Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODEPTOWAĆ

Następne hasło: ODERWAĆ SIĘ »

ODERWAĆ (46) vb pf

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja

inf	oderwać

praet
	sg		pl
1	m	oderwåłem	m pers
3	m	oderwåł	m pers	oderwali
3	f	oderwała	m an

plusq
	sg
3	m	był oderwåł

imperativus
	sg
3	niechåj oderwie

conditionalis
	sg		pl
3	m	by oderwåł	m pers	by oderwali

inf oderwać (14). ◊ fut 1 sg oderwę (1). ◊ 2 sg oderwiesz (1). ◊ 3 sg oderwie (4). ◊ praet 1 sg m oderwåłem (1). ◊ 3 sg m oderwåł (10). f oderwała (2). ◊ 3 pl m pers oderwali (5). ◊ plusq 3 sg m był oderwåł (1). ◊ imp 3 sg niechåj oderwie (1). ◊ con 3 sg m by oderwåł (1). ◊ 3 pl m pers by oderwali (1). ◊ part praet act oderwåwszy (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Siłą oddzielić (21)
- a. O działaniu człowieka: szarpiąc, ciągnąc (19)
  - Przen (7)
    - a) Odebrać, pozbawić (4)
    - b) Zabrać ze świata (1)
    - c) Odebrać wpływy (1)
  - α. Część całości (3)
  - β. Rzecz przywierającą do innej (8)
    - αα. Człowieka (lub istotę żywą) przytulonego do kogoś lub trzymającego się czegoś (7)
- b. O działaniu sił przyrody (2)
  - Przen (1)
2. Odłączyć od jakiejś jedności (18)
- a. Wyłączyć z przynależności (17)
  - α. O terytorium (12)
    - αα. Politycznie, zwykle drogą wojenną (9)
    - ββ. Administracyjnie (3)
  - β. O ludziach (jednostkach lub społecznościach): spowodować wyłamanie się ze wspólnoty (5)
    - αα. Państwowej (2)
    - ββ. Religijnej (3)
      - W przen (1)
- b. O wojsku: odłączyć od sił głównych jednostkę dla działań specjalnych (1)
3. Wpłynąć na zaprzestanie czegoś (7)

1. Siłą oddzielić [w tym: kogo, co (19)] (21):

a. O działaniu człowieka: szarpiąc, ciągnąc (19):

oderwać od czego (1): włożył dobrowolnie rękę ſwoię w ogień ná ołtarzu/ [...] áż krol zlękły kazał oderwáć rękę iego od ogniá. BielKron 106.

Przen (7):

oderwać od czego (1): záiſte ábo im nieſpráwiedliwość ma być przycżytána/ iż rzecż od przezwiſká oderwáli [res a nominibus distraxerint]: ábo przodkom náſzym głupſtwo/ iż rzecżam przezwiſká namniey nieprzyſtoyne dáli. ModrzBaz 133v.

a) Odebrać, pozbawić [w tym: od kogo (3)] (4):

W przeciwstawieniu: »oderwać ... dać« (4): Oderwał Pan dziś od ćiebie Kroleſtwo Iſráelſkie/ y dał ie bliżniemu twemu lepſſemu niſliś ty. Leop 1.Reg 15/28; BibRadz 3.Reg 11/31; Y oderwałem kroleſtwo od domu Dawidowego/ y dałem tobie BudBib 3.Reg 14/8, 1.Reg 15/28.

Zwrot: »oderwać z rąk [czyich]« (1): Oto ia oderwę Kroleſtwo z rąk Sálomonowych [scindo regnum de manu Selomoh]/ á dam tobie BibRadz 3.Reg 11/31.

b) Zabrać ze świata (1):

Fraza: »śmierć [komu] oderwała« (1): Dobrze vmrzeć/ to záwżdy ná bácżnośći miáłá/ Niżeli ią zdrętwiáła śmierć nam oderwáłá. WisznTr 15.

c) Odebrać wpływy (1): to tilko ze [Zborowscy] mieloſc mnieyſzego Stanu ludzi wielka zawzdy ſobie zachowac vmieli/ á ſtad wiele wrzetzi poſpolitey y wielka wladza mieli/ á tak ie trudno belo inatzei oderwac PaprUp G2.

α. Część całości; dividere PolAnt (3): wziął zá wrotá brony/ mieyſckiey y zá dwá podwoie/ y oderwał ie z zatworą BudBib Iudic 16/3, Lev 1/17.

oderwać czym (1): Ku ktorey rzecży lekarze maią ḿieć pewne nacżynie/ Iako może Kleſzcże, haki/ y nożycze: czoby nimi takowe cżłonki, albo richło odciąć albo oderwać. FalZioł V 34.

β. Rzecz przywierającą do innej (8): Coriago, Niemoć bydlęca/ gdy ſie ym skórá przypiya do kośćy/ yże yey niemoże oderwáć Mącz 65c.

αα. Człowieka (lub istotę żywą) przytulonego do kogoś lub trzymającego się czegoś; abripere Mącz; avelleve Modrz [w tym: od kogo, od czego (6)] (7): ledwy matuchnę od grobu oderwali. OpecŻyw 157v, 137; Mącz 346a; ModrzBaz 78v; Lwá gdy vſłyſzy rycząc bydlątko vbogié/ Tuli ſie pod mátkę ſwą/ á źwiérzę to ſrogié Dobieżawſzy/ oderwie od mátki GórnTroas 54, 6.

Zwrot: »z ręku oderwać« (1): A complexu vel ex complexu abripere, od rámión álbo z ręku oderwáć. Mącz 346b.

b. O działaniu sił przyrody (2): Też ſztuka niemała wybornego Magneſu/ ku wnętrznemu zamkowi przyłożona: oderwie gi FalZioł IV 56a; [bronić brzegu którego już część niemałą ta rzeka Wyeprz oderwała LustrSand 248].

Przen (1): Widźiſz/ że ſzturm burzliwy/ Záwżdy nas miece/ trwoży Nawáłność/ ktora dźień y noc ſię ſroży/ Ták iż iey ſkok ſtráſzliwy/ Oderwał wioſłá y żagiel życżliwy. GrabowSet M3v.

2. Odłączyć od jakiejś jedności [kogo, co] (18):

a. Wyłączyć z przynależności (17):

α. O terytorium [w tym: od czego (11)] (12):

αα. Politycznie, zwykle drogą wojenną (9): Longobárdowie widząc złą ſpráwę niewieſcią w Ceſárſtwie/ oderwáli páńſtwo Włoſkie od niego. BielKron 163v, 377; StryjKron 91 [2 r.]; Na tei ze vniey nullo iure et absque legitimo proceſsu [...] oderwali od WXL^go woiewodztwa Kiiowskie, Wołyńskie, Podłaskie, Bracławskie ActReg 40.

oderwać komu (1): Alexander po iego ſmierći gotował ſię odiſkáć onych Zamkow/ y Xięſtw/ ktore był iego Ociec Kázimirzowi/ y iemu ſámemu od Wielkiego Xięſtwá Litewſkiego oderwał StryjKron 697.

W przeciwstawieniu: »oderwać ... przyłączyć« (2): Miáſtá drugie y zamki bliſko Wiburku [...] Kſiądz Moſkiewſki od kroleſtwá Szweckiego oderwał/ y ku ſwemu páńſtwu przyłącżył. BielKron 294v; StryjKron 457.

W charakterystycznych połączeniach: oderwać część królestwa, miasta, państwo, wojewodztwo, zamki (3), ziemie; oderwać od krolestwa, od państwa.

Szereg: »zwydzierać i oderwać« (1): ktore [dzierżawy] Litwá z wydzyeráłá y oderwáłá od Polſki BielKron 380v.

ββ. Administracyjnie (3): MINVTIORA BONA, wolno było przed Alexándrem od ſtároſtwá oderwáć y dáć SarnStat 95.

oderwać komu (2): Była tez rozmowy [!] [...] oPana Piotra Myszkowskiego zemu od Chęcin oderwał Podkanclerzy Folwark ktorybył wnowey summie ynastręczył go komu inszęmu ActReg 61, 104.

β. O ludziach (jednostkach lub społecznościach): spowodować wyłamanie się ze wspólnoty [w tym: od kogo, od czego (4)] (5):

αα. Państwowej (2): Sebá oderwáł lud Iſráelſki od Dawidá Leop 2.Reg 20 arg; Kniaź wielki wiele podawał pod władzę naszę aby widząc nie zgodę naszę nas oderwał. ActReg 30.

ββ. Religijnej (3): cżynią to dziwnym niewſtydem Nowokrzcżeńcy/ ktorzy nawięcey tym dowodem ludzye proſte á rzecży nie dobrze wiádome podchodzą/ áby ie ták od zborow prawdziwych oderwáli. RejPosRozpr b3.

Zwrot: »od Kościoła oderwać« (1): ich żadne vtrapienie [...]/ áni mocárſtwá/ áni wyſokość/ áni głębokość/ od miłośći BOżey/ y od kośćiołá iego odłącżyć y oderwáć nie mogłá ReszPrz 25.

Szereg: »odłączyć i oderwać« (1): ReszPrz 25 cf Zwrot.

W przen (1): nikt mię od tey ſtárowiecżney opoki wiáry nie oderwie. SkarJedn 111.

b. O wojsku: odłączyć od sił głównych jednostkę dla działań specjalnych [od czego] (1): Globus Militaris [...] ták ſie záchował/ puſzcżono przodkiem tyſiąc koni (więcey álbo mniey) deſperátow/ oderwawſzy ie od woyſká/ [...] ktorzy nieprzyiaćielſkie Woyſko ieſzcże nie ſpráwione ze wſzech ſtron trapili BielSpr 19.

3. Wpłynąć na zaprzestanie czegoś; avocare Modrz [kogo] (7):

oderwać do czego (1): Znam niektore co wdawſzy ſię pilnie w náuki [...] dáli ſię oderwáć do inſzych ſpraw zkądby iáki pożytek mieli. ModrzBaz 133.

oderwać od kogo, od czego (6): Yeſli ſnadź bárzo Wenuſá przygląda/ od nyego nyechay go oderwye/ á żonę mu nyech zrái. GliczKsiąż P2; BielKron 36; SkarŻyw 56, 472; CzechEp 9, 66.

Szereg: »odwieść a oderwać« (1): A iż to Pan bog bacżył po Zydziech/ iż byli ſkłonni ku báłwochwalſtwu bárzo/ chcąc ie od tego odwieść á oderwáć/ vſtáwił im przykazánie ſwoie BielKron 36.

Synonimy: 1. odczosnąć, oddzielić, odebrać, odedrzeć, odłamać, odłomić, odłupić, odtargnąć; 2.a.α.αα. odgraniczyć, wydrzeć; β.ββ. odłączyć; 3. odciągnąć, odezwać, odłożyć, odłudzić, odnęcić, odrzucić, odstraszyć, odwabić, odwieść, odwrocić.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ODERWANIE, ODERWANY