźictwo grobowi miedzy wámi/ ábych pogrzebſzy vmárłego ſwego odiął go od oblicza mego. BibRadz Gen 23/4; Zá tym iśćie y to poydźie/ iż ſię też oni nie z chrześćijáńſkich oycow y mátek/ ále z pogáńſkich rodźiców porodźili. Co ieſli o nich rozumieią/ niech odeymą ich pámiątkę z ocżu ludzkich ReszPrz 96; WujNT Act 1/9.

»odjąć precz rękę« = nie karać (1): Odeyḿ precz odemnie rękę twoię [Manum tuam a me elonga] BibRadz Iob 13/21.

a. Zdjąć z siebie; przen (1):
Zwrot: »odjąć infułę« = oddać władzę (1): Odeḿ Infułę/ zdeyḿ Koronę Leop Ez 21/31[26].
4. Spowodować, aby czegoś nie było, aby ktoś czegoś nie miał, nie korzystał z czegoś, nie doświadczał, nie był w jakiejś sytuacji, nie mógł czegoś, aby ktoś a. coś nie miał(o) jakiejś cechy: znosić, usuwać, pozbawiać; auferre Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; tollere Vulg, PolAnt, Mącz; expugnare Miech, Mącz; amovere Vulg, PolAnt; capere PolAnt, Mącz; adimere, privare Mącz, Modrz; praecidere Mącz, JanStat; arripere Miech; abstergere, ferre, sumere Vulg; accipere, amputare, conterere, declinare, emere, rapere, removere PolAnt; deicere, demere, eripere, excutere, exsecare, eximere, incidere, intercipere, intercludere, praecludere, praeripere, purgare, resecare, subducere, sustollere, temperare Mącz; depellere, reicere, repetere Modrz; negare Calag [w tym: kogo, co (446)] (469): Siność rány odeymie złe rzecży Leop Prov 20/30; Mącz 236a, 346c; kuſzą ſie niektorzy zniewolić pocżćiwe ſercá/ á odiąć onę ſwobodę/ kthorą ma káżdy cżłowiek od Bogá/ nie iść gdy niechce w ogień. GórnDworz Bb4v; iáko nie ieſt w náſzey mocy febry oddalić od cżłowieká gdy nim trzęśie/ [...] ták pogotowiu nie ieſt w mocy náſzey odiąć heretyctwá CzechEp 45. [Cf też d. W przeciwstawieniach CzechEp 332.]

odjąć od kogo, od czego (7): choć co ludzye okrutni chcą ſtánowić nád wolą iego/ tedy to on od koſciołá ſwego możnoſcyą ſwą odeymie LubPs I marg; RejPos 287v, [290]v; WujNT przedm 32; PowodPr 27, 30; SkarKazSej 702b.

odjąć u czego (1): Y v inſzych zwierząt odięto władzą iych/ lecż długość żywotá dano iym BudBib Dan 7/12.

odjąć z kogo, z czego (2): Pan Bog s potomſtwá iego zwirzchność odiął BielKron 10; dano mu [jednemu z jeźdźców Apokalipsy] áby odiął pokoy z źiemie/ á iżby iedni drugie zábiiáli WujNT Apoc 6/4.

odjąć z pośrzodku kogo a. czyjego (4): gdy [Bóg] karząc lud ſwoy [...]/ odiął był z pośrzodká ich zakon ſwoy BibRadz *2v, Deut 13/5; RejPosWstaw [413]v; odyimie ſz złe [= zło] z pośrzodku twego BudBib Deut 21/21.

odjąć komu, czemu (29): FalZioł I 34d; BielŻyw 146; LibMal 1544/86; RejWiz 44v, 78v, 93; BielKron 130v; GrzegRóżn L2; Mącz 289d, 377c [2 r.]; Prot B; RejAp 165; wnet zápomniáłá y wſtydu y ſtanu ſwego/ [...] abowiem iey to wſzytko odięło ono zboláłe ſumnienie iey RejPos [310], 315v; ZapMaz VII Z 8/99; RejZwierc 113; CzechRozm Av; ModrzBaz 103; SkarJedn 162 [2 r.]; Oczko 22v; SkarŻyw 271, 368; CzechEp 259; GórnRozm B3v; BEdźie mi tego długo żal, [...] żem nie mógł ktemu przyść, ábych był Conferencią mieć mógł z Wáſzą Wielmożnośćią o téy ediciiéy Státutu: Co mi odięłá częśćią ſtárość moiá, częśćią téż domowa potrzebá SarnStat 228; PAńſka mię ręká dotknęłá/ Wſzytko mi rázem odięłá. CzahTr H3v, H3v; KlonWor 7.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zaprzeczonym (1); z zapowiednikiem: to (2); zaimek względny (2), aby (1)] (3): Dała natura każdemu zwierzęciu to czo ieſt iemu potrzebno, á odięła to czo ſzkodliwo GlabGad C; iáko Adam kthory naprzod ſam názwan ieſt cżłowiekiem/ nie odiął inſzym ludźiam [...]/ áby y oni nie był ludźmi GrzegRóżn L2; SkarŻyw 368.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... dać (11), przenieść« (12): cżegoć ſzcżęſcie niedało, tegoć nieodeymie. BielŻyw 146, 169; GlabGad C; RejPos 287v; BudBib Dan 7/12; przetoż ſpráwiedliwie záſłużyli/ áby ie Pan Chriſtus opuśćił/ y odiął od nich kroleſtwo y kośćioł ſwoy/ á przenioſł gi do Pogánow. WujNT przedm 32; PowodPr 27, 30; SkarKazSej 702b. Cf Przysłowia.

W charakterystycznych połączeniach: długi wiek odjąć, heretyctwa, kościoł, krolestwo (4), moc, swobodę, tajemnice, wiele (3), władzą (2), wszytko (5), zakon, złe (rzeczy) (4), zwi(e)rzchność (6).

Przysłowia: Pan dał Pan záſię odiął BielKron 27v; LatHar 652.

Pan Bog sczescziem władnie komu inszemu odeimie. a da mnie. ZapMaz VII Z 8/99.

Zwroty: »grzechy, złość odjąć« = rozgrzeszyć; peccata tollere PolAnt; auſerre peccata Vulg [szyk zmienny] (4:1): gdy ſie potym obacżył Dawid iż to veżynił przeciw woley Bożey/ rzekł: Proſzę miły Pánie/ odeymi złość ſługi twoiego/ bom zgrzeſzył bárzo. BielKron 73v; BudNT 1.Ioann 3/5; Zakon vkázuie grzechy, ále ich odiąć nie może. WujNT 531 marg, Rom 11/27, Cccccc4v.

»mleko, użytek odjąć« (3:1): gdy by plaſtrem ſtego ziela obłożył pierli białey głowie tedy iey mleko odeymie. FalZioł I 34d; Czarownyczo drzewyey thy mey krowye vzithku nyeodymyeſch, alyeſz ſnyey ſwyąthi bozi krzyſz ſymyeſch LibMal 1544/86; LudWieś B3v; KlonWor 7.

»przyczynę ([czego]) odjąć« = zapobiec [szyk zmienny] (6): CzechRozm Av; gdźie wſzytkim zábroniwſzy vżywánia broni/ odięto wſzeláką przycżynę [occasio omnis praecisa est]/ y wykonánia y karánia. ModrzBaz 64, 103; wodá meaty otworzy/ á ónę wſtęchlinę dobrze wypłókawſzy gorączce przyczynę odéymie. Oczko 22v; GórnRozm C2; WujNT 1.Cor 9 arg.

»odjąć swą wolą (a. kęs swej wolej, o. swowolność)« = przestać postępować według swego zachcenia; libidinem resecare, pennas incidere Mącz [szyk zmienny] (5): ſtráćiſz niewolą/ Kiedy ſobie odeymieſz wſzetecżną ſwą wolą. RejWiz 44v; Mącz 289d, 377c; RejPos 315v; krom omieſkania Pan Bog one ſwowolnoſc iego od yac ratzel PaprUp B2.

Szereg: »odjąć i zabić« (1): śiekierę w mozgu iego vtopili y żywot mu odięli: á to mu tylko odiąć y w nim zábić mogli: cżym ſam zabity gardził. SkarŻyw 368.
Przen (8):

odjąć czemu (4): RejZwierz A4; RejPos 270v; O Boże/ o lutośći Pánie/ rácż władzą odiąć mey żáłośći GrabowSet K2, A3.

Zwroty: »odjąć krew« = pomścić zabójstwo; removere sanguines PolAnt (2): zábiwſzy pogrzeb go/ á odeymieſz odemnie y od domu oycá mego kreẃ ktorą bez przyczyny Ioáb wylał. BibRadz 3.Reg 2/31; BudBib 3.Reg 2/31.

»odjąć swą Wolą« [szyk zmienny] (2): RejZwierz A4; tu iuż muśimy rozumowi ſwą wolą odiąć RejPos 270v.

a) Zakwestionować argumentację, obalić argumenty [komu] (2): cżego znácżny wizerunk káżdy mieć może/ cżytáiąc kśięgi Antoniuſa Sadeela, [...] ktore piſał przećiwko/ wykrętom/ iákiegoś Turriana, ktorego [...] y káżdemu bácżnemu cżytelnikowi/ práwie ogoy obnáżonego/ odiąwſzy mu wſzytkie árgumentá/ ná pośmiech wyſtáwił. NiemObr 41.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ale gdy tym odeymieſz to co z pogány iednáko rozumieią/ á przywiedźieſz ie do tego/ żeby z piſmá ś. ná wſzytko odpowiedáli [...] doznaſz tego iż ći ſię nieoſtoią. CzechEp 132.

α. Zabronić korzystania z czegoś (4):

odjąć komu (3): SeklWyzn E; WujJudConf 177v; cżwarta ieſt/ niewola wielka/ [...] ktorą ná wſzytkich wewlekli/ odiąwſzy im ſłowo Boże: że ſię nie wolno w ich Kátholice z ſlowá Bożego o prawdzie zbáwienney wywiádowáć CzechEp 234.

Szereg: »ukraść a odjąć« (1): Iako czi cieſko zgrzeſzily ktorzi złamały teſtament bożi/ iż iednę czeſc [tj.: część sakramentu] vkradli/ á odięli SeklKat Y2.
a. O dobrach materialnych i niematerialnych, rzeczach, terytoriach, prawach, stanowiskach, rzadko o ludziach: odebrać, przywłaszyć, zagrabić; zawładnąć, zdobyć (207): yakom ya nyeothyal robotlyvego andrzeya roswalya [chłopa pańszczyźnianego] na tczwyerczy syedządzego [!] ZapWar 1521 nr 2273, 1542 nr 2450; prziſſetſzi livdzie waſchi na ribytwi ktorzi biły bly Zv [!] Zamkv tego naschego ym barzo vielką szkodę poczinyly y porth tego Zamkv naschego bily odyęly LibLeg 11/64; Leop Gen 31/1, Is 1/25; BibRadz Ps 88/45, Ez 4/16; BielKron 311; Mącz 346d; RejAp 166; ieſli mocnieyſzy nań przydzye á zmocni mu ſie/ tedy wſzytkę zbroię iego odiąwſzy w kthorey on dufał/ będzye ſobye dzyelił łupy iego. RejPos [77]; KochPs 158; SkarŻyw 88; StryjKron 782; co gdy Kroi Angielſki obacżył/ z Kroleſtwá go ſwego wygnał/ y Arcybiſkupſtwo odiął. NiemObr 171; KochPieś 43; KmitaSpit C5; cżego niewźiął práwny nieſtátek/ odeymie bezprawne iednánie oſtátek. PowodPr 65; żywot nam/ którego iuż śmierć nie odeymie/ dáie. SkarKaz 38Ią; A ieſli kto ma doſtátki/ imioná y pieniądze: niech ták ma/ iákoby nie miał: [...] co dźień to P. Bogu ofiáruiąc. ieſli to chce odiąć/ áby ſię wola ś. iego dźiałá SkarKaz 638a.

odjąć od kogo, od czego (16): RejPs 128; BibRadz Lev 26/26, Mar 4/25, Ioann 10/18; záłożył klaſztor Bożogrobſkich Rycerzow w Portugálſkiey Hiſzpániey y nádał/ odiąwſzy dochody od klaſztorá Templarow. BielKron 186, 182v; RejAp 40, 42v; RejPos 239, 305v; Przed cżáſem nie dawnym z wielkąś mię chwałą przyiął/ á teraześ odemnie wſzelką pocżćiwość odiął. ArtKanc E14v; ieſli mocnieyſzy nádeń nádſzedſzy zwyćięży go: odyimie wſzytkę broń od niego w ktorey vfał y korzyśći iego rozda WujNT Luc 11/22, Mar 4/25, Luc 19/26; to co był on Tyran od W.X. Litewſkiego nieſluſznie odiął/ mężnie odbierać VotSzl B; SkarKazSej 692b.

odjąć u kogo (1): iesli ſię godźi Panu odiąć co v poddánego ſwego. ModrzBaz 46v.

odjąć z czego [= komu] (3): Leop 1.Par 18/1, BibRadz 3.Reg 11/34 cf W przen »odjąć z ręki«; BielKron 138 cf W przen.

odjąć komu, czemu (101): BierEz F; Nic ſobie drogiego nie pokładay czoć łotr odiąć może BielŻyw 130; MiechGlab 68,69 [2 r.], 72; BierRozm 10, 26; WróbŻołt Ov, 103/29; LibLeg 11/77v; LubPs 12; KrowObr 30, 136; RejWiz 100; Synowie po śmierći mátki ſwoiey niemogą oycowi odiąć imienia máćierzyſtego UstPraw B3; gonił Abiá Ioroboámá/ á odiął mu kilká miaſt BibRadz 2.Par 13/19, Gen 21/25, 27/36, Eccli 9/17; BielKron 61v, 76, 119v, 120v, 225 (14); Aere diruti, którym służbę wypowiedziano/ álbo myto odyęto ku zelżeniu ich. Mącz 5a; Lac agnis subducere, Baránki odſadźić od owiec/ Odyąć ym mléko. Mącz 97a, 247d, 322d, 330b, 331d, 397a (11); Dźieśięćinyś kośćiołom odiął OrzQuin C4, K3v [2 r.]; LeovPrzep B2; GórnDworz Ii3v; HistRzym 79, 90v, 91; RejPos 82v; GrzegŚm 19; rzućili ſie do pobithych ludźi/ odięli im miecże y tarcże BielSpr 43; BudBib Eccli 9/17, 3.Esdr 1/34[35]; iż to naćiężſza ieſt ćierpieć/ gdyby ſie kto o zdrowie moie kuśił/ y ono mi odiąć chćiał. CzechRozm 231, 17v, 85, 183, 23lv, 233v; y to nie dobrze/ iż Panowie chcą/ áby iym to wolno było/ kiedy ſię im ſpodoba/ odiąć kmiećiowi rolą ModrzBaz 48v; áby śláchćicom śláchectwo odięto/ á nieśláchćice w niewolniki obracano ModrzBaz 119, 28, 122; zá ich grzechy y kácerſtwá rozdzielił Pan Bog páńſtwo/ y odiął im zachodne pánowánie SkarJedn 208; tám pokoiu ſzukáiąc/ pokoiu nienálezli: chybá ten ktorego im nikth odiąć nie mogł. SkarJedn 303, 141; oćiec rozgniewany/ kroleſtwo mu odiął/ y wſzytko pobrał. SkarŻyw 368, 30, 241, 262, 368, 510; StryjKron 185, 597; kto wierzy w ſyná Bożego/ iedynego prawdźiwego/ cżłowieká pośrzedniká ſwego/ ma żywot wiecżny: tedy y nam nikt zbáwienia tego nie odeymie CzechEp 71, 14, 400; NiemObr 164; GórnRozm M4v; PaprUp F4v, 14; ZawJeft 13; ActReg 20, 162; Rzymiánie cokolwiek przyległey ziemie nieprzyiacielowi ktoremu odięli/ to ſwym álbo przedawáli/ albo zá rowny cżyńſz naymowáli. Phil P4; GórnTroas 75; OrzJan 98; WujNT 121, 557; SarnStat 7, 388, 1042; SkarKaz 453b, 519a; CzahTr [D2]. [Cf też d. odjąć komu CzechRozm 79v.]

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze z zapowiednikiem: to; zaimek względny] (3): ten kto ma/ będzie mu dáno/ á kto nie ma/ też y tho co ma/ odeymą od niego. BibRadz Mar 4/25; WujNT Mar 4/25, Luc 19/26.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... dać (5), rozszafować (2), przyłączyć« (8): Leop Gen 31/16; Potym Otto pierwſzy wielki Ceſarz odiął to miáſto Fráncuzom/ á ku Ceſarſthwu Rzymſkiemu przyłączył. BielKron 285v, 76; iż on wzytko odiął od mędrków ſwiátá tego á od bogacżow/ á rozſzáfował to miedzy málucżkie. RejPos 305v, 239; SkarŻyw 241; Tenze Lanckorune polakowi odiac radziel á dac ią Wegrzinowi cudzoziemcowi. PaprUp 14; SarnStat 1042.

W charakterystycznych połączeniach: arcybiskupstwo odjąć, beneſicyjum, bogactwo (4), broń, cenę [ = cynę], chorągwie, dochod (5), dostojeństwo (dostojność) (2), dygnitarstwa, działa, dziesięciny, grody, imienie (3), insułę (2), jurgielt, kapłaństwo (2), krainy, krolestwo (2), miasto (5), miecze, myto, nawy, ostatek (2), panowanie (2), państwo (połowicę państwa) (4), papiestwo, pierworodztwo, plon (2), poczciwość, port, prawo (2), prefektury, przywileje, rolą (2), skarby, starostwo, ślachectwo, tarcze, urzędy, ważność, wiele, wszytko (3), wysep, zacność, zbawienie, zbroję (2), ziemię (3), żołd (2), żywność (pomoc żywności, pomoc chleba) (4); niesprawiedliwie odjąć, (nie)słusznie.

Zwroty: »odjąć cześć« = exhonorare Mącz [szyk zmienny] (4): Mącz 110d; po roku odeymą mu cżeść y bogáctwa/ á wypędzą go precż z źiemie HistRzym 90v, 79, 91.

»czystość, dziewictwo odjąć« = vitiare virginem Mącz (1:1): Mącz 500a; dziewictwoś pánience niewinney odiął SkarŻyw 510.

»gwałtem odjąć« = per potestatem auferre Mącz [szyk zmienny] (6): Y vſkarżał ſię Abráhám przed Abimelechem o ſtudnią ktorą iemu odięli gwałtem [repuerant] ſlużebnicy iego. BibRadz Gen 21/25; Mącz 430d; BudBib Gen 21/25; ZawJeft 13; SarnStat 7; dochody kośćielne ná pożytki ſwoie obroćili. á drugie nieſpráwiedliwie y gwałtem Kátholikom odiąwſzy: miniſtrámi ſwemi oſádźili. SkarŻyw 453b.

»mocą odjąć« (1): Modon Wyſep y miaſto thymże imieniem Wenetom moczą odiął [vi et obsidione conquisivit] MiechGlab 69.

»prawem odjąć« (1): Abiudico – Prawemodiacz, Odſedzicz. Calep 5b.

»wolność, wolą odjąć« = libertatem adimere a. eripere a. sustollere Mącz [szyk zmienny] (4:1): zburzyło ſie poſpolſtwo ná ſláchtę y Pány/ iż im odięli wolność w leſiech y w rolach BielKron 234; Mącz 191a, 346c, 457d; CzechEp 14.

»żywot (a. używanie żywota) odjąć« = usuram lucis eripere Mącz [szyk zmienny] (6): WróbŻołt 103/29; RejPs 128; Mącz 510d; SkarŻyw 368; Dałby to Bóg/ by y mnie śmierć żywot odięłá. GórnTroas 75; WujNT 121.

»odjąć żywot wieczny« (1): duſze zábić nie mogą/ to ieſt Duchownego cżłowieká dać ná wiecżne potępienie/ á odiąć mu on żywot wiecżny GrzegŚm 19.

Szeregi: »odjąć i opanować« (1): Duniánie przeſzłych lat vſtáwicżne walki wiodąc/ Szwecią Infułę im [Gotom] odięli y opánowá. BielKron 293.

»odjąć a wydrzeć« (1): CzechEp 14 cf W przen.

W przen (23): Tákżeć dzwonki [(tj. godności szlacheckie] odiąwſzy do láſá cie puſzcżą. RejWiz 100; Bacżąc Herod [...]/ iż ſie iuż ten vrodził ktory odeymie laſkę krolewſką z żydoſtwá według proroctwá/ vmyſlił wſzytki dzyeći pobić BielKron 138; żaden od ciebie nie odeymie korony twoiey. RejAp 40, 39v; gdzieby miał odiąć pogránicżnemu pánu Sceptrum/ ktorego by on zle/ á nieprzyſthoinie vżywał. GórnDworz Ii3v; muśi [...] odiąć od nich ony dáry á mądrość onę nádáną im RejPos 239; iż żydowie źiemię vtráćili: piecżęći im przymierza bożego odięto: nacżynia ku nabożeńſtwu zakonnemu nie máią CzechRozm 85, 72; Teraz dopiero [...] X.K. tę wolność [wiary] nie tylko ſwym ále y opcym narodom ſpołecżną/ ćiáłu y krwi ſwoiey odiąć/ á práwie gwałtem wydrzeć vśiłuie. CzechEp 14, 323; tilko dla tego chciano nam odiac te znamienite ſtroze wolnoſci naſzich ſtarodawne/ iezik przeſpietzni PaprUp F4v; CzahTr [D2].

W charakterystycznych połączeniach: odjąć dary, dzwonki, koronę (2), kuchnią, laskę królewską, pieczęci (2), sceptrum, straże wolności, wolność [czego].

Zwroty: »odjąć duszę« [szyk zmienny] (2): Nyech ſie wſſyſcy wyelką háńbą ſrodze záwſtydayą/ Ci co moyey nędzney duſſy zginyenya ſſukáyą/ A yákoby mi yą odyąć o tym iie ſtáráyą. LubPs L2; RejPos 82v.

»odjąć głowę« (1): trzy dżýeże trzy ieſſtze dni ſą po ktorych Farao odeymye głowę twoię HistJóz A4v.

»odjąć z ręki [czyjej]« = zabrać komuś (2): odiąl Geth/ y corki iego z ręki Filiſtyńſkiey [tolleret... de manu Philisthiim] Leop 1.Par 18/1; A wſzákoż ia nie odeymę Kroleſtwá z rąk iego/ owſzem go poſtánowię Kſiążęćiem po wſzytki dni żywotá iego BibRadz 3.Reg 11/34.

»szyję odjąć« (1): Me práwo twą ſzyię odeymie HistRzym 9.

»zdrowie [ = życie] odjąć« = auferre vitam PolAnt; eripere vitam Modrz [szyk zmienny] (6): Niechać ſię ták nádemną pomſzczą bogowie/ iáko ia iutro o tym czáſie nie odeymę zdrowia twego [posuevo animam tuam] BibRadz 3.Reg 19/2; Zadenći go [zdrowia] nie odeymie odemnie/ ále ia pokładam ie ſam od śiebie BibRadz Ioann 10/18, Eccli 9/17; BudBib Eccli 9/17; cżymbys ſie y iáko bronić chćiał/ gdybyć kto zdrowie odiąć myſlił/ áboby ćię vbić/ ábo co twoiego od ćiebie chćiał wźiąć? CzechRozm 233v; ModrzBaz 28.

Przen (3):
a) Być godniejszym czegoś [komu] (1): Kléynot ten [złote jabłko] należy tobie: A żadna ieſcze niewſtáłá/ Któraćby go odiąć miáłá. KochFrag 26.
b) Przejąć dotychczasowe funkcje, zająć miejsce po kimś lub po czymś (2):

odjąć od czego (1): Tho miáſto Iulineńſkie [= Wolin]/ krolowie Duóſcy [...] zburzyli/ [...] dziś Lubek odiął wſzytko od niego. BielKron 291v.

odjąć czemu (1): Papież [...] transtulit Imperium [...]: ośiadł y opánował cudze: odiął moc beſtyey ktora na niey przednim śiedźiáłá y pánowáłá: on cżyni wſzytkę moc iey CzechEp 425.

α. Odebrać rzeczy przywłaszczone (swoje lub cudze) (30): LibLeg 10/59v [3 r.]; W tym Chorągieẃ Krolewſką Niemcy gwałtem wzięli/ Ale ią wnet Polacy przytárwſzy odięli StryjKron 527, 437 marg; PaprUp C2v.

odjąć od kogo (2): LibLeg 10/57v; ktoryby Kroi táką woynę opuſzcżał á nieſtárałby ſię/ iákoby vśiłowánie nieprzyiaćielſkie zebrawſzy żołnierze przełomił/ rzecży od niego zábráne odiął/ [...] tenby drogę nieprzyiaćielowi pokazał/ áby y potem tákie rzecży ná potym cżynił ModrzBaz 108v.

odjąć u kogo (2): yeſlyby ktori ſin moy [...] wpanſtwa waſche wſzedſchi woyowal y plon prziwiodl [...] takowego chczem gardłem karacz a czeladz y wſzelakie rzeczi v nich odyawſchi kv panſtwam waſchim nazad poſſilacz. LibLeg 10/98, 10/98.

odjąć komu (11): dwv wolu vkradl wnoczi kthorich gdi thutha wpoznanyv przedacz nyemogl, thedi ſnymy do ſerkowa poſſedl, thamze mv ye Zyemyanyn pan kyerſky odyall. LibMal 1545/104, 1545/104v [2 r.], 105v, 107v, 151v; Leop Gen 31/31; BielKron 274v, 325, 383v; BudBib Is 49/24.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Krol Zygmunt nie mogł Turkom żadnym obycżáiem odiąć tego co poſiedli. BielKron 274v.

W charakterystycznych połączeniach: corkę odjąć (2), czeladź (2), rzeczy (2), więźnie, ziemię [jaką].

Zwroty: »mocą odjąć« (1): bałem ſye byśmi mocą nie odiął [ne violenter auferres] córek ſwych. Leop Gen 31/31.

»plon(y) (a. wielkość plonu), łup, korzyść odjąć« = eruere de spoliis, tollere praedam PolAnt [szyk zmienny] (6:3:1): BibRadz 1.Reg 30/22; Rzymiánie [...] tráfili ná plon kthory gnáli/ rozgromili y odięli wiele plonow y więźniów BielKron 338v, 11v, 325, 341, 351v, 387, 401v; Izali (kto) odeymie rycerzowi łup? BudBib Is 49/24; SkarŻyw 284.

»zasię odjąć« (4): ſzuknya czarna zupiczą modra y theſſak vkradl, alie mu tho zaſzie thenze ſkrzipek wklyodavye go poſczignawſzi odyall LibMal 1545/105v, 1545/107v, 1550/151v; BielKron 383v.

Szereg: »wybić i odjąć« (1): SkarŻyw 284 cf W przen.
W przen (1):
Zwrot: »z ręku [czyich] odjąć« (1): wizytkę korzyść/ z ręku ich wybił/ y odiął. SkarŻyw 284.
Przen (1):
Zwrot: »łup [komu] odjąć« (1): ieſzcze nie przyſzedł nań ón mocnieyſzy/ któryby tego mocarzá [diabła] ze wſzyſtkiéy bróniéy iego wyzuł/ y łup iego iemu odiął. OrzQuin N4v.
β. Zabronić posiadania czegoś [w tym: komu (8)] (10): KromRozm III L4v; KrowObr 230, 231 marg, Vuv; KAliſtus Papież z Rzymá/ ten odiął kápłanom żony BielKron 151, Llll4 [2 r.]; Chłopi nas [kobiety] zniewolili/ ieſteſmy by ſłudzy: Odięli nam ſtolice/ odięli y zbroie BielSjem 11.

W przeciwstawieniu: »odjąć ... dać« (1): iáko ſie długo dyabeł ſtarał oto/ przes niektore Papieże [...]. Aby był mogł odiąć kápłanom właſne żony/ á dáć im nietzyſthe merchy. KrowObr 235.

γ. Uniemożliwić korzystanie z czegoś (10): Holofernes obiegł miáſto Betulią y wodę odiął BielKron 113v, 112; Mącz 36d, 56c, 380a; BielSpr 62v.

odjąć komu, czemu (4): niekthorzy chcąc innym záźrząc wino odiąć/ dobyli rury z źiemie y popſowáli go bárzo wiele BielKron 331, 89; BielSpr 65v. Cf odjąć komu od czego.

odjąć komu od czego (1): Wáwrzyniec Myſzkowſki máiąc trudść z Ianem kſiążęćiem Zatorſkim/ o wodę ktorą Ian Zatorſki Myſzkowſkiemu odiął od ſtáwow iego [...] BielKron 410v.

W charakterystycznych połączeniach: drogę odjąć, potrzeby (2), rzekę, wino, wodę (3), żywność (2).

b. O łaskach bożych: nie udzielić (19):

odjąć od kogo (13): Aleć od tákich odyął Pan ſwą pilną pyecżą/ Co imyeniowi yego ſwyętemu złorzecżą LubPs K2; Leop 1.Par 17/13 [2 r.], Ier 16/5; BibRadz 1.Par 17/13 [2 r.], Ier 16/5, Iudith 13/16; RejPos A5v, 49, 175; BudBib Ier 16/5, Iudith 13/16.

odjąć z pośrzodku (a. ze śrzodku) kogo a. czyjego a. miedzy kim (4): Odiął Pan wſſyſtkie wielmożne Páni moie ze śrzodku mego Leop Thren 1/15; RejPos 253; RejZwierc 188v; Odeymićie złośniká z pośrzodku śiebie. CzechEp 40.

odjąć komu (6): MurzHist 04v, Qv; bo mu [człowiekowi] odiął onę niewinność/ onę nieſmiertelność/ onę łáſkę ſwoię RejPos 49, 53; LatHar 236; SkarKaz 83b.

W przeciwstawieniu: »odjąć ... przysądzić« (1): iż go [dar boży] tobie może odiąć Pan Bog/ y iemu ábo godnieyſzemu y pożytecznieyſzemu przyſądźić. SkarKaz 83b.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć błogosławieństwo (2), część mocy, dary, ducha, litość, laskę (2), miłosierdzie (5), obronienienie, pieczą, pokoj (3), smiłowanie.

c. O dopustach, karach bożych: nie zesłać, darować [od kogo] (3): Leop Ps 38/11; BielKron 91v; Odym̂ odę mnie plagi/ á karánia ſwoie. JanNKarGórn G4v.
d. O istotach żywych, zwłaszcza ludziach, zabranych z jakiejś społeczności (zwykle przez Boga): sprawić, że nie będzie takiego wśród nich (11): Dam pokoy ná gránice wáſze/ [...] odeymę złę [!] beſtye KołakSzczęśl B.

odjąć z czego (1): z nyego [z kościoła] odyął prawdziwe káznodzyeie á ſzáfárze ſłowá ſwego. LubPs R3 marg.

odjąć komu (2): nie może Bog gorzey ſkáráć zyemie álbo kroleſtwá którego/ iedno gdy im mądre ſprawce odeymie. BielKron 117; iuż im Bog Kroie/ Kśiążętá/ Sędzię/ Ofiárowniki/ Proroki/ Skrzynię/ Efod odiął CzechRozm 79v.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... dawać, postanowić, wzbudzić« (3): zá grzech zá ich obiecał s pośrzodku ich odiąć godnego/ mocnego/ obronnego/ rádnego: á ze złemi/ a z zniewieſciáłemi obycżáymi obiecał im dawáć przełożone ich. RejPos 253; obiecował Bog on rząd y paſterze odiąwſzy/ rząd inſzy nowy záłożyć/ y páſterza inſzego [...] poſtánowić CzechEp 332; WujNT Act 13/22.

α. Zabrać kogoś ze świata [komu] (1): nie bylichmy go [króla Stefana] wdzięczni/ przeto go nam Pan Bog prędko odiął. VotSzl C4v.
e. O władzach fizycznych i psychicznych (19):

odjąć komu (11): RejJóz P4; MurzHist Q4v; GroicPorz mm; Mącz 339b; RejZwierc 53v; CzechRozm 162; płáczem wypłynęły Oczy/ á krzywdy ludzkié śiłę mi odięły. KochPs 9; CzechEp 86; KochTarn 76; GrabowSet E4v; GosłCast 25.

Zwroty: »głos, mowę odjąć« = vocem adimere Mącz (1:1): Acz ſtrach rozum y mowę muſi wſzytkim odiąć RejJóz P4v; Mącz 102c.

»myśl odjąć« = odebrać zdolność rozumowania (1): o tym żadnym rozumem nie ogárnionym Boſtwie iego mowić álbo piſáć tedy ſnádnie ſam ſtrách myli odeymie. RejAp AA2v.

»pamięć odjąć« (2): CzechRozm 162; Ták wiele mnie żáłośći z ſmutkiem ogárnęło/ Ze mi władzą y pámięć z bacżeniem odięło. GrabowSet E4v.

»rozum, baczenie (a. baczność) odjąć« = excutere mentem Mącz [w tym: rozum, (a) baczność (2)] [szyk zmienny] (9:3): RejJóz P4; to wiedz za pewné/ iſz śię i ſtąd boży gniew przeciwko mnié okazuie/ że mi odiął rozum/ abych niemogł o ſwoięm zbawięniu sni dobrze trzymác/ ani iakiéi nadźieie miéć. MurzHist Q4v; pijańſtwo też tu rozumiey tákie/ ktore by było ták wielkie/ iże by człowiekowi rozum á bácznoſć odięło. GroicPorz mm; LeszczRzecz A5; Mącz 339b; RejZwierc 53v; CzechRozm 162; KochTarn 76; ZawJeft 29; GosłCast 25.

W przen (2): Zeglarzom twarzy bládną: ſerce z iął ſtrách ſrogi: Odiął y ręce/ odiął y nogi. KochPs 165.
Przen [czemu] (2):
Zwrot: »rozum odjąć« (2): Byłoby było ludźiom dobrym bárżo żle ná świećie/ gdyby był Pan Bog złośći rozumu nie odiął. GórnRozm H2, H2 marg.
f. O czynach, stanach, uczuciach: spowodować, aby ktoś czegoś nie robił, czymś się nie zajmował nie przeżywał (76): TarDuch D3v; rzecż ieſt piękna przy rozumie cnotá/ A wierz mi bárzo wiele odeymie kłopota. RejWiz 42v, 53v marg, Cc7v; Leop Eph 2/14; BibRadz Bar 4/33; Chociaż go też Izydys w ſwą opiekę wzyęłá/ Ieſzcże iednák tey cney w nim chęći nie odięłá. PaprPan Aa3; tákowych vbogich żywność niech niebędźie áni roſkoſzna/ [...] áni też ták ſkąpa/ ktoraby ledwie połowicę głodu odiąć mogłá. ModrzBaz [38]v; KochPs 180; ArtKanc L12v.

odjąć od kogo, od czego (9): Leop Bar 2/23; OrzRozm F2; RejAp 176; ten ſmętek obroći ſie wam w tákie weſele/ iż go od was żaden i nigdy odiąć nie będzie mogł. RejPos 126v, 126v; CzechEp 23; Iuż ku mnie posłáłá posły ſwe [śmierć]/ boleść okrutną, thrapienie ćięſzkie/ odiąwſzy odemnie wſzyſtko weſele moie. ArtKanc SI2; BielRozm 9; WujNT Ioann 16/22.

odjąć komu, czemu (33): Bóg mi odiął wiarę MurzHist E4, Q3; KrowObr 102; BibRadz 4.Esdr 3/20; Chcąc im theż odiąć Likurgus łákomſtwo y złodzieyſtwo/ zápowiedział złota y ſrebrá w mieśćie vżywáć BielKron 272,199v, 422v; Mącz 88b, 102c, 103a, 119b, 147c, 191b, 212c; przeyrzał tho Bóg/ że moiá chuda itéż nikczemna w Kośćiele iego poſługá/ miáłá być od Kácérzow tą potwarzą háúbióná: przeto mię tych Iurgeltów pozbáwił [...]: y odiął mi wſzytki myśli y ſtáránia około podwyſzenia OrzQuin G4v; SienLek 98; GórnDworz E5v; RejPos 125v; RejZwierc 90; ModrzBaz 126; SkarŻyw 22, 320 [2 r.], 341; KochTr 17; BielSjem 31; PudłFr 13; GostGosp 120; KochFrag 26; Ták moię witkę ſkwápliwie przećięłá Skąpa Láchelis/ y záraz odięłá Rodźicom moim z nádźieią weſele SzarzRyt C4v. Cf odjąć komu pzego.

odjąć komu czego (1): Eximere mętu, Odyąć komu boyaźni. Mącz 102d, 190a [2 r.].

odjąć skąd (1): Oto ia odeymę z mieyſcá thego przed wáſſymi ocżymá/ y zá wáſſych dni/ głos rádośći/ y głos weſela Leop Iev 16/9.

Ze zdaniem dopełnieniowym zaprzeczonym (1): kto záchudźi świnie/ nie vſtrzeże ſie/ áni im odeymie tego/ áby prośiąt ziadáć niemiáły. GostGosp 120.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... czynić, dać« (2): Pánie BOże dayże mu Duchá Swiętego/ á rácz vpor á złą rádę od niego odiąć OrzRozm F2; odyimićie drapieſtwo/ y trapienie/ a ſąd y ſpráwiedliwość czyńćie BudBib Ez 45/9.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć błąd bojaźń (bojaźni (G)) (6), chęć, drapiestwa, głos radości (2), głos wesela (2), gniew kłopoty, miłość, myśli, niechuć, nienawiść, nieprzyjaźń, pociechy, połowicę głodu, radość (4), rozkoszy, staranie, śmiech, teskności (G), trapienie, troskę (2), umysł zły, wesele (4), wiarę (4), wracanie, zabawy, złą radę, złodziejstwo, zły Zwyczaj.

Zwroty:»odjąć dobrą myśl« = diem eximere a. tollere, de gradu deicere Mącz (2): Diem eximere vel tollere, Odyąć komu dobrą myśl Mącz 88b, 147c.

»moc, możność odjąć« [szyk zmienny] (2:1): KrowObr 102; Eripere facultatem, Możność odyąć/ to yeſt/ przeſzkodźić áby nie mógł k temu álbo owemu prziśc. Mącz 346c; Tákći zwyćiężcá ma cżynić/ áby wſzytkim zwyćiężonym/ á nawięcey ich ſprawcam wizytkę moc wznoſzenia woyny odiął [potestatem ... adimat belli faciendi]. ModrzBaz 126.

»nadzieję odjąć« = praecidere spem Mącz; negare spem Calag [szyk zmienny] (5): iákoby wytárgnionemu drzewu/ odiął nádzieię [abstulit spem] moię. Leop Iob 19/10; Mącz 30a; Calag 284b; ArtKanc A15; Która głádkośćią wſzytki piérwſzé ták minęłá/ Aż y przyſzłym nádźieię ná wieki odięłá. KochFrag 26.

»precz odjąć« (1): Od obu ſtron zły Zwycżay/ áby precż odięli BielRozm 9.

»wątpliwość odjąć« = wyjaśnić (1): Którą wątpliwość my chcąc odiąć [dubitationem ... praecidere JanStat 530] ták náyduiemy SarnStat 711.

W przen (4): Toć ieſt nawiętſzy Rycerz/ moię miłe corki/ Odiąć ćiáłu roſkoſzy/ á wytrwáć przemorki. BielSjem 31; Biádáſz wam Zakonnym Doktorom/ iżeśćie odięli klucz wyrozumienia WujNT Luc 11/52.
Zwroty: »z [czyjej] głowy odjąć kłopoty« (1): więc [kamień] ſtánie zá złoto zá zacne klenoty/ Zwłaſzcżá gdy s cżyiey głowy odeymie kłopoty. HistLan D4v.

»odjąć od serca« (1): Odeymie [Bóg] gniew od ſercá twego BielKron 82.

α. Zabronić wykonywania, spełniania [komu] (4): PatKaz I 9; Ten rzekł/ iá też mam práwo/ ábych dawał dáry [...]. Bo ieſli dobrodzyeyſtwá pánom odeymiecie/ Coż potym zá pociechy od nich odnieſiecie. RejZwierz 35; BielKron 213v; Tá brzydkość ſpuſtoſzenia ſpełniłá ſię naprzod w onym ſpuſtoſzeniu kośćioła Hierozolimſkiego przez Rzymiány/ kiedy odięto Zydom ofiáry y nabożeńſtwá ich WujNT 103.
β. Uniemożliwić wykonanie czegoś (9): Prospectum adimere, Weyzrzenie odyąć/ to yeſt zásłonić/ Zábudowáć.Mącz 406c, 406c, 457d.

odjąć komu (6): Aditum praecludere, Prziſtep komu odyąć. Mącz 104c, 102c; CzechRozm 72v; WujNT 120; SarnStat 240; práwá ábo nie máſz/ ábo ie duchownym odięli SkarKaz 352a.

g. O sytuacjach i oddziaływaniu zewnętrznym: spowodować, aby ktoś nie podlegal czemuś, nie otrzymał czegoś (16): Gdi ktorą dziewkę ſcżaruią: iako to odiąć. FalZioł *5b; KochPs 134; SarnStat 143.

odjąć od kogo (6): Po obrzázaniu rzekł Pan Bog do Iozue/ odiąłem od was dziś ſromotę Egipſką BielKron 47, 15, 86v; prze ktory grzech bog go ſkárał/ odiąwſzy znáiomoſć ludzką od niego HistRzym 46v; RejPos 296; Żeby [Bóg] od nas Tiráńſtwo ſrogie ráczył odiąć. MycPrz I C3.

odjąć komu (3): Mącz 102d; ReszList 142; Y to dobré nie bać ſie/ rozum nas ták vczy. Dobré to/ mnie ſyn odiął/ nie bać ſie nie mogę/ Oń ſámégo muſzę mieć vſtáwiczną trwogę. GórnTroas 32.

odjąć miedzy kim [= z czyjej strony] (2): pocżęlá Elżbietá żoná iego/ y kryłá ſie przez pięć kxiężycow/ mowiąc: że mi ták Pan vcżynił we dni kthorych weyźrzał áby odiął vrągánie moie miedzy ludźmi. Leop Luc 1/25; WujNT Luc 1/25.

odjąć skąd (1): Ze ma Pan [...] zelżywość ludu ſwego ze wſzyſtkiey źiemie odiąc. CzechRozm 117v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze z zapowiednikiem: to; zaimek względny 1), iż (1)] (2): Mącz 102d; Bo widziſz iż zázdrośćiwy Cżárth y tego nie zámieſzkał/ áby był y tego nie odiął w Kościele Páńſkim/ iż właſna náuká ięzykowi każdemu wſzędy byłá odiętá. RejPos A6.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć hańbę, odia, okazyją rozpaczania, sromotę (2), tyraństwo, upadek, urąganie (2), zelżywść, znajomość ludzką.

h. O cechach: spowodować, że ktoś a. coś przestanie być jakimś, odznaczać się czymś (43): wierzyc yż wſtapył do pyekla moc ſzatańſką odiął SeklKat 03; BielKron 1v; RejZwierc 49; Więc téż bywa/ iż która głádkość w kim miłuie/ Skoro ią czás odéymie/ áli wnet żáłuie. PudłFr 76; ábom cokolwiek iáśniey y znáczniey z Graeckiego niżli z Láćińſkiego przełożył/ ábom wątpliwość ſłow Láćińſkich z Graeckich niewątpliwych odiął. WujNT przedm 21.

odjąć od kogo (6): to przeto vcżynil/ aby krnąbrnoſtz od niewiernych żydow odiął OpecŻyw 89v; BielŻyw 77; RejAp 104; RejPos 289v; CzechRozm 68; ArtKanc M17. [Cf też f. W przeciwstawieniach OrzRozm F2.]

odjąć komu, czemu (22): khiedy gorcżyczę z lacthuką będzieſz przyprawiał/ thedy odeymieſz iey iadowitoſć zbytnią. FalZioł I 50d; BielŻyw 71; LibMal 1544/86; RejJóz G2v; Leop Ps 75/13; BielKron 22, 126v, 362 marg; Mącz 443a, 451a; SienLek 163v, 167v; GórnDworz Ff6; RejPos 102; RejZwierc 49; miedzy obywátelmi źiemie ſtániowić rowność odiąwſzy im pychę: hárdość y nádętość. ModrzBaz 15, 19; SkarŻyw 114; WujNT 885; WitosłLut A3; CzahTr Gv. Cf odjąć komu czym. [Cf też b. odjąć komu RejPos 49, 53; f. odjąć komu BielKron 272.]

odjąć komu czym (1): Powiádáią iż tácy[przemądrzali] poſpolicie roſtą/ Anoby to drugiemu mogł odiąć y chłoſtą. RejZwierc 251v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze z zapowiednikiem: to; zaimek względny (1), iż (1)] (2): Chceſzli dobrim być odeym to od ſiebie cżego w innym nienawidziſz BielŻyw 77; ieſli kozłá zábić chceſz/ day mu tego dniá chlebá ięczmiennégo/ á to iedzenié odeymie mu iż mięſo niebędźie párkiem śmierdźieć SienLek 163v.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... dać (3), dodać« (4): BielKron 22; RejAp 104; RejPos 289v; Lecz zakon choć grzech pokázuie/ ále grzechu zgładzić nie może/ áni krewkośći odiąć/ áni śiły dodać WujNT 518. [Cf też a. Wprzen RejPos 239.]

W charakterystycznych połączeniach: odjąć białość, chciwość, chłubę, cirpliwość, cnotę (2), dobroć, gładkość, gorzskość, hardość, jadowitość, krewkość, krnąbrność, łakomstwo (2), mądrość (3), moc [ = siłę] (3), nadętość (2), nieprawość, nieśmiertelność (2), niewinność, postawę, pychę, siłę (2), skromność, smak, stałość, twardoustość, upor, wątpliwość, wonność, zuchwalstwo.

Zwroty: »odjąć ducha« = auferre spiritum Vulg (2): iuż odeymieſz duchá ich iż vſtáną s ſwą mocą LubPs X6; Leop Ps 75/13.

»odjąć serce [= odwagę]« (1): Leć Bog znácżny o krzywdę ſwą zábieżał temu/ Ze odiął ſerce Pánu y woyſku wſzyſtkiemu. CzahTr Gv.

W przen (3): Y przywiedli ią [Żuławianie Wisłę]/ odiąwſzy ſzaleńſtwo Ná poſłuſzeńſtwo. KlonFlis G3.
Zwroty: »odjąć serce« (1): (nagł) Ku Fortunie. (–) [...] Dla cżegoſz dáry ſwe wſzyſtkie pobráłá. Chcąc odiąć ſerce ktorym cnotá władnie/ Abyś mię na wſzem mogłá pożyć zdrádnie. CzahTr Bv.

»od serca odjąć« (1): chceſzli mię vbłagáć/ cżyńże ſpráwiedliwość/ A od ſercá odeymi/ złą vprzeymą chćiwość. RejZwierz 132v.

Przen [komu, czemu] (5): nielzać iedno ſie wżdy muśi otrwożyć/ A tę cnotę pocżćiwą iuż ná gruſzt záłożyć. A potkáć ſie z niecnotą/ á odiąć iey chćiwość RejWiz 102v.

odjąć od czego (1): polliſz mi tákież iákiego Anániaſza/ áby mi mogł odiąć thę ſlepotę od ocżu moich/ á ſpráwić mi też táką wiárę w ſercu moim RejPos 284.

a) Przewyższyć pod jakimś względem (3): (nagł) Ierzy/ Iákub Struſowie s Komorowa. (–) EVrifilus y Pirus chociaż mężni byli/ Iuż temu wierz że ći dwa męſtwo im odięli PaprPan H4v, P2v; ten ci tilko Kroi [Władysław Jagiełło] odial bel imie [= sławę] wſzitkiem Krolom dawnem y Ceſarzom poſtronnem PaprUp C2.
5. Uratować, obronić, ocalić; wyrwać z rąk krzywdzicieli; auferre HistAl, Vulg; eripere Vulg, Mącz; liberare Vulg [w tym: kogo, co (30)] (31): BierEz G2v; wſſytkim ſercem zaluiémy tego tzo ſie twému ſynowi ij tobie milá panno przygodziło/ by to bytz moglo/ odięlibyſmy go byli OpecŻyw [155]; RejWiz 55; Leop Sap 18/5; Acżći cżłowiek zlośćią ſwą przyprawi kogo o śmierć/ z kąd wyſzedſzy duch nie wroći ſię/ wſzákoż duſze wźiętey żadnym ſpoſobem nie odeymie. BibRadz Sap 16/14, Deut 28/29, Act 23/26; BielKron 107; Mącz 346c; SkarŻyw 226; Bogu Oycu ſię modlił by kielich oddalił/ po trzykroć o to proſząc/ by go racżył odiąć ArtKanc D12; WujNT Act 23/27.

odjąć od kogo (1): On tedy mąż dziki rzućiwſzy ſie vłápił ią [...]. Náthychmiaſt Alexander przykazał od niego pánnę odiąć HistAl K6v.

odjąć komu, czemu (żywotne) (10): OpecŻyw 83, 99; ſkąd mu przyſzłá táka choroba iż go nie mogli wſzam odiąć BielKron 172v; iey ſyn przyſzedł do nas z wielkością pſow/ ktorzy ſie rzućili ná owce myſmy im ich nie mogli odiąć. BielKron 356, 105; temu ktoremuż mię był kazał zábić/ morſcy zboyce odięli mię HistRzym 21; KochPs 200; KochFrag 45. Cf Przysłowie.

odjąć czemu (1): Záprawdę Collátine poki ia ná nogach ſtać będę/ nie będzieſz mogł zdraycow Oycżyzny karániu odiąć Phil E2.

Przysłowie: Ian z Huniadá był opiekunem Węgierſkiey źiemie/ kthory zebrawſzy lud wielki odiął wilkowi owce á ſam ie poiadł/ wypłoſzywſzy Turki ſam zamki y miáſthá pobrał BielKron 241; KochProp 8.
Zwroty: »gwałtem odjąć« (1): Widzątz to onij żołniérze/ ijże Iezus iąl mowitz/ bali ſie aby niepobudzil ludzy ſwą laſkawą mową aby go gwáltem nieodięli OpecŻyw 136v.

»z [czyich] rąk odjąć« = odebrać komu (1): Nie w dzień ſwięty/ botz by byl wielki ſſmer ij zamiéſiamjé miedzy ludźmi/ a tako by go [Jezusa] nám z naſſych rąk odiątz mogli. OpecŻyw 83.

Szereg: »odjąć ani bronić« (1): tey godziny możémy go náydz ij iątz bez tluſſcżé/ ijż go nám nikt odiątz anij bronitz niemoże. OpecŻyw 99.
W przen (3):
Zwroty: »odjąć z paszczeki [czyjej]« (1): Ktoreś [sprawy] ty w Kośćiele zácżął/ á nas z páſzcżeki wilków odiął ArtKanc KI3.

»odjąć od ręki [czyjej], rękom [jakim]« (1:1): tho yvze nyemami czo czinycz poky ſſye nyevmyloſczywy bog odyacz naſſch od poganſkey ranky. LibLeg 11/166; KochPs 200.

Przen [komu, czemu] (4): KarnNap B2; Ten nas/ z ſwéy dobroći żywéy/ Odiął śmierci vkwápliwéy KochPs 95; ArtKanc B2.

odjąć z czego (1): iſz przez trud (to ieſt mękę ſwą) Bog ſwoy lud/ odiął dyabłu z ſtrażey. SkarŻywBog 357.

6. Stwierdzić, że nie jest, że ktoś czegoś nie ma, nie zrobił czegoś itp.; zakwestionować coś, zaprzeczyć czemuś, odmówić komuś lub czemuś przynależnych mu atrybutów lub zasług [w tym: kogo, co (13)] (19):

odjąć komu, czemu (15): to tfirdząc/ boſtwo Synowi Bożemu odeymyeſz KromRozm II r3; RejZwierc 9v; CzechRozm 6v, 144 [4 r.]; O mater Christi, et virgo, fons ſalutis et origo. Tu nostra redemptio. A Chriſtus Iezus gdźie? gdyż mu y Pośrzednictwo Pánną Máryą odięli. CzechEp 230, 72, 147 [3 r.], 182, 337. Cf odjąć komu z czego.

odjąć komu z czego [= stwierdzić, że w czymś czegoś nie ma] (1): Oni ſámi ludzie oſzukáli/ odiąwſzy im iſtotę y prawdę Ciáłá Páńſkiego z tego Sákrámentu WujNT 332.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: ze zdaniem zaprzeczonym (1); zawsze z zapowiednikiem: to; zaimek względny (4), żeby (1)] (5): thubychmy wielką krzywdę vcżynili Synowi gdybychmy mu to odięli czo miał od wiekow RejZwierc 9v; ieſli tego inſzym odiąć nie mogą/ żeby oni nie byli od Bogá z Egiptu wyzwáni/ [...] á iákoſz to Iezuſowi Pánu odiąć mogą? CzechRozm 144; CzechEp 72, 182, 337.

W przeciwstawieniach: »odjąć ... dać, wkładać« (2): CzechEp 6v; áliśći záś y oycu y ſynowi to odiąwſzy/ co im był pirwey dał [= przypisał]/ powieda [Ks. K.]/ iż nie tylko ſyn nie ſtworzył/ ále ani oćiec przez ſyná CzechEp 182.

W charakterystycznych połączeniach: bostwo odjąć, istotę Ciała, napominania, obietnice, pośrzednictwo, prawa, prawdę Ciała, rząd urząd, władzą, własność Ciała, zamierzenie [czasu].

a. Stwierdzić, że się nie odnosi, nie popiera czyjegoś twierdzenia [komu] (2): Widzę iż te mieyſcá dobrym á właſnym ich wyłożenim oſtáć ſie beſpiecżnie mogą/ á iż ich nam żadną miárą Zydowie nieodeymą CzechRozm 144v, 136.
b. Założyć, że coś nie istnieje (2): Odeymi Adámá/ tedy vſtháną wſzyſcy ſynowie ludzcy GrzegRóżn L2; ktorą [ofiarę] odiąwſzy [...] żadna Religia nie zoſtáie WujNT 174.
7. Unieważnić [co] (1): Co [ofiary Starego Testamentu] iż vſtáło (bo to ſam Bog odiął) tedy ten żydowſki ſzábát/ ieſt iedną máſzkárą CzechRozm 72.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Adimo, Odyąć. Mącz 102c; Calag 559a; Calep 2b.

Synonimy: 2. odłożyć; 3.odstawić; 4. oddalić; a. odebrać, odrzeć, opanować, pobrać, ukraść, wydrzeć; α. wybić; 5. obronić; 6. odrzucić.

Formacje współrdzenne cf JĄĆ.

Cf ODJĘCIE, ODJĘTY

MM