[zaloguj się]
[pdf]

DRZEĆ (85) vb impf

W inf: drzeć. W formach praet i con: darł, darl-, darł-. W formie impers darto.

Fleksja
inf drzeć
indicativus
praes
sg pl
1 drę drz(e)my
2 drzesz drzecie
3 drze drą
praet
sg pl
2 m darłeś m pers
3 m darł m pers darli
f m an darły
imperativus
sg
2 drzy
conditionalis
sg pl
2 m byś darł m pers
3 m by darł m pers by darli
f by darła m an
impersonalis
darto
participia
part praes act drąc

inf drzeć (12). ◊ praes 1 sg drę (11). ◊ 2 sg drzesz (3). ◊ 3 sg drze (18). ◊ 1 pl drz(e)my (1). ◊ 2 pl drzecie (4). ◊ 3 pl drą (13). ◊ praet 2 sg m darłeś (1). ◊ 3 sg m darł (1). ◊ 3 pl m pers darli (4). m an darły (2). ◊ imp 2 sg drzy (2). ◊ con 2 sg m byś darł (2). ◊ 3 sg m by darł (4). f by darła (1). ◊ 3 pl m pers by darli (2). ◊ impers darto (1). ◊ part praes act drąc (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Szarpać, rozrywać, rozdzierać na kawałki; lacerare, laniare Mącz, Cn; defloccare, dilaniare, ulcerare Mącz; charaxare, concerpere, conscindere dilacerare, deterere, diloricare, discerpere, discindere, distrahere, distringere, divellere, perscindere, scindere Cn (29): Lacero, Szárpam/ Drapię Drę. Mącz 181b; Lanio Drę ná ſztuki rozbieram Drápię. Mącz 183d, 129a.

drzeć co (5): Iż żaden płátá ſukná nowego nie przyſzywa do ſzáty ſtárey: bo ináczey/ y nowe drze [rumpit]/ y nie przyſtoi ſtáremu płát od nowego. WujNT Luc 5/36. Cf drzeć co komu, »szaty drzeć«.

drzeć co komu (1) : Ale gdy vźrzáłá kury/ Oni ſobie drą káptury: [...] Nie dziw iż gośćiá nie bacżą/ Kiedy ſámi z ſobą walcżą BierEz I.

Przysłowie: Gorſzy pochlebcá niż Kruk choć niecnotá/ Bo ten po ſmierći ten drze zá żywotá. RejZwierc 216v.
Zwrot: »szaty, odzienie drzeć« = na znak rozpaczy lub gniewu [szyk zmienny] (2 : 1): BierEz Q4v; HistJóz A2v; Dopiero włoſy Stároſtá rwáć y ſzáty drzeć ná ſobie/ y łáiác [!] Bogom ſwoim pocżął. SkarŻyw 152.
W przen [co] (9): [o sytuacji w Rzeczypospolitej] w iednéy łodźi śiedźimy/ Wiátry przećiwné mamy/ wełny biją/ máſzty łómią/ żagle drą OrzQuin A3v; Potym máłpá/ to ieſt ſumnienje twe/ ktore obycżáiem máłpy drze/ to co iemu niemiło HistRzym 69.
Zwroty: »drzeć czasy« = tracić, marnotrawić czas (1): Znamy to z twéy choroby/ gdyż ſámá ſtękáiąc/ Drę czáſy [aetatemque meam contero Sz. Szymonowic, Castus Ioseph... Kraków 1587, C2v] nieſczęśliwé/ twéy męki ſłucháiąc. GosłCast 26.

»koty drzeć [z kim]« = być z kim w niezgodzie, mieć zatargi [szyk zmienny] (3): z drugimiby też koty drzeć/ ábo iáką nienawiść wieść muśiał [cum aliis etiam simultatem vel inimicitias exerceat] ModrzBaz 44v; PowodPr 34; Ale żebym ſię nie zdał być iednym z tey roty/ Co ledá zá przycżynką z kośćiołem drą koty KlonWor 47.

»drzeć oczy« = przecierać oczy lub może wytężać wzrok; detergere somnum pollice Cn (1): Ráno wſtawſzy drze ocży áno mu zálnęły RejWiz 31.

»drzeć usta« (2): Hio, Poziewam/ Drę vſtá. Mącz 156b; ringor, significat os torqueo, Rozdźieram drę vſtá/ wyſzczerzam zęby. Mącz 356c.

a. Drapać, rwać pazurami; tu: w przen (3):
Fraza: »[komu] kotki, koczki drą we łbie« = ktoś jest głupi, niespełna rozumu [szyk zmienny] (3): Bo więc mowią iſćie temu kotki Dárły wełbie kto piſał ty plotki RejRozpr A2; RejKup g5v; Fanaticus homo, Człowiek któremu koczki drą we łbie/ álbo ſie mu muchy royą w głowie/ yáko niektórzi mowią/ Też Głupi/ Szalony. Mącz 117d.
b. Orać zwłaszcza nowinę; moliri, novellare Mącz [co] (3): Novello, Drę/ Orzę nowiny Mącz 251d, 229c.

drzeć czym (1): Rudetum, Mieyſce pełne rumu też rola którą z nowu drzeć rádłem poczęto. Mącz 360a.

c. Rwać ziemię, podrywać brzegi (o prądzie rzeki) (2): Wzrzucony brzég álbo grobelká nieyáka dla wody áby ſzkodliwie nie dárłá z ziemie/ drzewá/ álbo z gnoyu vczyniona Mącz 384a.

drzeć co (1): A gdy Wiſłá nurt opuśćiwſzy ſtáry/ Drze ſobie nowy/ gdy zbierze bez miáry KlonFlis F2.

d. Sprawiać szarpiący ból; ulcere Mącz [kogo, co] (3): Ulcero, id est Dilanio, Drápię/ drę rozyątrzam ciáło. Mącz 501b; tę iuchę ma pić/ ten kogo kámień drze. SienLek 106.
Szereg: »drzeć i gryźć« (1): Luk polny kazi ciało/ ábowiem ie drze y gryzie FalZioł I 102a.
2. Oddzierać, zdzierać, ściągać, np. skórę lub to czym jest pokryta; cingere, decorticare, deglabrare, deglubere, delibrare, despoliare, exasperare, excoriare, glubere Cn (26):

drzeć co (1): RejRozpr G3v cf Przysłowie.

drzeć co z czego (3): OpecŻyw 125; Kiedy mozg ránią ty ſą známioná: Rozum ſtráći/ [...] ięzyk opuchnie/ á pláſtry s ſyebie drze. SienLek 146v; SkarŻyw 41.

Przysłowie: Bo drzy łyka poki ſie drą RejRozpr G3v.
Szereg: »drzeć i siepać« (1): katowie ſie náń rzucili [...] ij pocżęli drzetz ij ſiepátz s niego odzienijé/ ij zewlekli go ijże ſtál nág OpecŻyw 125.
W przen [co] (22):

drzeć z czego = ciągnąć zyski, wyzyskiwać (16): záſlepiły nam ocży ty rybki ktore łápamy á drzemy łuſkę z nich/ tego ſmrodliwego morzá á nędznego ſwiátá tego RejPos 175v, 347. Cf »drzeć łyka«, »drzeć z skory«, »drzeć wełnę«.

Zwroty: »drzeć barána, [kogo] by barana« = wyzyskiwać [szyk zmienny] (3 : 1): RejRozpr B4; Bo dzyerżyli árendą ábo k wierney ręce/ przedſię drze báráná iáko może/ áby co może być nawięcey nam zoſtáło. RejPos 325; RejZwierc 78, 228v.

»drzeć krowę, skopy« = zabijać bydło rzeźne (1 : 1): Więć tu iedęn ſwieczky ſtawia A drugy obiady ſprawia. Wieć tu karmi Mnichi Popy Skubie geſſy a drze ſkopy. RejKup d2v; RejWiz 192v.

»drzeć łyka (i) z suchego drzewa, i z dębu« = wyzyskiwać ponad wszelką miarę [szyk zmienny] (3 : 1): A on nędznik [...] biega/ łapa/ drze łyká kędy może y z drzewá ſuchego RejPos 218, 71, 81v; Y coż maſz łákomcże po tym/ Iże wſzytko myſliſz o tym/ Abyś dárł y z Dębu łyká/ To twoiá wſzytká práktyká. RejZwierc 231v.

»z siebie drzeć« (1): Bo dom/ dzyeći/ á żona/ nie nátkáne piekło/ [...] Bo chocia y s ſiebie drąc tám wſzytko podáie RejWiz 57.

»drzeć [co] z skory« = bardzo wyzyskiwać (1): O nędzny ſwiecki Pawie y z mięſem y s piory/ Iuż leżyſz oſkubiony/ drudzy cie drą s ſkory. RejWiz 84.

»drzeć wełnę [z kogo, z czego]« [w tym: z barana (1), by z barana (1)] = wyzyskiwać [szyk zmienny] (9): RejWiz 57; á poborcá ten okrutny twoy nie zámieſzkał cie nápiſáć w márne reyeſtrá ſwoie/ áby dárł wełnę s ciebie wedle myſli ſwoiey. RejPos 19, 114v, 123 [3 r.], 123v, 347v; RejZwierc 217.

Szereg: »drzeć a łupić« (1): ktorzy [fałeszniki a wymyślacze] nie pátrzą iedno áby dárli á łupili wełnę s tych nędznych owiecżek twoich/ nie wchodząc przeze drzwi do they ſwiętey owcżárniey twoiey RejPos 347v.
3. Wydzierać, grabić, łupić; pobierać wygórowane opłaty; devastare, diripere, manubias facere, pervastare, populare, spoliare, vastare, vexare Mącz; compilare, praemiari Calep; capere, carpere, furari, suppilare Cn (30): RejRozpr K3; Każdy drze kto ſię nieleni. Wſytko tu mnich kſobie zenie RejKup c2v; Mącz 209b, 476b, 491d; (did) Mytnik. (‒) By też wierę dárł przezdzięki/ Nie máſz w cżym rozmocżyć ręki. (did) Podſkárbi. (‒) Przetho nie máſz iże drzecie/ Máło nie dwá kroć bierzecie RejZwierc 234; Pátrzay iákie łupieſtwá drogośći náſtáły/ [...] Iáko łupią ná tárgach/ [...] iáko drą kupcżycy. BielRozm 10; Compilo ‒ Zewſząd łupie, kradnę drę Calep 227a, 835b; JanNKarKoch F.

drzeć co (7): A Czo darli Sprawcże yego To ieſt tanié ſnać vniego RejKup bb6; dobytku w kárczmách wśiách/ y ná mieyſcách puſtych/ żaden nie ma drzeć ſwowolnie [non recipiant JanStat 588] SarnStat 293; CiekPotr C2v. Cf drzeć co z kogo.

drzeć kogo, co = z kogo, z czego (9): RejKup c8v; LubPs T5v; GroicPorz B4; BibRadz Is 17/14; RejPos 223; (did) Ziemiánin. (–) [...] Aleby nas Sláchty nie drzeć/ A pocżynić nam gránice/ Praw nie wywrácáć ná nice. RejZwierc 234, 228v, 234; KmitaPsal A2.

drzeć co z kogo (4): RejKup g6; Bo drą z nyewinnych ludzi dáry bez litośći. LubPs G2; Zbytnie z nich [poddanych] dárto podymne y dáni. KlonKr A2.

drzeć komu czym (1): RejZwierz 103 cf Przysłowie.

Połączenia szeregowe (3): Winy nieſłuſzne bierze/ drze/ łupi/ dręczy vbogie ludźi/ nieznáiąc Práwá GroicPorz B4; RejPos 219v, 223.

Przysłowia: Bo inácżey nie będzye/ kto ſzcżypty cudzego/ Temu dyabeł drze garſcią/ y páná ſámego. RejZwierz 103.

Ty drzez dzys a iutro ciebie. Tak ſię ſwiat ten kolem toczy Wzaiem ſobie lupyą oczy. RejKup f3.

Szereg: »drzeć, szarpać« (1): bo oni to tylko zá ſłuſzną Máią, nie ruſzáć, czego záchwycić nie mogą: Inſze wſzyſtko, drzeć, ſzárpáć, á vkryć im nie grzech. CiekPotr C2v.
W przen (1):
Zwrot: »drzeć [kogo] aż do kości« = bardzo wyzyskiwać (1): Wymyśli nowe podatki, Szosy i ine popłatki, Wyciągając przez lutości, Drą ubostwo aż do kośći. BierRozm 11.

Synonimy: 1. drapać, rwać, szarpać, targać; a. orać; c. gryźć; 2. ciągnąć, łupić; 3. brać, ciągnąć, drapać, łupić, szarpać, wyciągać.

Formacje współrdzenne: dodrzeć, obedrzeć, odedrzeć, odrzeć, podrzeć, przedrzeć, przydrzeć, rozedrzeć, udrzeć, wydrzeć, zadrzeć, zedrzeć; drać; dodzierać, nawydzierać, oddzierać, odzierać, podzierać, porozdzierać, powydzierać, przedzierać, rozdzierać, udzierać, wdzierać, wydzierać, wzdzierać, zadzierać, zdzierać, zwydzierać.

Cf DARCIE, DARTY, DRĄC, DRZENIE

ZZie