[zaloguj się]
[pdf]

OPANOWAĆ (305) vb pf i impf

pf (303), impf (2); impf praet (2) BielSpr 9, SarnStat 689.

Oba o oraz oba a jasne.

Fleksja
inf opanować
praet
sg pl
1 m -em opanowåł m pers -chmy opanowali
2 m -ś opanowåł m pers -ście opanowali
f opanowałaś m an
3 m opanowåł m pers opanowali
f opanowała m an
n opanowało subst opanowały
plusq
sg pl
3 m był opanowåł, b(e)ł opanowåł m pers byli opanowåli
f była opanowała m an
n subst opanowały były
imperativus
sg
2 opanuj
conditionalis
sg pl
2 m byś opanował, by opanowåł m pers byście opanowali
3 m by opanowåł m pers
f by opanowała m an
n by opanowało subst by opanowały
con praet
sg
3 m by był opanowåł

inf opanować (41). ◊ fut 1 sg opanuję (1). ◊ 2 sg opanujesz (6). ◊ 3 sg opanuje (25). ◊ 1 pl opanujemy (1) BielKron, opanujem (1) BielSjem. ◊ 2 pl opanujecie (3). ◊ 3 pl opanują (6). ◊ praet 1 sg m -em opanowåł (1). ◊ 2 sg m -ś opanowåł (4). f opanowałaś (1). ◊ 3 sg m opanowåł (75). f opanowała (8). n opanowało (5). ◊ 1 pl m pers -chmy opanowali (1). ◊ 2 pl m pers -ście opanowali (2). ◊ 3 pl m pers opanowali (56). subst opanowały (6). ◊ plusq 3 sg m był opanowåł (4), b(e)ł opanowåł (1) PaprUp. f była opanowała (1). ◊ 3 pl m pers byli opanowåli (7). subst opanowały były (1). ◊ imp 2 sg opanuj (1). ◊ con 2 sg m byś opanował (6), by opanowåł (1) Leop. ◊ 3 sg m by opanowåł (9). f by opanowała (6). n by opanowało (2). ◊ 2 pl m pers byście opanowali (1). ◊ 3 pl subst by opanowały (1). ◊ con praet 3 sg m by był opanowåł (1). ◊ part praet act opanowawszy (20).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w.

1. Przejąć, zająć, wziąć pod swoją władzę, zawładnąć; objąć w swoje posiadanie, zagarnąć; possidere Vulg, PolAnt, Cn; occupare Calep, Cn; obtinere, ferre Vulg; insidere, invadere Cn [co (198), kogo (41)] (239): WY wſſyſcy ktorzyſćie opánowáli ziemię rozráduyćie ſie pánu ſwemu wyſláwiáiąc wielmożnoſć máieſtátu iego RejPs 95, 138, 138v, 154, 156, 203v; RejKup Zv; ktorzy [mocarze tego świata] opánowawſſy ludźye wolne/ nye ich/ ále tylko ſwego pożytku pátrzą.KromRozm III M7; Diar 43; Iż Pan ſam opánował wſzytki ſzyrokośći ziemie LubPs P2v marg, P2v, Q4, gg6v; iako ſie modlićie/ ná kożdą niedzielę/ we wſzyſtkich kośćielech ktore Antykryſt Rzymſki opánowáł [!]. KrowObr 72v; Poráźiłgo tedy lud Iſráelſki y pomordował miecem/ y opánował źiemię iego od Arnon aż do Iebok Leop Num 21/24; Poyzrzyże ná źiemię kthorąć dáie Pan Bog twoy: wnidz á opánuy ią Leop Deut 1/21: (wierzćie themu) żeć roſproſſy Pan te wſſyſtkie narody/ przed oblicżnośćią wáſſą y oppánuiećie ie Leop Deut 11/23, Num 21/26, 33, 35, Deut 6/1, 19/1 (13); Abowiem narodowie ći ktore opánuieſz/ ſlucháią wrożbithow y wieſzczkow/ ále thobie Pan Bog twoy nie dopuſzcza tego. BibRadz Deut 18/14, Deut 23/20, 28/21, Ps 68/28; [Tytus] kazał do muru drábiny przyſtáwiáć/ y mocnie ſtrzelbę puſzcżáć/ opánowáli pirwſzy mur/ zá drugi mieſiąc wzyęli mocą wtory mur/ potym trzeći zá wielką trudnoſcią. BielKron 147; [cesarz turecki] ku tey Inſule [Peloponesus] woyſko morzem przywiodł/ mury ony potukł/ y Inſułę opánował. BielKron 272; Wśi też wiele opánowáli w Parcżowſkim kraiu. BielKron 392v [idem PaprUp F], 267, 267v, 278v, 284, 287v (19); Gdy ludźiam Krzesćiáńſkim iuż oddáną źiemię Opánował Machomet to piekielne plemię. Prot A4; Mocnyć ieſt Pan ktory opánował niebo/ ziemię/ morze/ y wody wſzytki. RejAp 133v, 85, 102, 112v; ktorego [człowieka Pan] ták vwielbił y vmiłował/ że go ták poſtánowił/ áby był wſzytko opánował na zyemi. RejPos 42; iedno ſie cieſzyli onemi ſłowy/ [...] iż miał przydź á opánować wſzytek ſwiát/ á wzyąc w poſłuſzeńſtwo wſzytki narody RejPos 66v; Ktorzy ácż też niewiedzą co ieſt Bog/ [...] ále wżdy wiedzą iż ieſt Bog/ wiedzą iż ſtworzył niebo y zięmię/ á opánowawſzy ie/ rządzi y ſpráwuie wſzytko możnoſcią ſwoią. RejPos 148v, 49, 53v, 72, 72v, 102v (21); KwiatOpis D2; RejZwierc 204; bo miewali ná ten cżás w woyſcże rozmáite Rzemieśniki/ [...] iáko ćieſle [ktorzy] cżynili wieże drzewiáne/ kthore przytháczano pod mur ná kołkách/ s tych wież mocą z muruw ludźi ſpądzáli/ á ták miáſtá opánowáli/ bo ná ten cżás ieſzcże ſtrzelby puſzkárſkiey nie było. BielSpr 9, 69; KochMon 25; WujJudConf 151; Ale byli Rzymiánie: ktorzy vſtáwicżną ſtraż ſwą nád żydy/ ktore iuż byli opánowáli/ trzymáli CzechRozm 254; SkarJedn 336; ziemię ich [dwu krolów: Seona i Oga] wſzytkę opanował/ y dwiemá ią pokoleniom wdziedzictwo podał. SkarŻyw 484, 286, 336, 559; y ták ſię vdziáłał Iedynowłaidcą wſzyſtkiey Ruśi/ opánowawſzy wſzyſtkie Xięſtwá Brátow ſwoich StryjKron 130; ábowiem Roman Xiążę Ruſkie chcąc ſtolicę Kijowſką opánowáć/ náiął Połowcow zá pieniądze ná pomoc StryjKron 190, 11, 46, 100, 280, 395, 592, 692; Papież ieſt Antychriſtem: gdyż on Imperium transtulit, ſtolicę Ceſárſką opánował: y moc ſobie wſzytkę/ y zwierzchność nád Ceſárzem y Krolmi przywłaſzcżył CzechEp 426, 356, 385, 409 marg, 426; NiemObr 43, 164; GórnRozm B2; KochProp 13; PaprUp F, Fv; Phil C; Bo od zmárzłégo morzá po brzég Adryáńſki/ Wſzytko był opánował cny naród Słowiáńſki. KochCz A3v; PowodPr 10, 32, 81; [Po śmierci jego niejaki Przethpelsky, ze wsi przyszedszy, żonę tego nieboszczyka pojął, tę rolą opanował officio civili irrequisito, miesczkiego nie przyjął, iuramentu nie uczynił DokumPłock 125.].

opanować ile czego (7): Diar 77; Rzymiánie kiedy świáth podbijáli pod ſwą moć/ iednę cżęść Dunáiá od południá opánowáli BielKron 288; iż ſámi iákmiarz puł Europy opánowáli BielKron 336, 259, 287; StryjKron 692; ActReg 81.

opanować czym (15): LubPs S3v; proś á wołay zá Pánem ſwoim/ [...] iżby cię opánował ſwiętym kroleſtwem ſwoim/ á oſwiećił ocży twoie y otworzył vſzy y ięzyk twoy ku wyſławiániu ſwiętey chwały ſwoiey. RejPos 207, 344; Tákże ſie cżyta y o wielkim Alexándrze/ iż tákiem miłoſierdziem wiele kráin opánował/ dobrowolnie mu ſie ſámi poddawáiąc. BielSpr 48; SkarKazSej 688b. Cf »opanować męstwem«, »opanować mieczem«, »mocą (a. zwirzchnościami) opanować«, »obłudnośćią a chytrością opanować«, »prawem dziedzicznym opanować«.

opanować pod kim [= coś będące w czyim posiadaniu] (3): iecháli przećiwko okrutnikowi/ á otrzymawſzy nád nim zwycięſtwo doſtáli záſię kroleſtwá Liońſkiego/ y drugie mieyſcá pod pogány opánowáli BielKron 279; BielSpr 57v; StryjKron 115.

W połączeniu z nazwą miejscową (40): tákże Ionátás opánował Ioppen. Leop 1.Mach 10/76; Boſnę opánowáli BielKron 170v; Przeiechawſzy Eufrátem rzekę z ſześćią ſet tyſiąc pieſzych á ieznych z cżterdzieśćią tyſiąc/ mnieyſzą Azyą opánował. BielKron 240v, 121, 178, 240, 251, 266 (13); Turcy [...]. Opánowáli Węgry zá máłą ſzkodą BielSpr 57v; Láćinnicy Cárogrod opánowáli y Grecki kośćioł z innymi wſchodnimi ziednocżyli. SkarJedn d7, A*, 253; y brátá poimał/ y wſzytkę Normánią opánował. SkarŻyw 336; StryjKron 11, 15, 66 [2 r.], 100, 165 (12); CzechEp 355, 370 [2 r.], 378; ktorzy opánowáwſzy rzecż poſpolitą Rzymſką/ wſzytkim władáli NiemObr 159, 59; BielSjem 17; GórnRozm C4v; Fráncuzowie wſzytkę Gállią opánowáli SkarKazSej 706b.

W połączeniu z nazwą określonego regionu wyrażoną przez rzeczownik: krolestwo (5), ziemia (4), państwo (2), kraina (2), księstwo (2) + przymiotnik od nazwy miejscowej (15): [Turek ogłosił] że na przyszłe lato ze wszyćką mocą swą ciągnie, aby ostatek węgierskiej ziemie opanował Diar 23; BibRadz 3.Esdr 6/17 [idem BudBib]; iż Nárádyn chciał opánowáć kroleſtwo Egipſkie BielKron 179, 179, 289v, 314; S tądże Turcy opánowáli wſzytki Kráiny Słowieńſkie BielSpr 39v, 69; BudBib 3.Esdr 6/17; SkarŻyw 306; do Kijowá przyſzedwſzy Stolec Xięſtwá Kijowſkiego opánował. StryjKron 260, 235, 395; NiemObr 158; SarnStat 1224.

W połączeniu z nazwą etniczną (2): [Turcy] Opánowáli Słowaki/ Rodys/ Modon/ Hidrunth/ y wiele innych Portow y Miaſt známienitych pod Krześćijány. BielSpr 57v; SkarJedn 258.

W połączeniach szeregowych (3): SAlámonow kośćioł był iáko zamek/ dziś Turcy Sáráceni opánowáli y trzymaią/ y záwieráią ij/ Krześćiániná żadnego wniść do niego niedopuſzcżą. BielKron 265; Kto vłápi/ náiedźie/ opánuie dobrá kośćielné/ Klątwam ma bydź poddan. SarnStat 897 marg, 1250.

W przeciwstawieniu: »odłączać ... opanować« (1): A vpadńmy przed nogi iego [Chrystusa] s prośbami ſwemi/ áby nas z niego [królestwa swego] odłęcżáć nie racżył/ owſzem áby nas opánowáć racżył/ iáko właſne á obiecáne dziedzictwo ſwoie RejPos 17.

W charakterystycznych połączeniach: opanować arcybiskupstwo, dobra, dziedzictwo (3), insułę (3), krainę (7), krolestwo (9), księstwo (3), miasto (8), (wszelkie) miesca (2), wszytki mocarstwa, morze, niebo (6), państwo (4), prace [czyje], stolec, stolicę (6), (wszytek) świat (9), wody, wsi (2), zamek (4), ziemię (głębokości, granice, szyrokości ziemie, (wszystko) na ziemi (42); opanować ludzi (ludzie wolne) (2), mocarze, narod (7), syny [czyje], wierne(go) (2), Żydy.

Fraza: »iżby (aby) nas (zawżdy, na wszem) opanowało (święte a. mocne) krolestwo, moc, ręka, władza, zwirzchność [czyja]« [w tym: krolestwo a moc (1), moc a zwirzchność (1), ręka, opieka a możność (1), władza, opieka, opatrzność a święte krolestwo (1), zwirzchność a opieka (1)] (5:2:1:1:1): Przydź kroleſtwo twoie/ to ieſt/ áby nas záwżdy opánowáłá zwirzchność á opieká twoiá ſwięta/ áby żadne kroleſthwo nád námi mocy áni żadney zwirzchnośći nie miáło RejAp 102; á proś go áby włożył rękę ſwoię ná głowę twoię/ áby cie opánowáłá ręká/ opieká/ á możność Páná twego RejPos 207; á iżby nas opánowáłá tá moc á tá zwirzchność twoiá RejPos 273, 115, 130, 134, 167, 206v, 253v, 313.
Zwroty: »do czasu opanować« (1): y wſſyſcy namożnieyſſy krolowie iey [ziemi]/ ktorziſćie to [okrąg ziemi ze wszemi sprawami] do czaſu opánowáli chwalćie á wyſláwiayćie imię wielmożne páná tego. RejPs 218.

»opanować od granic do granic« (1): iż nie tobie złoſniku ále ſynowi ſwoiemu dał opánowáć do [!] [lege: od] gránic do gránic wſzytki ſzyrokośći ſwiátá tego. RejPos 239v.

»opanować jako krol« (1): Iż mu tho poprzyſiągł Bog Ociec iego [Chrystusa]/ iż go miał poſtáwić Krolem wiecżnym [...] y w mocy ſwoiey miał opánowáć nas iáko Krol RejPos 232v.

»opanować męstwem« (1): Lechu Słowiáninie/ Króryś napiérwéy záśiadł w téy kráinie/ Y opánował męſtwem ſwoim mocné Brzegi północné. KochPieś 12.

»opanować mieczem« (1): Tám nieboſzcżik Pan mogł śię pomśćić krzywdy powinowátego ſwego nád miſtrzem/ y źiemię opánowáć miecżem. BiałKaz K3v.

»mocą (a. zwierzchnością) opanować« [szyk 6:1] (7): BielKron 275; Iuż wiemy iáko byli mocą ſtárzy Rzymiánie/ z dopuſzcżenia Páńſkiego/ opánowáli wiele národow y ięzykow tego ſwiátá. RejAp 108v; ktorzy mocámi á zwirzchnoſciámi ſwemi iuż byli ták opánowáli ludzi/ iż wſzytko thák cżynić á ſpráwowáć muſieli/ iáko ſie iedno im zdáło RejPos 283v; StryjKron 11, 114, 235, 395.

»możnością, możnie opanować« (2:1): Bo wyem żeś ty wſſytko możnye opánował. LubPs Q3; Proźbá áby racżył pan możnoſcią ſwą opánowáć wierne ſwe LubPs S3v marg; RejPos 344.

»obłudnośćią a chytrością opanować« (1): wiemy iáko potym ći nowſzy [Rzymianie] obłudnoſćią á chytroſcią opánowáli ſwiát RejAp 108v.

»opanować jako pan« [szyk zmienny] (2): LubPs hh5; ábyś ſobie roſkoſzował nád tym wſzytkim/ á opánował iáko práwy pan á dzyedzic to wſzytko/ co ia iuż dawam od tego cżáſu w poſłuſzeńſtwo twoie RejPos 337v.

»prawem dziedzicznem opanować« (1): á ći co oczekawáią łáſki páńſkiey iákoby práwem dziedzicznem opánuią ziemię. RejPs 55.

»opanować sobie« [szyk zmienny] (2): Abyś z nich dzyedzictwo ſwe iáko Pan dobrotliwy Wdzyęcżnie iuż ná wiek wiekow tu ſobie opánował LubPs hh5, Z4.

»jako i ktorem sposobem opanować« (1): ieśli to dobrże/ tákiego nie imáć: ábo owego/ ktory z nieprżyiáćielem Koronnem ma porozumienie/ y poſtánowinie [!]/ iáko y ktorem ſpoſobem ma on nieprżyiáćiel Koronę opánowáć? GórnRozm C4v.

»(na wiek(i)) wiecznie, na wiek wiekow opanować« [szyk zmienny] (4:1): Bo ty náſſe ſprzećiwniki możnye pohołduyeſz/ A nas wdzięcżne dzyedzictwo twe wiecżnie opánuieſz LubPs O5v, hh5; Co nam rácż dáć Boże Oycże wſzechmogący náſz/ kthoryś opánował niebo y zyemię w wſzytki mocarſtwá ich ná wieki wiecżne RejPos 148, 16v; ArtKanc Q4.

Szeregi: »dobyć i opanować« (2): Máchomet Ceſarz Turecki wielką mocą przyćiągnął do Peloponezu/ dobył źiemie y opánował ią BielKron 273; StryjKron 190.

»dostać a opanować« (1): y poráźili [...] wyſzſſy nád dwádzieśćiá thyſięcy ludzi/ y doſtáli á opánowáli wyſokie zamki [et munitiones excelsas obtinuerunt] Leop 2.Mach 8/30.

»dzierżeć i opanować« (1): który Grzegórz ſpokoynie przez cztérzy látá nie vczyniwſzy dostátecznéy zapłáty dźierżał y opánował [tenuit et possedit JanStat 550] rzeczoné dźiedźictwo. SarnStat 689. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»[komu] odjąć i opanować« (1): Duniánie przeſzłych lat vſtáwicżne walki wiodąc/ Szwecią Inſułę im odięli y opánowáli. BielKron 293.

»opanować a ogarnąć« (1): SLyſzałeś [...] ná pocżątku tey ſwiętey roſpráwy [...] iáko wiekuiſte Boſtwo/ Ociec/ Syn/ y Duch s. opánowáło á ogarnęło dziwną możnoſcią ſwą/ wſzytky mocy niebieſkie/ y zyemſkie/ y piekielne RejPos 344.

»armatą osadzić i opanować« (1): Bo gdy Iulius Ceſarz Hiſpánią y wſzyſtko práwie Morze Miedzyziemſkie Gades/ y Ocean/ poráźiwſzy Warroná Hetmáná Pompeiuſſowego/ ſwoią Armatą oſſadził y opánował StryjKron 66.

»osieść (a. osiadać), (i) opanować« [szyk 3:2] (5): Roſćilław Xiążę Smolenſkie przyiechawſzy do Kijowá Stolicę iego [Książęcia kijowskiego] oſiadł y opánował StryjKron 225, 260, CzechEp 355, 425; Calep 721b.

»posiąść (a. posieść) a opanować« (5): Błogoſláwieni ćiſſy: ábowiem oni poſiędą á opánuią źiemię [Beati mites, quoniam ipsi possidebunt terram]. Leop Matth 5/4, Deut 30/16; iż gdy vpadł on nędzny pirwſzy cżłowiek w Ráiu/ á ſtráćił práwo ſwoie/ kthore miał od Páná ſwoiego nádáne/ iż mu był dał poſieść á opánowáć wſzythkę zyemię/ tedy onże chytry cżárt/ [...] iuż był doſtał zwirzchnośći nád nim RejPos 76v, 77v, 315v.

»rządzić a opanować« (1): zrozumieli/ iż s tego narodu á w tey zyemi miał ſie národzić krol á zbáwiciel/ ktory miał rządzić á opánować wſzytek ſwiát. RejPos 35v.

»opanować i stworzyć« (1): Izaliſz Izráelu/ nie Oćiec ieſt twóy Bóg: który ćiebie opánował y ſtworzył? [qui possedit te et fecit et creavit te Vulg Deut 32/6] BiałKat 6.

»ubieżeć i opanować« (2): y owſzem [Jarosław] wzgárdźiwſzy vpominánie Oycowſkie/ przyćiągnąwſzy z Nowogrodá Kijów vbieżał y opánował: pod zákryćim ſpokoynego wiechánia StryjKron 165, 130.

»wziąć i opanować« (2): Krol Matyaſz Iáycá zamek ná ſkále miedzy wodámi/ ktory głową był Boſeńſkiego kroleſtwá nie dobyty/ mocą wźiął y opánował BielKron 275; StryjKron 36.

»zhołdować i opanować« (1): gdy Pſkow z wielkim Nowogrode/ Pod Litewſkim chcąc Witołt mieć dochodem/ Moniwidową ie ſpráwą z hołdował/ Y opánował. ModrzBazStryj π2v.

W przen (8): RejWiz 99; Ktora to omyłká nie teraz iuż Greckie kśięgi opánowałá/ ponieważ y náſz Słowieńſki tłumacż wedle niey przełożył. BudNT przedm b4; CzechRozm 155; morowe powietrze wedle przemożenia dowćipu ludzkiego/ oddaláli: ábo ieſli iáko śię trafia/ záięło śię/ mieli o to pilne ſtáránie/ żeby wſzytkiego Miáſtá nieopánowáło ModrzBaz 35v; KochPs 155; A w tym vpewniam káżdą żywą duſzę/ Ze nigdy potym tákich wód nie wzruſzę/ Któréby miały źiemię opánowáć/ Y świat zepſowáć. KochPieś 33; KochFrag 51; łákomſtwo/ hárdość/ łupieſtwo/ zdrádá/ nieſtátek wſzytkich opánował: nieſpráwiedliwość y nieprawdá gorę wzięłá SkarKaz )(3.
2. Rozciągnąć swoją władzę [na czym] (1): Zeſli miły Pánie rychley báránká tego/ ktory ma opánowáć ná wſzyſtkiey ziemi. RejPos 12.
3. Zwyciężyć; dominari PolAnt, Vulg (7): Aż podłożę ſprzeciwniki podnoſzkiem nodze twoiey/ [...] Opánuieſz w pośrzod nieprzyyacioł LubPs Z3.

opanować kogo (5): Zburzćie wſſyſtkie mieſcá/ ná ktorych pogáni ći ktore maſz opánowáć/ chwalili bogi ſwoie Leop Deut 12/2; BibRadz Dan 11/5; wſzák ia wiem iż go [czarta] opánował Pan niebá y ziemie/ tuć iuż podobno cżárt żadney mocy áni władzey nie ma ná ziemi. RejPos 72; WujNT Act 19/16. Cf »opanować sprzęciwniki«.

Zwroty: »opanować moc pogáństwa« (1): On ſam opánuye moc pogańſtwá wſſytkyego LubPs F2v.

»opanować sprzeciwniki« (1): Opánuieſz ſprzećiwniki ták możnie w káżdey ſtronie/ [...] Gdyżem cie [...] Vrodził/ ábyś vżywał ze mną rowney zwierzchnośći. LubPs Z2v.

4. Przytłumić (1): gdy przed tyśiącem lat Aryáńſka ſektá krześćiáńſtwo byłá iákmiarz opánowáłá: rozumiano poſpolićie/ że iuż wiárá kátolicka záginąć miáłá. PowodPr 55.
5. Ująć w karby, ujarzmić; uśmierzyć [co] (7): RejZwierz 113v; W Twoiey ćierpliwośći/ opánowáłáś duſzę twoię o Lucya/ oblubienico Chryſtuſowá: omierzłyć świeckie márnośći/ doſtąpiłáś Anyelſkiey/ w chwale wiecżney/ ſpołecżnośći LatHar 471.

W charakterystycznych połączeniach: opanować ciało, duszę, gniew, przypadki, swowolną myśl.

Zwroty: »[co] w sobie opanować« (3): Ten ſzcżęſciem záwżdy iáko chce hárcuie/ Kto ſwowolną myſl w ſobie opánuie. RejZwierc 229, 68, 214.

»wszytko opanować około siebie« (1): Abowiem to ieſt poważnemu nauczćiwſzy przypadek/ áby około niego wſzythkim ſpráwam iego cnotá z rozumem roſkázowáłá/ á iżby on wſzytko opánował około ſiebie RejZwierc 144.

Szeregi: »opanować i rządzić« (1): A ná cżeść/ chwałę/ y vracżenie twoie/ ofiáruięć ćiáło y duſzę moię/ ábyś ie ty opánował/ y onemi rządźił/ iákoć ſię nalepiey podoba. LatHar 92.

»opanować a umiarkować« (1): iuż gniew/ iuż y wſzytki ine przypadki ſnádnie tháki káżdy w ſobie opánowáć a vmiárkowáć może. RejZwierc 68.

6. Rozrządzić, postanowić [co] (2): Każdý rozum wtem zablądzyl Iako Bog moznoſcz ſwa rzadzyl [...] Niebo/ Słoncze/ Gwiazdy/ Mieſyącz [...] Tak to dziwnie racżił ſprawicz A dzywnie to opanował Zyemie ċłowiekowi w mocz dał RejKup ſ4; Dla nas też Pan kroleſtwo w niebie opánował. SkarKaz 245a marg.
7. Ogarnąć, pojąć, zrozumieć [co] (6): Bo pátrz co z dawná o thym Dawid prorokuie/ Iż mądry cżłek y niebo możnie opánuie. RejWiz 129v.

W charakterystycznych połączeniach: opanować biegi niebieskie, niebo (2), świat, wszytko (2), ziemię.

Zwrot: »rozumem opanować; rozum opanował« (3;1): Gdyż iednochmy rozumem ſwiát opánowáli. A práwie iáko krolmi nád wſzytkim zoſtáli. RejWiz 17v, 10v, Cc4; Rozum ten niebo zyęmię opánował/ A przyſzłe rzecży záwżdy przepátrował. Nawiętſzy rozum kto pozna ſam ſiebie/ A z buyną myſlą nie lata po niebie. RejZwierc 214.
Szereg: »zwyciężyć a opanować« (1): iż táki cżłek myſli wſpaniłey á rozważnego rozumu zwycięży á opánuie wſzytki biegi niebieſkie. RejZwierc 88.
8. Owładnąć; przeniknąć (27): RejZwierc 144; Nuż w Krześćiáńſtwie inſzym gdźie kácerſtwo opánowáło/ ázaż nie widźimy/ iáko tákie obfite nádánia/ pobożne/ pośiędźiono/ rozſzárpano PowodPr 50.

opanować kogo (10): Wſzytki opánowáłá tháka wielka chciwość RejWiz 102; Ale iuż to nie wolność lecż ſroga niewola/ Kogo iuż opánuie tá márna ſwawola. RejWiz 136v; A theraz we mnie ſámym iuż więdnie duſſá moiá/ y opánowáły mię dni vdręcżenia [et possident me dies adflictionis]. Leop Iob 30/16; Abowiem ći pieſzcżoſzkowie co ie forthuná opánowáłá á co ie roſpieśćiłá nigdy nie máią nic pewnego áni nic gruntownego około ſiebie RejZwierc 144v, [213], 226v, 242v; ktore [gniew i namiętnośći] poſpolićie ſrodze zwykły rządzić temi ktore opánuią [que ferme omnes acerbissimum exercent imperium in eos, quos suae potestatis fecerunt] ModrzBaz 7v; Tedy go rádość niewypowiedziána opánowáłá SkarŻyw 113. Cf opanować kogo czym.

opanować co (15): iuż duſzá dáie znáć/ iż opánowáłá ciáło/ á ſwoią ſwiátłoſcią/ iáſne vcżyniłá cieleſne ciemnośći. GórnDworz Ll7; KuczbKat 285; RejZwierc 3v; BudNT przedm b3v; CzechRozm 267; bo tám niemoże być mieyſce dobrem rádam/ áni przyſtoynośći/ gdy ſerce opánonowáły [!] złe á nieſtworne namiętnośći [cum animum pravae ac distortae affectiones occiiparunt]. ModrzBaz 97v, 5v, 7, 7v; Oczko 13, 39v; náſtępuie ſwawola/ y ćiáło/ á roſkoſzy iego opánuią duſzę SkarŻyw 558; KlonŻal C3v; Opánował ſerdecżny bol ſtrapione ſerce/ Odpocżynku w żáłośći vżycżyć mi niechce. WisznTr 13; PudłFr 23.

opanować kogo czym (1): RejPos 145 cf »zakryć i opanować«.

W charakterystycznych połączeniach: opanować ciało (5), duszę, mozg, serce (4), świat (2); kogo opanuje bogactwo, serdeczny bol, chciwość, dni udręczenia, fortuna, grzechy, łakomstwo, złe namiętności (3), radość, rozkoszy (2), sława z cnotą, swawola, złe zwyczaje; co opanuje ciemność, flegma, melankolia (2), waśń, żarty.

Szeregi: »zakryć i opanować« (1): Boſtwem cie ſwym zákryć y opánowáć chce. RejPos 145.

»opanować i zniewolić« (1): Tá rzecż ktorąś tu przypominał ieſt v mnie iedną nowiną: bobym ſie tego nieſpodźiewał/ áby kiedy tá rzecż miáłá ſerce pobożnych ludźi ták opánowáć y zniewolić CzechRozm 267.

9. Opętać, nawiedzić (6):

opanować kogo (4): oto was Antykryſt opánował ktory wam rozmáitych Kryſtuſow nádziałał? KrowObr 96v; BielKron 467 WujNT 208; Czártći/ práwi/ tę moię żonę opánował ZbylPrzyg A3v.

opanować co (2): bo wnet cżárt ktory iey duſzę był opánował/ y ćiáło trapić pocżął, y wołáłá iáko opętáná ladá co. SkarŻyw 308; KlonWor 45.

W charakterystycznych połączeniach: kogo opanował antykryst, czart (3), Judasz, zdrajca; czart opanował złego człowieka, [czyją] dusze, żonę,

Szereg: »poduszczyć i opanować« (1): bo y złego cżłowieká Cżárt poduſzcży y opánuie/ iż będźie iego Wikáryim. BielKron 467.
10. Osiągnąć; pozyskać [co] (8): RejKup i7; A ták iáko on Dawid z dawná prorokuie/ Iż kto ſie boi Bogá/ niebo opánuie. RejWiz 137; O iákaż tho będzie rádość [...] chodzić po obłokoch s Pánem ſwoim/ a pothym opánowáć z rozlicżnemi rádoſciámi/ wiecżne kroleſtwo iego. RejPos 135, 142v, 272v; To ieſt Ciáło moié: które złączoné ieſt Boſtwu/ obyczáiem nierozdźielnym: które opánowáło moc Máyeſtatu Bożego BiałKat 301.

W połączeniu szeregowym (1): A nie tylo ſobie ono kroleſtwo gorne Pan Iezus wźiął/ ále y dla nas ie opánował/ y dla nas ná poſſeſſyą w nie wiáchał. Idę/ práwi/ do Oycá gotowáć. wam mieyſcá. SkarKaz 245a.

W charakterystycznych połączeniach: opanować niebo, krolestwo gorne (wieczne, w niebie) (4), stolec, radości nieba.

Zwrot: »opanować wiecznie« (1): á potym opánuiecie wiecżnie zemną kroleſtwo moie. RejPos 276v.
11. Utwierdzić, umocnić [co] (1): Oglądáli tu wyerni Bogá w tey możnośći/ Bogá ktory ták przyſſedł w dziwney ſwey ſrogośći/ Gdyż on iáko możny krol wſſytko pohołdował/ A myeyſce ſwoye ſwyęte zacnye opánował. LubPs P5v.

Synonimy: 1. objąć, posiąść, wziąć, zagarnąć, zająć; 3. zwyciężyć; 4. potłumić; 5. umiarkować, uśmierzyć, 6. postanowić; 7. objąć, ogarnąć, pojąć, zrozumieć, 8. przeniknąć; 9. opętać; 10. osiągnąć, pozyskać, 11. umocnić, utwierdzić.

Formacje współrdzenne cf PANOWAĆ.

Cf OPANOWANIE, OPANOWANY, [OPANUJĄCY]

IM