Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODARTUS

Następne hasło: [ODARZYĆ] »

ODARTY (45) part praet pass pf

o oraz a jasne (w tym w odarty 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	odarty, odart	f	N	odartå, odarta
	G			G	odart(e)j
	D	odart(e)mu		D
	A	odart(e)go		A	odartą
	I	odartym		I
	L			L	odart(e)j

pl
N	m pers	odarci
A	m pers	odart(e)
A	subst	odart(e)
L		odartych

sg m N odarty (19), odart (3); ~ (attrib) odarty (4); ~ (praed) odarty (9), odart (3) OpecŻyw (2), OpecŻywSandR. ◊ D odart(e)mu (2). ◊ A odart(e)go (4). ◊ I odartym (4). ◊ f N odartå (2), odarta (1); ~ (attrib) -å (1); ~ (praed) -a (1) KlonWor, -å (1) RejAp. ◊ G odart(e)j (1). ◊ A odartą (1). ◊ L odart(e)j (1). ◊ pl N m pers odarci (3). ◊ A m pers odart(e) (1). subst odart(e) (2). ◊ L odartych (1).

Składnia dopełnieniowa sprawcy: odarty do kogo (1) RejPos, odarty przez kogo (1) OrzRozm.

Sł stp s.v. odrzeć, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

Znaczenia

1. Pozbawiony zewnętrznej warstwy (12)
- a. Z którego zdjęto naturalną powłokę, zwłaszcza skórę i korę (3)
  - α. O skórze (1)
  - β. O roślinie: prawdopodobnie: oskrobany (1)
  - γ. O ptaku pozbawionym upierzenia: oskubany (1)
- b. Z którego zerwano ubranie (9)
  - Przen (3)
- c. Obrzezany (1)
2. Mający podarte, zniszczone ubranie; biedny, ubogi (12)
- Przen (7)
3. Na którym boleśnie otarto skórę (5)
4. Oddzielony od całości: o skórze zdjętej ze zwierzęcia (2)
5. Zniszczony, zrujnowany (5)
6. Ograbiony, okradziony (9)
- Przen (5)

1. Pozbawiony zewnętrznej warstwy; decorticatus Mącz; delibratus Cn (12):

a. Z którego zdjęto naturalną powłokę, zwłaszcza skórę i korę (3):

α. O skórze (1):

Szereg: »odarty i wyprawiony« (1): zabiwſzy wołu odrą ſkorę ſniego/ wywnątrzą chędo^go/ włożą weń báráná takież odártego y wypráwionego BielKron 260.

β. O roślinie: prawdopodobnie: oskrobany (1): lakricijey odarthey dwie dragmie/ draganthu iednę dragmę/ thy rzecży wſzithki przethłukſzy warz ie FalZioł I 84b.

γ. O ptaku pozbawionym upierzenia: oskubany (1): iáko Paw gdy pierze/ Tu ku pięknemu ſłońcu nadobnie rozſzyrzy/ A potym gdy wnet vźrzyſz odártego márnie/ Ieden mięſo obráca/ drugi pierze gárnie. RejWiz 84.

b. Z którego zerwano ubranie [w tym: z czego (3)] (9):

Zwrot: »mieć odartą rzyć« = prawie nic nie mieć, być biednym (1): Zazdrość nie może iedno s fortunnym być. A ten mu zaźrzy co ma odártą rzyć. RejZwierc 224.

Wyrażenie: »z odzienia odart« (3): Iezus z odzieniá odart wielmi nielutoſciwie/ ij ſtál nág przedewſſem ludem ſromotnie OpecŻyw 125, 126; OpecŻywSandR nlb 4v.

Szeregi: »odart i obnażon« (1): O Iezu baranku niewinny/ ienżes dlá mnie z odzieniá twégo odart/ ij ku bicżowaniu obnażon bytz rácżyles. OpecŻyw 126.

»zwłoczony i odarty« (1): A iáko my Pánu ſwemu/ ktory dla nas zwłocżony y odárty ieſt/ wydziękowáć ſię kiedy możem? SkarŻyw 207.

Przen (3): [Józef skarży się, że pani płaszcz z niego zdarła] Ale ta moia nágoſcż ſnadz mnię nicż nie wadzy Bo to prawie odarty kogo wſtyd ſzkaradzy RejJóz G2.

odarty czym (2): [Adam i Ewa] poználi nágość á odárcie ſwoie. Tákże y my niebożątká odárći złoſciámi náſzymi/ oto nas vpomináć racży náſz miłośćiwy Pan RejAp 45, 45.

odarty z kogo (1): A toć ieſt odzienie białe [...] A tymćiby nam zákryć tę nágość náſzę/ ktora ieſt grzechem z nas odárta. RejAp 45.

c. Obrzezany (1): Verpus, id est Decorticatus, pellem non habens, Odárty/ obłupiony. Mącz 485b.

2. Mający podarte, zniszczone ubranie; biedny, ubogi; lacer Mącz, Cn; pannuceatus Cn (12): Lacer, Oſzárpány/ Odárty Mącz 181b; SkarŻyw 527.

Wyrażenia: »odarty ubogi« (1): Ráno drzwi otworzą/ wynidzie Stárſzy nád cżeládzią/ vyrzy odartego vbogiego. SkarŻyw 135.

»odarty żebrak« (1): Bo gdyby ktho dawał iákiemu odártemu żebrakowi ſzátę iáką/ ábo żywność pocżćiwą do śmierći iego/ á onby tego niechciał [...] RejPos 146v.

Szereg: »odarty i bosy« (1): nálazł tám vbożuchną wdowę ze trzemi corkámi pánnámi/ wſzytki odárte y boſe/ ále pilnie robiące około kądziele SkarŻyw 413.

Przen [w tym: w czym (4)] (7):

W połączeniach szeregowych (3): Pan [...] iáko cie zowie ſlepym/ nágim/ odártym/ á nędznikiem we wſzytkich ſpráwach twoich. RejAp 43v, 43v; RejPos 241.

W przeciwstawieniu: »bogaty ... odarty« (1): Iż mnimaſz żeś bogáty w rozumie ſwoim/ á tyś nędznik odárty ſlepy y nági. RejAp 43v.

Wyrażenie: »nędznik odarty« (2): Otoż też to rozumiey/ iż thákiego Pan zowie nędznikiem nágim á odártym w onym omylnym mniemániu ſwoim RejAp 43v, 43v.

Szeregi: »nagi a odarty« (1): RejAp 43v cf Wyrażenie. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ślepy a odarty« (3): Kto ieſt ſlepy á odarty w wierze. RejAp Ee, Ff, 43v marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

3. Na którym boleśnie otarto skórę; exsinceratus Cn (5): FalZioł *5a; Myſliwiec też z ogáry/ z rarogi/ á s chárty/ Iedzye ná plác choć ſzkápie będzye grzbiet odárty. RejWiz 6v; BielSat C4v; ow czo trąbkę ná ſzyi powieśiwſzy w leſie niedźwiedziowi álbo wieprzowi zábiega/ áliśći pochwili z odártym bokiem [...] álbo s podbithym okiem iedzie RejZwierc 144v; BielRozm 22.

4. Oddzielony od całości: o skórze zdjętej ze zwierzęcia (2): Exuviae, Odárta skórá. Mącz 433c; Then ktory będźie przyſyęgał/ ma ſtáć boſſymi nogámi tylko w koſzuli/ ná świniey ſkorze nowo odártey. GroicPorz aav.

5. Zniszczony, zrujnowany; fenestratus Cn (5): Y on nász domek odárty Co był we troię podpárty Iuż wżdy dziś ma głádſſe ſćiány RejRozpr D4v; Mowią/ iż kto raz będźie ſzybałem y łgarzem/ Ten iuż nigdy nie będźie dobrym goſpodarzem. [...] Zdybie go ták vboſtwo pod dáchem odártym/ y w vbrániu dźiuráwym/ y w płaſzcżu wytártym. KlonWor 41.

W charakterystycznych połączeniach: odarty(a) dach, dom(ek) (2), szata.

Szeregi: »gruby i odarty« (1): Krol mu przyganiał/ przeto iſz boſo á wgrubych y odártych ſzátách chodził: mieniąc iſz to dla tego cżyni/ áby pieniądze y ſkárby wyłudził. SkarŻyw 576.

»obnażony, odarty« (1): Ołtarze obnáżone: dzwonicá odártá/ Bárzo ſię pochyliłá/ ſtoi nie podpárta. KlonWor 49.

»odarty a szkarady« (1): Gdźie ſię dom pięknie świeći/ Tám kożdy ptak rad leći. Ale kiedy odárty á ſzkárády będźie/ Y domowy gołębek nie rad ná nim ſiędźie. CzahTr H4v.

6. Ograbiony, okradziony (9): BielKron 265v; RejPos 210; Porzuććieſz też Myśliſtwo/ Sokoły y Chárty/ Strzeſzćie lepiey by nie był ktory zwas odárty. BielRozm 9.

Szereg: »złupiony i odarty« (1): bárzo wiele złotá do Rzymu tylko przynoſzono/ áby ſię nadgrodá ſtáłá ludźiom/ ktorzy nieſłuſznie złupieni/ y odárći byli ReszHoz 140.

Przen (5): A zaż niewidźiſz iáko obráżony ieſt ten Ołtarz w Kroleſtwie Polſkim/ odárty/ złupili go ći kácerze ze wſzytkiey zacnośći y z poczćiwośći iego OrzRozm Gv.

odarty z czego (2): OrzRozm M4v; obacżaymy w przypowieśći tego zránionego cżłowieká leżącego przy drodze/ iż to ná nas tá przypowieść przypada/ iż leżymy zráneni [!] á odárći ze wſzech dobrych ſpraw náſzych/ ná tey nędzney drodze ſwiátá tego RejPos 211v.

W połączeniu szeregowym (1): Tu obácż káżdy nędzniku godność ſwoię/ iż leżyſz nápoły martwy/ ránny/ á odárty przy drodze RejPos 210v.

Szeregi: »odarty i złupiony« (1): przed ktorym [anjołem] oto nágo ſtoiſz/ odárty y złupiony przez kácerze/ ze wſzytkiego odźienia wiáry potćiwey. OrzRozm M4v.

»odarty a zraniony« [szyk 1:1] (2): O wſzechmogący náſz Pánie/ á błogoſłáwiony Sámáritanie [...] widząc nas odárte á zránione ná tym márnym leſie tego márnego á obłędliwego Ierychá ſwiátá thego/ rácżże ſie zlitowáć RejPos 211v, 211v.

Synonimy: 1.a. α., β. obłupiony; y. oskubiony; b. obnażony, odkryty; c. obrzezany; 2. oszarpany; 5. obleciały, zniszczony; 6. obłupiony, obrany, okradziony, zbawiony, złupiony.

Formacje współrdzenne cf ODRZEĆ.

Cf NIEODARTY, ODRANY, ODRZEĆ