[zaloguj się]
[pdf]

ODRZEĆ (57) vb pf

o oraz e jasne.

Fleksja
inf odrzeć
praet
sg pl
3 m odarł m pers odarli
imperativus
sg
2 odrzy
conditionalis
sg pl
3 m by odarł m pers by odarli
con praet
pl
3 m pers by byli odarli
impersonalis
praet odarto
con by odarto
participia
part praet act odarszy, odarwszy, odarłszy

inf odrzeć (15). ◊ fut 3 sg odrze (2). ◊ 3 pl odrą (4). ◊ praet 3 sg m odarł (4). ◊ 3 pl m pers odarli (10). ◊ imp 2 sg odrzy (5). ◊ con 3 sg m by odarł (1). ◊ 3 pl m pers by odarli (1). ◊ con praet 3 pl m pers by byli odarli (1). ◊ impers praet odarto (5). ◊ con by odarto (2). ◊ part praet act odarszy (4), odarwszy (2), odarłszy (1) FalZioł; odarszy RejAp, RejPos; odarwszy GostGosp; odarszy : odarwszy LibMal (2:1).

Sł stp notuje, Cn s.v. ogołocić, Linde XVII w.

1. Oderwać zewnętrzną warstwę (37): Schinden. Odrzeć. Obiąć. Excoriare. Calag 417a.
a. O powłoce naturalnej, zwłaszcza skórze i korze; depectere Mącz (24):

odrzeć kogo, co [= z kogo a. z czego się odrywa; w tym: żywotne (8) = zedrzeć skórę ze zwierzęcia] (11): ZapWar 1513 nr 2159; Wezmi Liſzkę młodą/ [...] odrzi gi á ſkray na małe ſztucżki FalZioł V 110, V 112, 116; Item Na Glynkach konya yednego theſz zabili y odarli LibMal 1545/107v, 1545/107; RejPos 306. Cf »odrzeć z skory».

odrzeć co [= co się odrywa] (11): RejRozpr G2v cf Przysłowia. Cf odrzeć co z kogo, z czego; »odrzeć skorę«.

odrzeć co z kogo, z czego (8): FalZioł V 113; Depectere frondium caniciem, Mech odrzeć z drzéw. Mącz 285d; RejZwierc 217v. Cf »odrzeć skorę«.

Przysłowia: Trudno przedepsy kobylą odrzecz. ZapWar 1513 nr 2159.

Trudnoć ſuche łyká odrzeć [o rzeczy niewykonalnej] RejRozpr G2v.

Skępiec y z Dębu radby odárł łyká RejZwierc 217v.

Zwrot: »odrzeć skorę [w tym: z kogo (2), z czego (żywotne) (3)], z skory [kogo (2), co (żywotne) (2)]« [szyk zmienny] (7:4): Dzieci telko iego [gawrona] niezłe ku iedzeniu zwłaſzcża odarłſzi ie zſkori FalZioł IV 23a; kony trzech na blonyv za bozym czyalem zabili, ſktorych ſkori odarwſchi Garbarzevi yednemv przedali LibMal 1545/107, 1545/106, 107v, 108; GroicPorz bv; kápłani onego cżártá podwiedli nań brátá Polemonowego okrutniká/ iż go dał bić/ męcżyć/ potym żywo odrzeć s ſkory. BielKron 144v, 114, 260, 327; RejZwierc 160.
Szereg: »odrzeć a obłysić« (1): iż ia przeto każę odrzeć á obłyśić ty márne głowy ich RejPos 306.
Przen [co = co się odrywa] (2): Iáko ſthoią oni mizerni Lázárzowie v drzwi bogacżow onych/ ktorzy wyſſáli mleko ich/ á odárli wełnę ich/ á ieſzcże ie cżáſem kijem biją odganiáiąc RejZwierc 189.
Zwrot: »skorę starą z siebie odrzeć« = zmienić się (1): Piotr Duchem Bożym ſpráwiony [...]: wćiáſną dziurę leść/ y ſkorę ſtárą z ſiebie odrzeć [...] y roſkoſzámi wſzytkiemi wzgárdzić vmyślił. SkarŻyw 570.
b. O ubiorze; exornare Mącz (7):

odrzeć kogo (6): I odarli zabithego y thlomok mv wzyąli LibMal 1547/128v. Cf odrzeć kogo z czego.

odrzeć kogo z czego (5): tamże ſie dopiro náń [na Jezusa] rzucili/ ij z iego ſukienki wloſneé go odarli. OpecŻyw 138, 128, 135; OpecŻywSandR nlb 5; exornare, Odrzeć kogo z ochędożenia Mącz 269c.

W przeciwstawieniu: »odrzeć ... oblec« (1): A tako rzuciwſſy ſie nán/ z iego gij ſukiénki niemiloſciwie odarli a w odzienijé cżyrwoné pawlocżné ſproſné ij wielmi ſtaré go oblekli OpecŻyw 128.

Przen [co = co się odrywa] (1):

W przeciwstawieniu: »odrzeć ... oblec« (1): Tákże też ći náſzy brácia/ gdy z nich pięknym vpominániem á rozważnemi przeſtrogámi then brud ich obycżáiow ſproſnych chcą odrzeć á w piękne ie obycżáie oblec/ tedj im to bárzo nie miło RejZwierc 105.

c. O dachu i poszyciu dachowym; nudare Vulg (4):

odrzeć co [= dom] (1): ták też káżdey rzecży popráwić/ co ná ćieśle należy: ktory omieſzka/ káráć/ álbo dom odrzeć. GostGosp 60.

odrzeć co [= dach] (3): Gdy ſie ſtáre poſzyćie popſuie/ á nie godźi ſie go popráwić/ tedy odárwſzy ſnopki rządnie rozwięzáć/ y ná gromádźie mieć GostGosp 52; A nie mogąc go przedeń przynieść dla rzeſze/ odárli dách tám gdźie był Pan: á przebrawſzy połáp, ſpuśćili łożko WujNT Mar 2/4, s. 132.

d. O poszyciu roślinnym [co = z czego się odrywa] (1): stringere ripas, Brzég ogolić/ odrzeć. Mącz 421a.
2. Boleśnie otrzeć skórę [co (część ciała) czemu (żywotne)] (2): myſliwiec [...] Obá boki odrze ſzkápie RejRozpr H2; Iáko kiedy piękny koń co buiał po łące/ Gdy mu odrą wſzytek grzbiet ieżdząc ná záiące/ Albo go w bronę wprzęgą/ wnet poſtáwę zmieni RejWiz 57v.
3. Pozbawić jakąś rzecz jej najważniejszych części i zabrać je (2):

odrzeć co [= z czego się zabiera] (1): Item powyedzial yſch theraſz przed Szwyąthi woſz odarli tho ieſt kola v Rydwana kthorich bilo 8 LibMal 1544/78v.

odrzeć co [= co się zabiera] (2): Item cztherzi kola wkonynye lony odarł LibMal 1544/77v, 1544/78v.

4. Obrabować, okraść, złupić; despoliare Vulg; depeculań Mącz (16):

odrzeć kogo (6), co (żywotne) (1): PatKaz III 134v; iż [lelek] w noczy więczey latha paſtwy ſzukaiącz, A kiedyby we dnie latał/ tedyby go drudzy ptaczy odarli FalZioł IV 25d; A naſobie nicz nienieſie Gdzes go odąrto na leſię RejKup v6; Pátrzże w nocy iednemu áno ſkrzynię łupią/ A drugie też odárto co ieździli s kupią. RejWiz 140; Cżłowiek ieden ſſedł z Ieruzálem do Ierychá/ y w padł ná łotry: Ktorzy go też y odárli Leop Luc 10/30; Mącz 450a; SkarŻyw 97.

Szereg: »odrzeć, złupić« [szyk 1:1] (2): PatKaz III 134v; Extersum atque eversum relinquere fanum aliquod, Złupić/ odrzeć kościół nieyáki. Mącz 450a.
Przen (7):

odrzeć kogo (6): ſámiſz ią [bestię] pothym pocżną w nienawiśći mieć/ ták iż ią odrą/ obnáżą/ y ſpuſtoſzą/ y miáſto iey rozſzárpáią RejAp 146. Cf odrzeć kogo z czego.

odrzeć co z kogo (1): coż owſzem rozumieſz o tych/ ktorzy nie tylko áby ie nákarmić álbo przyodziać mieli/ ále y tho ich właſne rádziby byli z nich odárli RejAp 164.

odrzeć kogo z czego (5): Nákoniec/ z imieniá Kápłáńſkiego onego odárto OrzRozm Kv; Mącz 286b; A gdy ie grzech odárł z oney niewinnośći ich/ iuż poználi nágość á odárcie ſwoie. RejAp 45, 146v; RejPos 210.

W połączeniu szeregowym (1): RejAp 146 cf odrzeć kogo.

Szereg: »odrzeć i obłupić« (1): A zgwałćiwſzy ſumnienie ono iey [duszy] niewinne/ á odárſzy y obłupiwſzy ią ze wſzytkiego/ márnie á ſrodze zránili ią onemi ſproſnoſciámi á grzechy nieznośnemi ſwiátá tego RejPos 210.
a. Oszukać przy pobieraniu zapłaty lub płaceniu [kogo] (2): S kárcżmarzem ſie pobráciemy/ Ná wſzytkim go opátrzymy/ Boſmy tácy ludzye dobrzy/ Iuż ty nas kárcżmarzu odrzy BielKom E7; Izaż cżłowiek vkole (álbo odrze) [adfiget] Bogá/ iż wy mnie vkalaćie (álbo odzieraćie). Leop Mal 3/8.

Synonimy: 4. obłupić, złupić.

Formacje współrdzenne cf DRZEĆ.

Cf ODARCIE, ODARTY, ODRANY, [ODRZYSKORA]

MP, RS