[zaloguj się]
[pdf]

ODJĄĆ SIĘ (61) vb pf

sie (38), się (23).

o jasne; w temacie praes e pochylone.

Fleksja
inf odjąć się
praet
sg pl
3 m odjął się m pers odjęli się
imperativus
sg
2 odéj(m) się
3 niech się odejmie
conditionalis
sg pl
3 m by się odjął m pers by się odjęli
f by się odjęła m an

inf odjąć się (41). ◊ fut 1 sg odéjmię się (1). ◊ 2 sg odéjmiesz się (1). ◊ 3 sg odéjmie się (8) [w tym GórnDworz Kk7v może impers fut od ODJĄĆ]. ◊ 3 pl odéjmą się (2). ◊ praet 3 sg m odjął się (2). ◊ 3 pl m pers odjęli się (1). ◊ imp 2 sg odéj(m) się (1). ◊ 3 sg niech się odejmie (1). ◊ con 3 sg m by się odjął (1). f by się odjęła (1). ◊ 3 pl m pers by się odjęli (1).

Sł stp s.v. odjąć, Cn brak, Linde XVI – XVII i XIX w.

1. Obronić się przed kimś lub przed czymś; se avellere, se expedire Mącz; salvari PolAnt (36): rádził/ áby wſzyſcy [...] wyciągli w nocy ná Greckie woyſko nád ich nádzyeię/ á vderzyli ná nieopátrzne/ iżby iuż álbo vmrzeć z nimi/ álbo ſie odiąć BielKron 59v; Expedire se erumnis, de omni molestia expedire, Odyąć ſie. Mącz 294b; GórnDworz Z2.

odjąć się komu, czemu (żywotne) (18): Lodiwg [!] Krol chcąc themu zábieżeć áby ſie mu [Solimanowi] odiął/ nie miał po temu áni wieku/ áni ſprawiec BielKron 328; z nowu rádzili iákoby ſie Połowcom odięli vcżyniwſzy Syem. BielKron 350, 195, 441; Polacy Pruſką źiemię wźięli/ A oni ſię bogacze chudym nieodięli. KochSat A3v; Mącz 50b; BudBib Bar 5/56; Wilkom/ Niedźwiedźiom/ Lwom/ sſtawáły ſię pokármem/ iáko ći ktorży nie mieli ſto śiły/ żeby ſię im odiąć mogli. GórnRozm N2; KmitaSpit B3; SkarKaz 205a, 385a; VotSzl B3; Pogánom ſię heretycy nie odeymą. SkarKazSej 685a marg, 673b, 685a, 686a, 699b. Cf Przysłowie.

odjąć się czemu (3): LubPs Y5; Propellere iniurias hominum, Odyąć ſie krziwdźie. Mącz 287c; SkarKazSej 704a.

W charakterystycznych połączeniach: bestyjej odjąć się (2), chudym, gwałtom, krzywdzie, łupieżcom, nieprzyjacielowi (3), okrutności, poganom (2), robactwu (2), wilkom, złodziejowi, złym, zuchwałym.

Przysłowie: A gdy kácerſtwo náſtánie/ bronić ſię páſterze nie mogą/ áni vmieią/ áni owiec od błędow wybawić mogą. Wilkomſię nieodeymą / y owce pogubią SkarJedn 359.
Zwrot: »mocą się odjąć« (1): ále przydzye cżás iż wybijeſz iárzmo iego s cżołá twego/ to ieſt/ mocą ſie odeymieſz. BielKron 14v.
Przen [czemu] (11): oto grzech we wroćiech twoich: możeſz ſię mu odiąć/ á pánem ſam być nád ſobą SkarŻyw 263, 263; KochFr 102.
Zwroty: »odjąć się swej wolej (woli)« = avellere se, frangere cupiditates Mącz [szyk zmienny] (7): BielŻyw 73; BielKron 21v, 71v; Mącz 72d, 478c; RejZwierc 38v; Owſzem vmylł ſwóy vtwiérdz/ odéym ſię ſwéy woli KochFr 108.

»zwyczajowi odjąć się« (1): Bo iákoć to ze zwycżáiu wypádnie/ iuż wiedz żeć potym kſiąſzki będą wárcżáły ná cię/ á trudno ſie zwycżáiowi odiąć. RejZwierc 28.

2. Powstrzymać się, zaprzestać lub nie zacząć czegoś; abicere, amovere, eicere, expellere, parcere, reprimere, vesistere, restringere, temperare Mącz (18): Vino in unum diem temperare, Odyąć ſie á nie pić przes yeden dzień winá. Mącz 443a.

odjąć się czego (1): Bo gdy niebo z náturą ciągnie go do cżego/ Wſpomniawſzy Boſką boiaźń/ odeymie ſie wſzego. RejWiz 129v.

odjąć się czemu (13): że y wten cżás gdy Alexánder był vroſłym cżłowyekyem/ nye mogł ſie obácżyć áni odyąć onem wyſtępkom á nyeobycżáyom/ których ſie był zá młodu od Leonideſá nápił y náucżył. GliczKsiąż L8; Mącz 13d, 161d, 181c, 229a, 234b [2 r.] (11). Cf odjąć się czemu czym.

odjąć się czemu czym (1): zwłaſzcża ktora [niewiasta] ſie nieumie w ſwej namiętnoſci powſcięgać, abo rozumem ſprauować. Bo rozumem wiele złemu może ſie odiąć GlabGad 05.

Ze zdaniem dopełnieniowym zaprzeczonym [zawsze: aby] (2): Iuż ſie nie mogę odiąć ábych nie płákáła [!] BielSat Hv; ięzyká ſlodkiego był/ iſz kto go mowiącego ſłyſzał/ ſtrudnośćią ſię odiąć mogł/ áby Chrześćiáninem nie zoſtał SkarŻyw 47.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć się chciwościam, gniewowi (gniewu) (2), lamentom, lenistwu (4), miłości, nieobyczajom, plugastwu, płaczu, smutkowi, snowi, występkom, złemu.

Szereg:»zastanowić się albo odjąć się« (1): Reprimam me iam et non sequar amplius, Záſtánowię álbo odeymię ſie yuż. Mącz 321c.
3. Wystąpić ze wspólnoty religijnej [od czego] (1): ktorzy Greckie zbory odſzcżepieńcámi zową/ zádawáiąc im tho/ iákoby ſię oni od poſluſzeńſtwá Rzymſkiego Biſkupá odłęcżyć/ y gwałtem odiąć mieli NiemObr 58.
4. W funkcji strony biernej lub samoistnej (tj. oznaczającej stan bez możliwości wskazania na sprawcę) (6):
a. Zostać usuniętym lub przestać istnieć; ktoś zostanie czegoś pozbawiony, przestanie coś robić (5): gdyż odiąwſzy ná drugi raz to co záſzkadzáło/ odiąć ſye chorobá może. Oczko 25; ActReg 20.

odjąć się'od kogo (1): Wſzelka gorzkość/ y zápalcżywość/ y gniew/ y wrzaſk/ y bluznienie niech ſię odeymie od was [tollatur a vobis] ze wſzelką złośćią. BudNT Eph 4/31.

odjąć się komu (1): aby tym snadniej na sejmie mogła się obaczyć sprawiedliwość w onej rzeczy, a iżby też tym obyczajem odjęła się ansa sędziam rożnych opinij. Diar 94.

Przen: Zostać zabronionym [komu] (1): Y owſzem kiedy mu [dworzaninowi] ſie odeimie miłość/ tedy iednym ſtopniem ſtánie ſie doſkonálſzym GórnDworz Kk7v.
b. Stać się nie obowiązującym, nieważnym (1): IZ prze ſłuſzné przyczyny dopuśćiło ſię było Loiſóm Gdanſczánóm Sól wárzyć: non eſt dignitatis noſtrae Regiae, ábyſmy im to z trzaſkiem [...] odiąć mieli. A wſzákże ſie to ſámo odéymie/ kiedy ſie Zupy Ruſkié w ſwóy porządek wſtáwią SarnStat 388.

Synonimy: 1. obronić się, uchronić się, wybawić się, zaszczycić się; 2. powściągnąć się, zastanowić się.

Formacje współrdzenne cf JĄĆ.

MM