[zaloguj się]
[pdf]

OGARNĄĆ (325) vb pf

o jasne. ◊ W inf -a- (83), -å- (4); -a- : -å- BibRadz (2:1), Mącz (7:3). ◊ W pozostałych formach -a- (145), -å- (6); -å- (1) BudNT; -a- : -å- KrowObr (1:2), BibRadz (17:1), BielKron (18:2).

Fleksja
inf ogarnąć
praet
sg pl
1 m m pers -smy ogarnęli
f ogarnęłam m an
2 m m pers -ście ogarnęli
f -ś ogarnęła m an
3 m ogarnął m pers ogarnęli
f ogarnęła m an ogarnęli
n ogarnęło subst ogarnęły
plusq
sg pl
3 m był ogarnął m pers
n było ogarnęło subst ogarnęły były
imperativus
sg pl
2 ogarni, ogarnij ogarnicie
3 niech, niechåj ogarnie
conditionalis
sg pl
2 n subst byście ogarnęły
3 m by ogarnął m pers by ogarnęli
f by ogarnęł m an
n by ogarnęło subst ogarnęłyby
impersonalis
praet ogarni(o)no
participia
part praet act ogarnąwszy

inf ogarnąć (105). ◊ fut 1 sg ogarnę (1). ◊ 2 sg ogarniesz (3). ◊ 3 sg ogarnie (41). ◊ 2 pl ogarniecie (1). ◊ 3 pl ogarną (11). ◊ praet 1 sg f ogarnęłam (1). ◊ 2 sg f -ś ogarnęła (1). ◊ 3 sg m ogarnął (28). f ogarnęła (32). n ogarnęło (13). ◊ pl 1 m pers -smy ogarnęli (1). ◊ 2 pl m pers -ście ogarnęli (2). ◊ 3 pl m pers ogarnęli (20). m an ogarnęli (3) [w tym cum N pl: psi (2), cielcow wiele (1)]. subst ogarnęły (26). ◊ plusq 3 sg m był ogarnął (4). n było ogarnęło (1). ◊ 3 pl subst ogarnęły były (1). ◊ imp 2 sg ogarni (4), ogarnij (1) CzahTr. ◊ 3 sg niech, niechåj ogarnie (4). ◊ 2 pl ogarnicie (1). ◊ con 3 sg m by ogarnął (4). f by ogarnęła (1). n by ogarnęło (1). ◊ 2 pl subst byście ogarnęły (1). ◊ 3 pl m pers by ogarnęli (2). subst ogarnęłyby (1). ◊ impers praet ogarni(o)no (3). ◊ part praet act ogarnąwszy (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Otoczyć, okrążyć; spowić; circumdare Miech, Vulg, PolAnt, Calag; circumplectere Bart Bydg, Cn; concludere Miech, Calag; comprehendere Calag, Vulg; complecti Calag, Cn; obire Cn [w tym: kogo (71), co (19) – Przen (13)] (104): Tam ſie niebo otworzyło/ a ſwiatloſtz tako wielká Iezu Kriſta ogarnęla OpecŻyw 36v; BartBydg 213b [2 r.]; RejAp 94v [2 r.], 95 [2 r.], 172; Calag 56a, 518a; Piotr mię zlecżył: świátłość iákaś powiáda y ogień z vſt iego wychodził/ y ogárnął mię y nápráwił. SkarŻyw 99; Mojżeſz y Aaron vćiekli/ do przjbytku Páńſkiego: wktorj ſkoro weſzli/ obłok ie ogárnął: y obronił P. B. ſług ſwoich SkarŻyw 492, 81, 160.

ogarnąć czym (1): ktory ią [anioł św. Agnieszkę] táką świátłośćią ogarnął/ iſz pátrzyć ná nię nikt/okrom ſtráchu/ y zdumienia [...] nie mogł. SkarŻyw 69.

Fraza: »ogień ogarnął [co]« = coś się zapaliło, pożar opanował (1): Táki więc przez dáchówkę wpadſzy piorun ſlepy/ Wſzyſtkié gmáchy pobiega y pokryté ſklepy: Potym nowym wypada ſzlákiem niewidomy/ A ogień iuż ogárnął/ y ſąśiedckie domy. KochJez A3v.
Przen (25): Słyſzałeś nie dawno/ iż gdy on Anyoł przepáśći ná ſwiáth ſie poiáwił/ iż go ogárnął dym fáłſzow á wymyſłow iego [świata] á o thych záſię wiernych á prawdziwych wyznáwácżoch tu Apoſtoł powieda/ iż ie iáſny obłok ogárnął. To ieſt/ ogárnęłá á oſwiećiłá ie oná ſzcżyra á wierna prawdá Páńſka RejAp 95, 95 [2 r.], 103v; RejPos 134; w rychle páńſtwo wáſze Swiátłość ogárnie, iákoz ćięmność náſze [!] Oświećił promień niebieſkiey świátłośći, Gdy zniſczył wiárą w Polſcze błędow złośći. KlonKr B4v; Bym twe ozdoby widźiał nieſkońcżone/ Bez ćieleſney zaſłony/ Iák duſze vwielbione/ Ktore/ twey łáſki promień niezgáſzony Ogárnąwſzy wnioſł przed Anyelſkie trony. GrabowSet Q; LatHar 105, 554, 687; WujNT Ioann 1/5, 12/35; y żywot był świátłośćią ludzką/ ktora świećiłá w ćięmnośći/ á ćięmnośći iey nie ogárnęły. SkarKaz 486b.

ogarnąć czym (3): nieſluſza na boſką mądroſzcz [...] czyemnoſczy gruboſzczyą aby yą [Marię] byl dopuſzczyl ogarnącz PatKaz I 11; PatKaz II 30v; á ia proſze oto/ Czego ſye kolwiek dotknę/ niechay będźie złoto [...]. Przyzwolił Bóg [...] Vmywa ſye/ á złoto przez ręce ſye leie/ Ledwé ogárnąć może ſercem ſwé nádźieie. KochDz 107.

W charakterystycznych połączeniach: ogarną ciemności (8), dym fałszow, krolestwo święte (pańskie) (4), niebo, prawda pańska, Syn Boży; ogarnąć nadzieje, państwo; ogarnąć bostwem, grubością, sercem.

Frazy: »ogarną ciemności« = ktoś umrze lub znajdzie się w piekle (1): Strzeż tylko niechay piekło nie żrze duſze moiey/ [...] Niż ogárną ćięmnośći/ niż ná wiecżne męki Poydę: zmiłuy ſię Pánie/ á poday ſwey ręki. GrabowSet A4v.

»ciemności ogarnęły« = coś jest fałszywie, błędnie interpretowane (1): gdy tedy poſłowie od kſiążąt proſili Krolá/ [...] áby piſmo ſwięte ktore ćiemnośći ogarnęły/ było wypolerowano/ [...] Sędziowie álbo iednacże powiedzieli/ yż [...] BielKron 218v.

Zwroty: »oczyma ogarnąć« = dojrzeć, sięgnąć wzrokiem (3): Cernere oculis. Oſiegnąć á ogárnąć oczymá/ dobrze doyźrzeć. Mącz 48c, 158b [2 r.].

»ogarnąć sądem« = osądzić (1): ogárni mdłość iego/ bácżnym ſądem twoim. StryjWjaz A2v.

»zewsząd ogarnąć« (2): Iuż iákobyś był vſtáwicżnie w niebie/ bo cie iuż zewſząd ogárnęło. RejPos 145, 84v.

a. Opasać, okolić; tangere HistAl (7): Przebywánie náſze ieſt wyſep/ ktori ogárnęłá rzeká HistAl H2v; BudBib 1.Mach 9/45.
Zwrot: »ogarnąć zewsząd, ze wszytkich stron« [szyk zmienny] (1:1): Tę ziemię bożą woda ogarnęła ze wſzytkich ſtron WróbŻołt hh7v; SkarŻyw 115.
Przen (3): Ogarnęło mnie od prawice ſzcżeſcie ſwiata tego, z lewice nieſzczeſcie, przed ſobą marna chwała, za ſobą lubowanie w przyſzłych grzechach WróbŻołt K7.
Zwrot: »zewsząd, ze wszech stron ogarnąć« (1:1): zewſſech ſtron mię ogárnęły węzły ſmiertelne RejPs 170v; RejPos 144.
b. Objąć rękami, przytulić; przen: obdarzyć kogoś serdecznością, miłością (1): Przyimićie (marg) Obłápćie, ogárnićie [...] (–) nas. WujNT 2.Cor 7/2.
c. Otoczyć we wrogich zamiarach, czyhać na kogoś; circumvenire Mącz, Cn; opprimere PolAnt; obsidere Cn (55): WróbŻołt 31/7; wzbudzę przećiw wam narod/ [...] kthory was ogárnie od weśćia Hemáth/ áż do ſtrumieniá puſtyniey. BibRadz Am 6/14.
Zwrot: »zewsząd ogarnąć« (1): Okrutni pśi ſrodze myę zewſſąd ogárnęli LubPs F2.
W przen (3): Ogarnęli mie cielczow wiele bykowie tłuſci obſiedli mie. TarDuch A3, A3; LubPs F2.
Przen (5): TarDuch A4v; Otoć nas ogárnęli ná ſćieſzkách náſzych/ vpáthruią oczymá ſwymi gdzieby ná ziemi śidlá [!] rozſtháwić. BibRadz Ps 16/11; Pothym oćiec vmárł był/ á opuſzcżoná byłá iego páni ſioſtrá/ to ieſt duſzá/ á przethoż kſiążę/ to ieſth/ dyabeł ogárnął ią HistRzym 40; ArtKanc Q15.
a) O Bogu: podporządkować sobie (1):
Szereg: »opanować a ogarnąć« (1): iáko wiekuiſte Boſtwo/ Ociec/ Syn/ y Duch s. opánowáło á ogárnęło dziwną możnoſcią ſwą/ wſzytky mocy niebieſkie/ y zyemſkie/ y piekielne RejPos 344.
α. O działaniach zbrojnych: zaatakować ze wszystkich stron, osaczyć, napaść znienacka; oblec; pobić w walce, zwyciężyć; invadere HistAl (45): Tatarzy [...] na ſwitaniu krola z iego woyſkiem ogarnęli MiechGlab 15, 16; HistAl B7v; [Dawid] rzekł ſługom ſwoim/ wſtańcie á vciekaymy by nas Abſálon nie ogárnął/ á miáſtá miecżem woiował. BielKron 72; Obacżył Páweł Tomory Hetman że ogárnąć woyſko krolewſkie Ceſarz chćiał y w thył mu záiecháć BielKron 307v, 312v, 420; Circumvenire per insidias, Chytrze á táyemnie opáść/ ogárnąć/ obtoczyć. Mącz 482c; Mácedony ktorym więcey duffał ná obu rogach poſtáwił/ áby Rzymiány ſprácowáne ogárnęli BielSpr 40v, 27; BudBib 1.Mach 5/34; Y w on cżás gdy iák Káwki po záſianey roli/ Ogárnęli Miedzyboż chcąc was mieć w niewoli PaprPan V2v; StryjKron 416, 742; BielSen 13.

W porównaniu (1): Wſſytek narod pogáńſki thák ſye ná mye ſcyągnął/ [...] Iáko plaſtr myodu pcżoły/ ták mye ogárnęli LubPs aa3v.

Fraza: »nieprzyjaciel(e) ogarnie(-ą) (a. by mogł ogarnąć)« [szyk zmienny] (4): OpecŻyw 72; woyſká mieć bliſko od ſiebie trzy álbo cżterzy/ iedno po drugim więtſze/ ieſliby iedno nieprzyiaćiel ogárnął/ ábo ná drogách żywnośći odiął/ áby ie wnet drugie rátowáło BielKron 311, 307v; tákże też gdy [nieprzyjaciel] ogárnie pobocżnice/ zwłaſzcżá gdzie máło pośilecżnych vffow/ przeráźi woyſko prędko BielSpr 20v.
Zwroty: »nieprzyjaciela (a. nieprzyjacielskie wojsko) ogarnąć« [szyk zmienny] (5): wſzákże gdzie doſtátek ludźi ktemu ſpráwnych/ może z obu ſtron nieprzyiaćielá ogárnąć á wegnać go w poyśrzodek iáko w máthnię BielSpr 20v; obá rogi nieprzyiaćielſkie przełomią/ przełomiwſzy máią nieprzyiaćielá ogárnąć z obu ſtron áż do czalu BielSpr 33v, 21, 23v, 31v.

»ogarnąć wałem« (1): bo przydą dni na cię [Jeruzalem]/ ijże cie ogarną nieprzyaciele twoij walem/ a nieoſtawią w tobie kamiéń na kamieniu OpecŻyw 72.

»wkoło, ze wszech stron ogarnąć« [szyk zmienny] (10:1): zewſzech ſtron Niemce ogárniono BielKron 312v; Thurcy obacżyli iż ie w koło ogárniono/ wielkim pędem ćiſnęli ſie do miáſthá BielKron 314v, 311, 319v, 409v, 411v; Temi znáki [stroże Aleksandra] przywabili Tátáry y przywiedli ná hak ná te mieyſcá gdzie ie w koło ogárniono BielSpr 42, 23v, 31v, 42; BielSjem 32.

Szeregi: »obtoczyć a ogarnąć« (1): tedy ſie ſpołecżnie wſſyſtcy zebrawſſy/ obtocżą á ogárną nas [et patiter conglobati circumdabunt nos]/ y wygłádzą imię náſſe z źiemie Leop Ios 7/9.

»ogarnąć, (i) pobić (a. zabić, a. zbić)« (5): przyciągło łotroſtwá ná XXX. tyſiąc/ ktore Rzymiánie ogárnęli y pobili BielKron 106v; A gdy ſie Fábiuſowie wyrwáli ná łupieſtwo wołow/ ogárnęli ie y zbili do iednego BielKron 120v, 58, 112v; BielSpr 42.

»ogarnąć i poimać« (1): Báláách krol Pártorum/ to ieſt Tátárſki/ ogarnął go y poimał z iego pány BielKron 178v.

»ogarnąć i porazić« (1): Moſkwá [...] przepráwili ſie ná gorze rzeki nád nadźieię naſzych/ ogarnęli ie y poráźili ná głowę Litwę BielKron 428v.

Przen (3):
Fraza: »nieprzyjaciele ogarnęli« (3): WróbŻołt 16/9, K7; Strzeż mię iáko źrzenice w oku [...] Przed złośniki kthorzy mię borzą/ y przed nieprzyiacioły kthorzy mię ogárnęli [inimicorum meorum qui propter animam circumdederunt me] chcąc wziąć zdrowie moię. BibRadz Ps 16/9.
2. Zawrzeć w sobie, pomieścić; capere PolAnt, Vulg, Mącz, Cn [w tym: kogo, co (48)] (51): rozdźieliłeś iedno od drugiego. Abowiem oná ſiodma część gdźie ſię były wody zebráły nie mogłá ich ogárnąć. BibRadz 4.Esdr 6/50; Mącz 34c; RejPos 139v; Kośćiół ćię [tj. Boga] nie ogárnie/ wſzędy pełno ćiebie/ Y w odchłániách/ y w morzu/ ná źiemi/ ná niebie KochPieś 71; ArtKanc P14.

ogarnąć kogo w czym [= co czyje] (1): Pánie Boże wſzechmogący/ nie máſz tobie rownia ná niebie áni ná zyemi/ áni ćię niebioſá y zyemiá w ſpráwach mogą ogárnąć BielKron 77v.

Frazy: »niebo (a. nieb(ios)a) (i ziemia, a. i szerokości niebieskie, a. i niebiosa niebios, a. i nieba), nieba niebow nie może (a. nie mogą) ogarnąć (a. nie ogamą)« = caeli et caeli caelorum non capiunt PolAnt (11:1): OpecŻyw 90v; yſz ona myala boga wſzywocze noſzycz [...] ktorego nyebo ogarnącz nyemoſze PatKaz II [542], 26v; BielKron 77v; A iákiżem ia tho tobie dom zbudował moy miły Pánie/ gdyż niebo y zyemiá nie może ogárnąć wielmożnośći twoiey. RejPos 293v, 293v; Ieſliż go niebo y ſzerokośći niebieſkie ogárnąć niemogą/ á cóżem ia zacż ieſt iżbych mu dom zbudowáć miał? BudBib 2.Par 2/6, 2.Par 6/18; CzechEp 194; Ieſli niebo/ y niebioſá niebios ogárnąć ćię nie mogą: dáleko mniey dom ten. LatHar 246; Obrał tedy Pan Bog mieśce iedno/ áby ná nim dla ludźi mieſzkał [...]. Nie iżby ſię w nim záwárł ábo ogárnął/ bo y niebá niebow ogárnąć go nie mogą SkarKaz 39b; Wiemy Pánie Boże náſz/ iż maſz wielkie páłace/ á niebo ćię y niebá wſzytkie nie ogárną. SkarKaz 454b.

»wszy(s)tek świat nie mogł(by) (a. nie może) ogarnąć« = czegoś jest bardzo dużo; nec mundus capere potest Vulg (5): Iż by ſye myáło wſſyſtko popiſáć/ wſſyſtek by śwyát tákowych kſyąg ogárnąć nyemogł KromRozm II d3, d2; Syn miły y rowny, wiecżny Boże, tobie/ ktorego wſzyſtek Swiát ogárnąć nie może/ ma w ćiáſney ſtáience ſwe Krolewſkie łoże. ArtKanc B20; WujNT Ioann 21/25, s. 391.

Zwrot: »w sobie ogarnąć« (1): Capax templum, Niemały koścyoł/ który wiele ludzi może w ſobie ogarnąc [!] Mącz 35b.
Szereg: »objąć, (i) ogarnąć« (2): A Ian mowi; iżby nie mogł wſzytek świát obiąć y ogárnąć tych kśiąg/ ktoreby ſię o tym piſáć miáły. WujNT 391, 372.
Przen (3): OpecŻyw 90v; Bo nád wſſytki nyebyoſá twe/ miłoſyerdzye wyelkye/ A ogárnąć go nye może tu ſtworzenye vſſelkye LubPs Y6.
Fraza: »niebo ogarnąć nie może« (1): Wſzędy ieſt zacné święte imię twoie/ A ſławy niebo ogárnąć niemoże Twéy/ wieczny Boże. KochPs 11.
a. O macierzyństwie Matki Boskiej (23): yſch nykt boga ogarnącz y wzyuoczye noſzycz nyemoze yedno uybrana nayczyſthſcha panna PatKaz II 30v; gotouany zwyecznoſzczy twoy wnątrznoſzczy ogarnącz boſtwo PatKaz II 35v; aboczyem bog nye ogarnyony nyeuydomy any dotykany ſtąpycz myal wzyuoth yey a panną gy ogarnąla PatKaz II 43v; obrał ſobye ſyn bozy dzyeuyczą czyſtą maryą matką Ś ſwey vyecznoſzczy aby ona yego boſka mocz y boſtwo ogarnąla PatKaz II 45v, 26v [2 r.], 36v, 47; PatKaz III 101v, 116.

W połączeniach szeregowych (2): OpecŻyw 181v; ale panna marya ogarnąla. y zyuotem y noſzyla dzyeuyącz myeſyączy y porodzyla boga y czlouyeka PatKaz II 70.

W charakterystycznych połączeniach: niewiasta ogarnęła, Panna (Maryja) (7); ogarnąć bostwo (Boga, boską moc) (7), krola nieba i ziemie, męża (2), nieogarnionego, Syna Bożego (2), wszechmocność [Boga]; ogarnąć czystością.

Zwrot: »ogarnąć żywotem, w żywocie, wnętrznościami, w żywot« [szyk zmienny] (6:3:2:1): OpecŻyw 9; nyemogl bycz czlouyek ſzwąthſzy y bogu mylſchy yako ta myla panna ktora myala boſtwo ogarnącz wnąthrznoſzczyamy ſwymy PatKaz II 26; panna dotknąla ſyą boſthwa y ogarnąla yego wſzechmocznoſzcz zyuotem PatKaz II 41v, 30v, 47v, 70, 73; Zdrowá bądz Pánno/ ktoraś nieogárnionego wżywoćie ſwym ogárnęłá SkarŻyw 119; CzechEp 184, 194, 309, 310.
b. Składać się z czegoś (1): Abowiem áczkolwiek ſye zda/ iże wielki Swiát/ mnogość rzeczy rozmáitych w ſobie ma/ ktorych by ponamnieyſzéy częśći człowieczé ćiáło ogárnąć niemogło: á wſzákże mądrzy ná to prą/ y w rzeczy ſye okázuie/ iż człowiek ten máły świát/ w ſobie ták rozmáitość rzeczy ma iáko y wielki SienLek Ttt3v.
3. Przykryć, zakryć, pokryć; circumdare PolAnt [w tym: kogo, co (11)] (16):

ogarnąć czym (3): Dobrze też y to ná párzenie/ gdy rdzáwe żelázo roſpaliſz/ a octhem ie poleieſz/ onę párę w śię puśćiſz/ ogárnąwſzy podołkiem. SienLek 116v, 108v, 116v.

Przen (6): Oto od wſchodu ſłońcá przydzie wam Bog/ á z gory Phárán ſwięty iego/ á ogárnie niebo chwałá iego/ á ſławy iego będzie pełná zyemiá RejPos 3.
Zwrot: »ogarnąć skrzydły (a. skrzydłami)« = zaopiekować się, wziąć w obronę (3): Puść ná Bogá ſpráwy twoie/ A on ćię w opieki ſwoie. Weźmie y ogárnie ſwemi/ Skrzydlámi [!] gorletnymi [!]. CzahTr [D2], A2v, G3.
Szeregi: »ogarnąć i pokryć« (1): niechay ogárnie y pokryie niedoſtátki moie/ niewyſłowione miłośierdźie twoie. LatHar 220.

»ogarnąć i przylec« (1): Iż go tak ćięſſkie y wielkie grzechy náſze ogarnęly/ y przyległy/ iż theſz iákoby roſpatzał wiſząc ná krzyżu KrowObr 49v.

a. O ubiorze (3): To widząc Epiphániuſz/ vyrzał teſz záraz/ iſz ſzátá biała zniebá zſtąpiłá ná Lucyaná y ogárnęła ćiáło iego SkarŻyw 452.

ogarnąć czym (1): A zewlokſzy iy [Jezusa] ogarnęli iy płaſzcżem ſzárłatowym. BudNT Matth 27/28.

Przen (1): Zaſz nie świnia plugáwość káżdego ogárnie/ Chociay zwirzchu chędogo ále we wnątrz márnie. RejWiz 28.
b. O wodzie: zalać, zatopić (4): LubPs Y2v; Wrzućiłeś mię w głębokośći w ſámy pośrodek morzá/ y ogárnęły mię rzeki/ potopy/ y wſzytki nawáłnośći twoie przeſzły nádemną. BibRadz Ion 2/4, Ion 2/6.
Przen (1):
Zwrot: »zewsząd ogarnąć« (1): żem práwye vſtawał/ Gdym ſrogość gnyewu twego nád ſobą vznawał. Práwye iák obfitość wod ták myę opłynęły/ Zárázem ná cáły dzyeń zewſſąd ogárnęły LubPs T4.
4. Stać się czyimś przeżyciem, zdarzyć się komuś, przyjść na kogoś; circumdare Vulg, PolAnt; venire PolAnt, Mącz; invadere Vulg; apprehendere PolAnt; capere, complecti, incedere, oboriri, occupare Mącz [w tym: kogo (67), co czyje [= kogo] (4)] (74):
a. O przeżyciach, stanach i sytuacjach odczuwanych wewnętrznie: opanować, przeniknąć (49): TarDuch D; WróbŻołt 31/7; RejPs 79v, 179; W ſercu mym dziwna ſie trwogá zátrząſnęłá/ Boyazń ſrogyey ſmyerći ták myę ogárnęłá/ Strách z okrutnym drżenyem nádemną moc máyą LubPs N6v, D4v, Rv, aav, gg5; KrowObr 238 [2 r.]; Leop Iob 18/20, Ps 17/5; pierwey niż ią ogárnęłá boleść porodźiłá meſzczyżnę. BibRadz Is 66/7, Iudic 6/34, Ps 17/5, 6, 114/3, Luc 5/9; Záłość y ſtrách ogárnął wſzytki Troiany s śmierći Hektorowey BielKron 58, 120; Me somnus complexus est, Sen mię ogarnął. Mącz 62b; Mors continuo ipsam occupat [...] Smierć yą hnet ogárnęłá. Mącz 258c, 34d, 266b, 269b, 481a; SienLek 92; Iuż cie łákomſtwo ogárnie/ bo wſzytko będzieſz myſlił áby doſypował. RejPos 138v; Tedy y ciebie ſámego/ y ony wſzytki powinowáte twoie ogárnie tákie weſele y táka pociechá RejPos 297, 150v [3 r.], 174, 222; BudBib 4.Esdr 16/39, 40; CzechRozm 165v; Strách ludźi ogárnie/ Pátrząc/ iáko márnie Giną niepobożni KochPs 91, 59, 196; GrabowSet A4v, E4v; LatHar 297; Abowiem go było zdumienie ogárnęło/ y wſzytkie co przy nim byli/ z onego połowu ryb WujNT Luc 5/9.

W charakterystycznych połączeniach: ogarnie(-ą) boleść(-i) (piekielna(-e), śmierci, grobu) (11), Duch Boży (Pański) (4), lenistwo, łakomstwo, męki, myśli, pociecha, przejmy, przypadłość, sen, smutek (smutki) (4), (prze)strach (11), śmierć, ucisk, wesele (2), wstyd, zdumienie, żałość (2); ogarnąć co czelniejsze, dzieweczki, krole, książęta, młodzieńce, nieprzyjaciele, żywot.

Zwrot: »zewsząd ogarnąć« (1): A ták zewſſąd ogárnął mię przeſtrách RejPs 81v.
W przen (3): PatKaz II 63; Incessit moesticia animos, Ogárnął ſmutek vmysły Mącz 44b; Rácż też wſpomnieć/ o Pánie Iezu/ y ná on ſmutek/ ktory duſzę twoię naświętſzą (z woley twey) ogárnął LatHar 289.
b. O oddziaływaniu zewnętrznym: zostać zesłanym, przypaść komuś (25): ktory głód ma ogarnątz wſſytek Eipt HistJóz B2v, D4; TarDuch A7; WróbŻołt 31/10; RejPs 139v; mnie potępienié wieczné ogarnąc muśi/ któré téſz znám iżem zasłużył MurzHist F3v; Dobroć błogoſłáwyeńſtw Boſkich ták cye ogárnęłá LubPs M2v; RejWiz 192v; Ogárnęły mię niezliczone nieſzczęſćia BibRadz Ps 39/13, 2.Esdr 9/32, Ps 118/143, 4.Esdr 15/27; BielKron 81v; Błogoſłáwieni miłoſiemi/ ábowyem też ie ogárnie miłoſierdzye. RejPos 263v; RejZwierc 140, 190; BudBib 2.Esdr 9/32; NiemObr 174; Lekkość y ſromotá/ niech ogárnie one/ Ktorzy mi źle życżą GrabowSet T4; LatHar 161 [2 r.]; KołakSzczęśl B4; CzahrTr C.

W charakterystycznych połączeniach: ogarnie dobre mienie, dobroć błogosławieństw, głod, jad gniewu, lekkość, miłosierdzie (6), nauka, nędza, nieszczęście, plagi, poczciwość, potępienie, przygoda, sromota, śmierć, (u) trapienie (3), ucisk, udręczenie, złości; ogarnąć dufającego w Bodze, miłośniki [Babilonu], ufającego w Panu, wszystkę ziemię.

Szeregi: »przypaść a ogarnąć« (1): tedy wſzytki ty przeklęctwá przypádną ná ćię á ogárną ćię [venient super te omnes maledictiones istae et apprehendent te]. BibRadz Deut 28/15.

»przyść i ogarnąć« (1): y przyidą ná ćię Błogośłáwieńſtwá [!] wſzytkie te/ y ogárną ćię KołakSzczęśl B3.

5. Zesłać na kogoś, obdarzyć czymś [kogo czym] (6): Bo to ieſt ten pan ktori ogárnął mie táką mocnoſćią á ſpráwił ták iſz żywot moy iuż nigdy niemoże być poruſſon. RejPs 25v; Iedno ty ogarni mnie prawdą ſpráwiedliwoſći twoiey RejPs 64v; ogárnąć nas rácz miłoſierdziem przyrodzonem twoiem RejPs 118v, 136v; RejPos 284v; Ogárni ſtráchem pogány KochPs 14.
6. Pojąć, zrozumieć, wyobrazić sobie; percipere PolAnt, Mącz; comprehendere PolAnt, Cn; apprehendere BartBydg; aestimare, dignoscere PolAnt [w tym: kogo, co (53)] (60): BartBydg 211; iakoż maćie zrozumieć Bogá ktory to wſzytko ſpráwił/ á iáko poznaćie myſi iego/ y ogárniećie rádę iego? BibRadz Iudith 8/10, 4.Esdr 4/2; A kto może tego ich Bogá odmiennego (kthory cżáſem ieſth cżáſem nie ieſt) ogárnąć? GrzegRóżn H3v; RejAp AA6; tedy nam ieſt potrzebá wiedzieć/ co ieſt Duch ſwięty/ á iákie ſą dobroći iego/ y ſpráwy iego. Cżego niſkąd inąd ogárnąć nie możemy/ iedno z iegoż ſámego Boſkiego nádchnienia/ á s ſwiádectwá piſmá ſwiętego RejPos 140v; WujNT 765.

ogarnąć czym (24): ieſlibyś ſam nie mogł obacżyć á ogárnąć wiárą tego Meſyaſzá ſwego á zbawicielá ſwego/ pytay ſie oney cnotliwey tłuſzcżey RejPos 68v, 130v. Cf Zwrot.

W połączeniach szeregowych (3): SarnUzn B5; O ktorych [rozkoszach]/ iáko piſmá powiedáią/ áni ięzyk wymowić/ áni oko oględáć/ áni rozum żądny ogárnąć może. RejPos 135v; LatHar 681.

W charakterystycznych połączeniach: ogarnąć Boga (2), boskie (niebieskie) rzeczy (2), bostwo (2), bytność, dobro cnoty, dostatek, drogę [Bogu], krotkie ludzkie lata, majestat, Mesyjasza, mocarza, oblicze poczciwości, piękność, radę [Boga], radości (2), rod Chrystusa, rozkoszy niebieskie, serce [Boga], sprawy [Boga] (3), szczęście, umysł [Boga], wesele, wielmożność [Boga], wszechmocność boską; ogarnąć cnotą, wiarą.

Fraza: »rozum, myśl, rozsądek ogarnąć nie może (a. nie ogarnie itp.)« [szyk zmienny] (25:2:1): takowe radoſey/ weſſela/ y roſkoſzi/ niemoże luczki rozum ogarnąć iakie pan Bog zgotował wierzącym wżywocie wiecznym. SeklKat R4, R4; LubPs E2v, X; RejWiz 52v, 115; SarnUzn B5; RejAp 47v; GórnDworz Mm5; Ale iż cżego rozum ogárnąć nie może/ ocży oglądáć nie mogą/ thego nielza iedno wiárą podeprzeć muśimy RejPos 148v, 5, 135v, 138, 151 [2 r.], 158 (10); KuczbKat 1 marg; CzechRozm 185; KarnNap D3; Oczko 1v; Myśł [!] nie ogárnie/ ięzyk nie wymowi tego KochPs 59; CzechEp 192; LatHar 595, 681; Przetoż te obrázy Troyce S. nie ſąć kſztałty y figury ſámego Bogá żywego/ ktorego żaden rozum ogárnąć/ nierzkąc málarz wyrázić nie może WujNT 471.
Zwrot: »rozumem, myślą, umysłem, dowcipnością ogarnąć« [w tym: ze zdaniem dopełnieniowym (2): iż, zaimek pytajny] = aestimare PolAnt; percipere sensibus Mącz (18:2:1:1): PatKaz II [542]; MurzNT 103v; KromRozm III C; RejWiz 186, Cc3; BibRadz Eccli 16/19; KwiatKsiąż B2; Non cadit sub oculos, nec sub sensum, Nie może tego oczima oględáć/ myſlą ogarnąć. Mącz 28d, 37a; Wodę łyſzką mierzą ktorzy wſzechmocność Boſką rozumem ogárnąć chcą RejAp Ff3; RejPos 67v, 141v, 320v; thedy záprawdę to ieſt ták wielkie dobrodźieyſtwo/ iż też y nawdźięcżnieyſzy cżłowiek/ nierzkąc áby ie oddác/ ále theż nigdyby vmyſłem ſwoim dźięki doſtátecżnie ogárnąć niemogł. KuczbKat 40; RejZwierc 80; CzechEp 232, 338; KochFr 131; To też tu káżdy cżłowiek y naliżſzy rozumem ſwym może ogárnąć/ co pijańſtwo vmie WerGośc 254; LatHar 381; Ziemſkieć rzeczy mowię/ á nie rozumieſz ich/ á niebieſkie rozumem ogárnąć chceſz? SkarKaz 277a; CzahTr K3.
Szeregi: »domyślić się abo ogarnąć« (1): y kto kiedy może ſie domyſlić ábo iákim rozumem ogárnąć thy dziwne á niedomyſlne ſpráwy iego. RejPos 320v.

»dosiąc a ogarnąć« (2): Cżego ocżymá ſwemi iż/ iáko on powieda/ oględáć nie możemy/ iedno wiárą práwą tego doſiądz á to ogárnąć możemy. RejPos 130v, 151.

»pojąć i (ani) ogarnąć« (2): Abowiem gdyż ſamego dobra cnoty/ y oblicża pocżćiwośći/ niebiegli w rzecżach rozumem ſwym poiąć ani ogarnąć niemogą KwiatKsiąż B2; KamNap D3.

»poścignąć ani ogarnąć« (1): á nigdy żaden rozum pośćignąć áni ogárnąć nie może dziwnych ſpraw iego RejPos 158.

»ani ogarnąć ani rozmyślić« (1): iż cie iuż ony nieomylne rádośći y pociechy thwoie nigdy minąć nie máią. Ktorych/ iáko piſmo powiáda/ żadny rozum/ áni ogárnąć/ áni rózmyſlić może. RejPos 267v.

»ogarnąć ani zrozumieć« [szyk 1:1] (2): PatKaz II [542]; Abowiem gdy wy ſkrytoſći ſercá ludzkiego nie możećie z rozumieć/ áni ogarnąć [et verba cogitationis eius non percipietis] myſli y rozumu iego/ iakoż maćie zrozumieć Bogá ktory to wſzytko ſpráwił BibRadz Iudith 8/10[14].

7. Przygarnąć kogoś, udzielić gościny, otoczyć opieką; colligere PolAnt [kogo (6), co (2)] (8): TarDuch E2; Pragnąłęm/ a wyście mię napojli/ byłęm gościęm a wyście mię ogarnęli MurzNT Matth 25/36, Matth 25/38, 43; RejZwierc 190; Przetoſz [...] doẃiemym vmyſłem k niemu ſie obroćmy/ ẃierząc iż on nas wytárgnie/ bo to iemu ſnádnie/ od nieprzyiaćioł náſzych/ on nas ſam ogárnie. MycPrz I [A3]v; Rodźice zápámiętáli/ Przyiaćiele zániedbáli: Ale mię pan nieprzebaczył/ Owſzem ogarnąć mię raczył. KochPs 38; A śiéroctwo dźiatek moich/ Dla wiecznych obietnic ſwoich: Móy iedyny Bóg ogárnie/ Ze żadné nie póydźie márnie. KochMRot B4.
8. Wyrazić coś, opisać; odzwierciedlić; dicere Mącz [co] (5): ACżkolwiek wiele ieſt ijnych mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali/ aleciém nic tak gruntownie iako ninieyſſá Hiſtoriá [...] ſſiroko ſama wſobie ogarnęła. ForCnRWiet Av; ále P. Bog ieſt nieſkońcżony/ y niezmiemośći iego/ żadney rzecży ſtworzoney podobieńſtwo ogárnąć niemoże KuczbKat 100.
Zwrot: »słowy ogarnąć« = verbis colligare a. dicere Mącz (3): Mącz 193b, 440d; Y mogłże Ewángeliſtá wſzyſtek niebá y źiemie Mágeſtat y chwałę/ vniżeńſzymi ſłowy ogárnąć? KuczbKat 35.
Szereg: »osięgnąć a ogarnąć« (1): Verbis colligare sententiam, Słoẃy oſięgnąć á ogarnąć mniemánie. Mącz 193b.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Complexus, Który ogárnął Mącz 62b.

Synonimy: 1. obtoczyć, otoczyć; α. pobić, porazić; 2. objąć; 3. odziać, pokryć, przykryć; a. oblec, przyoblec; 6. pojąć, zrozumieć.

Formacje współrdzenne cf GARNĄĆ.

Cf OGARNIENIE, OGARNIONY

LWil