Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OTOCZONY

Następne hasło: OTOCZYĆ SIĘ »

OTOCZYĆ (39) vb pf

Oba o jasne.

Fleksja

inf	otoczyć

praet
	sg		pl
2	m	otoczyłeś	m pers
3	m	otoczył	m pers	otoczyli
	f	otoczyła	m an
	n	otoczyło	subst	otoczyły

plusq
	sg		pl
3	m		m pers	byli otoczyli
3	f	była otoczyła	m an

imperativus
	sg
2	otocz
3	niech otoczy

conditionalis
	pl
3	m pers	by otoczyli

inf otoczyć (4). ◊ fut 1 sg otoczę (1). ◊ 3 sg otoczy (3). ◊ 3 pl otoczą (2). ◊ praet 2 sg m otoczyłeś (2). ◊ 3 sg m otoczył (6). f otoczyła (1). n otoczyło (1). ◊ 3 pl m pers otoczyli (5). subst otoczyły (4). ◊ plusq 3 sg f była otoczyła (1). ◊ 3 pl m pers byli otoczyli (1). ◊ imp 2 sg otocz (2). ◊ 3 sg niech otoczy (1). ◊ con 3 pl m pers by otoczyli (1). ◊ part praet act otoczywszy (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Obstąpić dookoła (8)
- W przen (2)
2. Spowić czymś dookoła, opasać, obramować (16)
- W przen (7)
3. Ogrodzić, opasać (9)
4. Osaczyć ze wszystkich stron, oblec (6)
5. [Obrysować]

1. Obstąpić dookoła [kogo, co] (8): wnocy othocżywſzy wſzytkę iżbę gdzie Frauczimer miał złożenie/ pochodniámi roſpalonemi/ á záwoławſzy gore/ vcżynił táki ſtrách/ iż drugie pánny zápomniawſzy ſie/ niewiedziáły czo cżyniły. GórnDworz Tv; RejPos 196.

Zwroty: »otoczyć strażą« (2): otocżyłeś go ták mocną ſtrażą iż ſie go nikt dotknąć nie może RejPos 330v, 330v.

»otoczyć w (o)koło« (2): RejPos 196; y ſpał Saul w obozie/ á lud otocżył iy wokoło [et populus erant castrametati per circuitum eius]. BudBib 1.Reg 26/5.

W przen (2):

Zwrot: »zewsząd otoczyć« (2): RejPos 196; Wilcy mię zewſząd ſrodzy otoczyli/ Zewſząd mię wilcy záwárli otyli KochPs 31.

2. Spowić czymś dookoła, opasać, obramować [kogo, co] (16): Támże kłádzie iż widział niewiáſtę otocżoną ſłońcem/ á mieſiąc pod nogámi iey/ á gwiazdy ná głowie iey/ to ieſt oblubienicę á Koſcioł ſwięty iego/ y iáko ią ſłońce othoeżyło RejAp BB4.

otoczyć czym (8): KochPs 36; Teraz możeſz leliią piękny włos otoczyć KochFr 55; Stłucż Sáletrę y wegle [!]/ kęs żywice/ śiárkę/ Vſtáwiwſzy tym rzecżom ná to ſłuſzną miárkę. Przyłożyć to do ſzypu á płotnem otocżyć/ Sćiągnąć dobrze nićiámi á w ſmole omocżyć. BielSjem 39; PudłFr 70, 73; ZbylPrzyg Bv. Cf »niebem otoczyć«.

Zwroty: »niebem otoczyć« (2): RejWiz 144v; [Bóg] Niebem otocżył wſzytko ſwoie dźieło KlonFlis B4.

»otoczyć w(o)koło« [szyk zmienny] (3): Wąż okrutny máło go [dzieciątka] w koło nie otocżył RejWiz 126v; Potym ſwé miłé włoſy nadobnie ſczoſawſzy/ [...] Spleć: głowę nimi otocz kſztałtownie w około PudłFr 13; ZbylPrzyg Bv.

»zewsząd otoczyć« (3): Vpadłem w odchłáni ſrogye morzá głębokyego/ Zánorzyły myę ták ná wſſem wyelkye nawáłnośći/ A ze wſſąd myę otocżyły nyeznośne trudnośći. LubPs P6v; Iuż mię byłá ſroga zewſząd śmierć otoczyłá/ Iuż mię byłá wód piekielnych powódź ſtrwożyłá KochPs 23, 107.

W przen (7): LubPs P6v; RejAp 182; Opáſały mię ſznury śmierći/ á potoki Belijahálowe ſtráſzyly mię. Sznury grobowe otocżyły mię [dolores inferni circundederunt me]/ vprzedziły mię śidłá śmierći. BudBib Ps 17/5[6]; Ołtarz twóy święty kołem rádośći Otoczę (dali pan bóg) á tám/ boże práwy/ Opowiém świátu twé dźiwné ſpráwy. KochPs 36, 23, 107; Niech iuż ſen nieprzeſpány/ záćmi moie oczy/ A ćięmność nieprzebyta/ wiecznie mię otoczy. GosłCast 55.

3. Ogrodzić, opasać [kogo, co] (9): bo nie będą prże to nie walecznemi ludźie ći/ iż ie mur/ ábo parkan otoczy GórnRozm M2; GórnTroas 72; PudłDydo A2v.

otoczyć czym (4): áliśći pochwili zá nim [wilkiem] bieżą/ hucżą/ trąbią/ pſy zwieráią/ ſieciámi go otocżyli RejZwierc 115, 255v; StryjKron 335; Y miáſtom zbudowáłá murem otocżywſzy PudłDydo B3v.

W porównaniach (2): iuż ſie to wſzytko około nas okázowáć pocżyna/ że nas zewſząd iáko mocnemi wáły á iáko ſrogiemi mury nieprzyiaciele náſzy otocżyli RejZwierc 255v; Iáko wkrąg práwie góry otoczyły Ierozolimę: ták pan lud ſwóy miły Wáłem ſwéy łáſki zewſząd oſypuie KochPs 190.

Zwroty: »w krąg (a. [okrąg]) otoczyć« (1): KochPs 190; [Puszcza tej wsi borowa, która w okrąg otoczyła role tych gburów. LustrPom 9].

»zewsząd otoczyć« (2): RejZwierc 255v; POd Párnázem/ gdźie ſtrumień ſławnéy wody bieży/ Ląká práwie ná zachód pochodźiſta leży: Którą zewſząd rozliczné drzewá otoczyły KochFrag 28.

Szereg: »otoczyć i obwarować« (1): y záraz miáſto y zamek Płock od Litwy ſpalony znowu opráwił/ przekopámi y wáłámi otoczył y obwárował StryjKron 335.

4. Osaczyć ze wszystkich stron, oblec [kogo, co] (6): Krol Mácedońſki Filip/ [...] ktory otocżywſzy Miáſto Máthone/ był od tych kthorzy Miáſtá bronili w oko ſtrzałą poſtrzelony z muru Phil M2.

otoczyć czym (2): RejPos 195; iż ie [Jerozolimczyków] mieli otocżyć nieprzyiaciele wáły á mocnemi mury á potym márnie ie wyniſzcżyć RejZwierc 255v.

W porównaniu (1): Bo [Tatarzy] widząc náſzych máło/ ſmiele przyſkoczyli/ A wkoło ich iák wieńcem zewſząd otoczyli. StryjKron 632.

Zwrot: »wkoło otoczyć« (3): Moſkiewſki [...] poſłał woyſko ſwoie proſto ku Wilnu przećiw krolowi/ kthorego piſzą być ośḿdzyeſiąt tyſiąc/ y roſkazał im áby ich nie bili/ iedno w koło otocżywſzy do Moſkwy przygnáli BielKron 411; StryjKron 632; gdyby [...] ztąd záśię Polacy w koło w Węgrzéch Turká otoczyli OrzJan 107.

Szereg: »okrążyć a otoczyć« (1): Abowiem przydą ony dni obyecáne tobie/ iż cie nieprzyiaciele twoi okrążą á otocżą wáłmi [et circumdabunt te inimici tui vallo Vulg Luc 19/44; kiedy ćię obtoczą nieprzyiaćiele twoi wáłem WujNT]/ a śćiſną cye zewſząd RejPos 195.

5. [Obrysować [czym]: Cieſlá albo Stolarz rozćięgnął práwidło/ y wyformował go [obraz ryty boga] piłą: wymierzył go węgielnicą/ y cerklem otocżył [et in circino designavit (marg) figuravit (–) illud PolAnt]/ y vcżynił obraz męſki Leop Is 44/13 (Linde).]

Synonimy: 1. oblec, obskoczyć, obstąpić, okrążyć, zawrzeć; 2. opasać; 3. obwarować, ogrodzić, opasać; 4. obegnać, oblec, okrążyć; 5. obrysować.

Formacje współrdzenne cf TOCZYĆ.

Cf OBTOCZYĆ, OTOCZENIE, OTOCZONY, OTOCZYŚWIAT