Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODERWANIEC

Następne hasło: [ODERWAŃSTWO] »

ODERWANY (40) part praet pass pf

o oraz e jasne. ◊ W formach złożonych -an- (31), -ån- (1); -an- : -ån- SarnStat (7:1). ◊ W formach niezlożonych a pochylone.

Fleksja

sg
m	N	oderwany, oderwån	f	N	oderwanå, oderwana	n	N	oderwan(e), oderwåno
	G	oderwan(e)go		G			G
	A			A	oderwaną		A	oderwané
	L	oderwanym		L			L

pl
N	m pers	oderwani
N	subst	oderwan(e)
D		oderwanym
A	m pers	oderwan(e)
A	subst	oderwané
I	m	oderwanymi

sg m N oderwany (4), oderwån (3); ~ (praed) oderwån (3) Leop, Mącz, ModrzBaz, oderwany (1) BiałKat. ◊ G oderwan(e)go (2). ◊ L oderwanym (1). ◊ f N (praed) oderwanå (4) KrowObr, SarnStat (3), oderwana BielKron (2). ◊ A oderwaną (2). ◊ n N (praed) oderwan(e) (3) ModrzBaz, StryjKron, ReszPrz, oderwåno (2) BielKron, SarnStat. ◊ A oderwané (1). ◊ pl N m pers oderwani (4). subst oderwan(e) (5). ◊ D oderwanym (1). ◊ A m pers oderwan(e) (1). subst oderwané (4); -é (3), -(e) (1). ◊ I m oderwanymi (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: oderwany od kogo (1) KrowObr, przez kogo (1) BielKron.

Sł stp s.v. oderwać, Cn notuje, Linde w objaśnieniu s.v. oderwisko.

Znaczenia

1. Szarpaniem, ciągnięciem oddzielony (10)
- Przen (2)
  - a) Odebrany (1)
- a. O części calości: urwany (2)
  - Przen (1)
- b. O rzeczy przywierającej do innej (6)
  - α. O ludziach. siłą rozłączony, porwany (5)
    - Przen: Zabrany ze świata, uśmiercony (2)
    - αα. W funkcji rzeczownika; przen (2)
2. Wyłączony z przynależności (21)
- a. O terytorium (16)
  - α. Politycznie (13)
    - Przen: Wyrwany spod wpływów (1)
  - β. Administracyjnie (3)
    - W przen (1)
- b. O społecznościach ludzkich: który wyłamał się ze wspólnoty religijnej (5)
  - W przen (2)
  - αα. W funkcji rzeczownika (1)
3. Który zaprzestał czegoś lub nie przystąpił do czegoś (5)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)
*** Dubium (w dosłownym przekładzie z łaciny; wydania współczesne korzystają z innej podstawy łacińskiej, wydania dawne komentują fragment jako niejednoznaczny) (2)

1. Szarpaniem, ciągnięciem oddzielony; scissus Modrz; abruptus, abscissus, praeruptus Cn (10):

Przen [od kogo] (2): á ieſliż oderwány ieſt Syn od Oycá/ [...] tedy muśi być wtórym Bogiém BiałKat 111.

a) Odebrany (1):

W przeciwstawieniu: »oderwany ... dany« (1): ale iż drogę Przykazánia Bożego opuſzcżał/ przetoż [...] Kroleſtwo Izráelſkie od niego [Saula] oderwáne/ á drugiemu dáne było ModrzBaz 23v.

a. O części calości: urwany; avulsus Modrz (2):

oderwan od czego (1): ModrzBaz 3 cf W porównaniu.

W porównaniu (1): Nieinácżey/ iedno gdyby ktorykolwiek cżłonek od ćiáłá był oderwan/ iuż nie ieſt godzien áby iy iego właſnym przezwiſkiem zwano/ przeto iż áni żywym być/ áni vrzędu [= funkcji] ſwego vżywáć może/ ieſli do wſzytkiego ćiáłá nie będzie przyłącżon: tákże też żaden obywátel mimo Rzecżpoſpolitą niemoże dobrze żyć ModrzBaz 3.

Przen (1): gdzieć więtſze y przednieyſze piecżęći/ od przymierza z nimi vcżynionego oderwáne im ſą. CzechRozm 72v.

b. O rzeczy przywierającej do innej (6):

Szereg: »oderwany i odjęty« (1): tákową muchę wypił/ ktora mu do ięzyká przyłnęłá/ y od żadnego lekárzá niemogłá być oderwána y odięta. KrowObr 39.

α. O ludziach. siłą rozłączony, porwany (5): Abreptus, Oderwány/ oddárty/ porwány Mącz 346b.

Przen: Zabrany ze świata, uśmiercony; raptus Vulg (2): Leop Sap 4/11; (nagł) Interregnu^m II. (–) Dałeś nam łáſkę znáć/ w Krolu vkazánym/ Dałeś wielki gniew znáć/ ſtąd záś oderwánym GrabowSet C3.

αα. W funkcji rzeczownika; przen (2):

Wyrażenie: »oderwany [= odstawiony] od piersi« = małe dziecko; avulsus ab uberibus Vulg (2): Leop Is 28/9; Kogo Pan vmieiętnośći náucży? y komu da/ żeby co ſłyſzy rozumieć to mogł? odſádzonym od mleká/ y oderwánym od pierśi. KuczbKat 270.

2. Wyłączony z przynależności (21):

a. O terytorium (16):

α. Politycznie; distractus JanStat (13): BielKron 377 marg, Mmmm; co miał kráiny oderwáne do Polſki przybáwić/ to ieſzcze zárázem po koronáciey kilko powiátow od Polſki oddał Włádiſłáwowi StryjKron 452.

oderwany od czego (6): wſzytká Pomorſka źiemiá od Polſkiego kroleſtwá przez Pruſy Krzyżaki oderwaná byłá BielKron 370; SarnStat 124, 1038, 1058, 1059, 1188.

W porównaniu (1): który potym [...] od Korony Polſkiéy iáko od właſnégo ćiáłá tę źiemię y Kśięſtwo Kiiowſkié oderwáné przy Wiel. X. Lite. mieć chćiał SarnStat 1058.

W charakterystycznych połączeniach: krainy oderwane(-a), księstwo, miasta, rzeczy (3), ziemia [jaka] (2); od głowy Korony oderwany (3), od królestwa (2).

Szereg: »oderwany a (ani) odłączony« (6): My tedy pámiętáiąc ná przyśięgę náſzę/ którąſmy oſobą ſwą wſzem obywátelom Koronnym obwiązáli/ wſzyſtkié rzeczy oderwáné á od Korony przerzeczonéy odłączoné wedle mocy náſzéy pozyſkáć [...] SarnStat 1037, 1038, 1057, 1059, 1186, 1188.

Przen: Wyrwany spod wpływów [czym od kogo] (1): [cesarz turecki] wnetże Węgierſką źiemię przymiérzem ſwoim od was oderwáną ták okrutnie z gruntu wywróćił OrzJan 8.

β. Administracyjnie [od kogo, od czego] (3): Káźimierz poſłał do Papieżá Klimunthá [...] áby biſkupſtwo Wrocſłáwſkie od Gnieźnieńſkiego Metropolithaná nie było oderwano. BielKron 375; StryjKron 647.

Szereg: »oddzielony i oderwany« (1): SarnStat 1037 cf W przen.

W przen (1): Którą [ziemię podlaską] potym święty Król Káźimiérz [...] od Mázowſza oddźieloną/ y od właſnégo ćiáłá oderwaną/ chćiał mieć SarnStat 1037.

b. O społecznościach ludzkich: który wyłamał się ze wspólnoty religijnej [w tym: od czego (3)] (5): ále ſie im [Czechom] s thego wymowił/ iż oni ſą oderwáni od poſłuſzeńſtwa Kzymſkiego [!] BielKron 385v; SkarJedn 302.

W przen (2): A [odszczepieństwo] tę ſzkodę ma/ iż cżłonki oderwáne ſpołecżnośći z głową nie máiąc/ [...] żywe być y budowánia á rozmnożenia w Bogu mieć nie mogą. SkarJedn 156; Iednoſtáyność wáſzá w powſzechney wierze chrześćijáńſkiey/ iednym nas ćiáłem vcżyniłá/ zá cżym áni głowá od ćiáłá/ áni ćiáło od głowy oderwáme [!] być nie może. ReszPrz 3.

αα. W funkcji rzeczownika (1): vżywánye ich [świątości] z wyádomoſci z grzechem yeſt / nye z ſtrony ſwyątoſci/ ále dla oderwánya od koſcyołá/ á vpornego obcowánya w ſpráwách koſcielnych z tákimi oderwánymi. KromRozm III L.

3. Który zaprzestał czegoś lub nie przystąpił do czegoś [w tym: od czego (4)] (5): Stany Kápłańſkie zakonnicże tákyeż zakonicżek bogu poſlubione/ od ſwego powinowáctwá [= obowiązku] oderwáne ſą BielKron 200v; Nápomina Rzymiány/ áby od márnośći świeckich oderwáni cále ſię oddáli Pánu Bogu. WujNT Rom 12 arg.

oderwany do czego (1): wſzytcy od ſproſnego prożnowánia byliby oderwáni [avocarentur] do vcżćiwych ſpraw. ModrzBaz 83.

oderwany czym (1): gdy priwatnych rzeczy ſtáránim oderwáni/ bárzoſmy ſie dáleko odſtrzelili od dobrá poſpolitégo? OrzJan 47.

Szereg: »ani oderwan, ani odciągnion« (1): Nec divelli nec distrahi potest a voluptate, Ani oderwan áni odciągnión może być od ſwych roskoſzy. Mącz 478d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Mącz 478e; Revulsus – Oderwani. Calep 921a.

*** Dubium (w dosłownym przekładzie z łaciny; wydania współczesne korzystają z innej podstawy łacińskiej, wydania dawne komentują fragment jako niejednoznaczny) (2):

Szeregi: »oderwany i podarty« (1): Idźćie poſlowie prętcy do narodu oderwáne^go y podártego [ad gentem convulsam et dilaceratam] Leop Is 18/2.

»oderwany i roztargniony« (1): będzie przynoſſon dar Pánu zaſtępow/ od ludu oderwánego y roſtárgnionego [a populo divulso et dilacerato] Leop Is 18/7.

Synonimy: 1. odczośniony, odłamany, odłomiony; b. odjęty; 2.a. odjęty, odłączony; β. oddzielony, odgraniczony; b. oddzielony, odłączony, odszczepiony, odtargniony; 3. odciągnion, odwrocony.

Cf ODERWAĆ