Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ODWROCON

Następne hasło: ODWROT »

ODWROCONY (29) part praet pass pf

Pierwsze o jasne, drugie pochylone. ◊ W formach niezłożonych -ón (1) Mącz, -on (1) ZawJeft. ◊ W formach złożonych -on- Mącz (7), -ón- (2) OrzQuin, KochPs. ◊ N pl m pers z tekstów nie oznaczaących é.

Fleksja

sg
m	N	odwrocon, odwrócony	f	N	odwróconå, odwrócona	n	N	odwrócon(e)
	G			G	odwrócon(e)j		G
	D	odwrócónemu		D			D
	A			A	odwróconą		A	odwróconé

pl
N	m pers	odwróc(e)ni
N	subst	odwrócon(e)
A	subst	odwrócone
I	m	odwróconymi

sg m N odwrocon (5), odwrócony (4); ~ (attrib) odwrócony (1); ~ (praed) odwrócon (5). ◊ D odwrócónemu (1). ◊ f N (attrib) odwróconå (1), (praed) odwrócona (2). ◊ G odwrócon(e)j (1). ◊ A odwróconą (1). ◊ n N odwrócon(e) (1). ◊ A odwróconé (1). ◊ pl N m pers odwróc(e)ni (4). subst odwrócon(e) (4). ◊ A subst odwrócone (3); -é (1), -(e) (2). ◊ I m odwróconymi (1).

Sł stp s.v. odwrócić, Cn brak, Linde XVI(XVIII) w. s.v. odócić.

Znaczenia

I. Imiesłów od „odwrocić” (18)
II. Imiesłów od „odwrocić się” (8)
- 1. Który odwrócił się tyłem do kogoś lub czegoś; przen (4)
  - a) Nieżyczliwy (3)
- 2. Który odstąpił od jakichś nakazów (4)
  - W przen (1)
  - a. Który odstąpił od Boga i wiary (2)
III. W funkcji przymiotnika: Wykrzywiony, wygięty (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

I. Imiesłów od „odwrocić” (18):

1. Którym zrobiono ruch w bok lub do tyłu; aversus PolAnt (6):

Fraza: »oblicze jest odwrocone« (1): oblicza ich odwrocone były [facies eorum erant aversae]/ ták iż oyca ſwego ſromoty niewidźieli. BibRadz Gen 9/23.

Przen (5):

Frazy i wyrażenia: »od Boga odwrocony« (1): BielKron 157 cf »twarz odwrocona«.

»oczy, oblicze (jest) odwrocone« [w tym: od kogo (1)] [o gniewie] (1:1): Nie odwracay oblicża twego od cżłowieká vbogiego/ á oblicże páńſkie nie będzie odwrocone [non avertentur facies] od ćiebie. BudBib Tob 4/7; Doſyćiem znał dotychmiaſt vſzy twé zámknióné/ Doſyćiem znał/ y názbyt/ oczy odwrócóné KochPs 17.

»oczy odwrocone są [od czego]« [o nieuleganiu pokusie do złego] (1): obrzezowáć ſercá náſze winnichmy ſą: [...] y ocży ſpożądliwośći świeckiey/ áby w niebo pátrzáć mogły/ á odwrocone od prożnośći świátá tego były SkarŻyw 4.

»twarz [od kogo] odwrocona« [o odstępstwie] (1): Iulianus mu odpowiedzyał/ ty ſlepy ieſteś/ áni cię twoy Bog Gálileyſki vzdrowi. [...] Rzekł Inarus/ ia Pánu Bogu dzyękuię że mię racży ſlepym mieć/ ábych twey twarzy ſtráconey á od Bogá odwroconey nie widzyał. BielKron 157.

Zwrot: »mieć ręce odwrocone od podarkow« = być nieprzekupnym (1): te cnoty ná ſąd wyſádzony/ Ma mieć káżdy rozumem by był obdárzony. [...] ręce odwrocone Od podárkow SapEpit A4v.

2. Przeorany po raz drugi lub trzeci (1): Repastinatus ager. Odwrócona rola. Mącz 283a; [Role ugorowe mierzwą wywiezioną [!] i poorane, także insze role odwrócone, wszystkie ogrody zasiane i zasadzone, i wypełte, stawki narybione p. Pabianowski... p. Janowi Kotarbskiemu ... oddawa InwSzlachKal 1595 nr 59].

3. Którego odpędzono, któremu kazano odejść z powrotem (2): Niech niebędzie odwrocon pokorny będąc záwſtydzony Leop Ps 73/21.

Wyrażenie: »wstecz odwrocony [od kogo]« (1): iakos mi obiecżał/ thak wſtecż odemnie będą odwroceni nieprzijaciele moi. WróbŻołt S.

4. Który przestał się dziać lub nie doszedł do skutku [od kogo] (4): mięſzkay przy niem do czáſu/ áż vćichnie gniew brátá twego. A popędliwość iego od ćiebie będźie odwroconá [Donec avertatur furor] BudBib Gen 27/45.

odwrocon czym (2): Wyſluchay panie lud twoj aby miłoſierdziem twem odwrocon był gniew twoy od ludu twego TarDuch E2; ZawJeft 48.

W przen (2): tobie miedzy ſobą po ćichu winſzował. Ze twoiéy córy/ cnotą/ bicz gniewu Bożégo Odwrócon ieſt ſczęśliwie od ludu náſzégo ZawJeft 48.

Fraza: »odwrocona jest ręka« [o zaprzestaniu karania] (1): wołáli vſtáwicżnie k niemu o ſwięthe miłoſierdzye iego/ y byłá od nich odwroconá oná ſroga ręka iego. RejPos 328v.

5. Którego skłoniono do zaprzestania czegoś, powstrzymany przed czymś; aversus Mącz (5):

odwrocony od czego (4): máiąc káżdy krol tákie ludzi vcżone á przykłádne záwżdy przed ocżymá ſwemi/ łácno przez ich przykład/ náukę/ y obycżáie/ tákież y wyſtrzegánie będzye odwrocon od ſkázy ſzkodliwey kroleſtwu BielKron 9; Averti a proposito. Być odwrócón od ſwego vmysłu. Mącz 311d, 487b; ModrzBaz 60v.

odwrocony ku czemu (1): Ale ſię to vſtawicznie przigadza/ yz wiele ich [...] gdy wybornych nauk nalepiey vśiłuią náſládowáć/ tedy albo gwaltem bywáią od nich odtargnieni/ [...] álbo ku czemu inſzemu bywáią odwroczeni. KwiatKsiąż F.

odwrocony czym (1): ModrzBaz 60v cf W przen.

W przen (1):

Fraza: »serce bywa odwrocone« (1): Bo tą przedmową ſercá tych/ ktorym bywa nieprawdá álbo łeż zádána/ bywáią od gniewu nieiáko odwrocone [animi ... ab ira avertuntur]. ModrzBaz 60v.

II. Imiesłów od „odwrocić się” (8):

1. Który odwrócił się tyłem do kogoś lub czegoś; przen; aversus Mącz [w tym: od kogo, od czego (3)] (4):

W porównaniu (1): do czegoś mi dał przyczynę tym/ że powiádaſz/ iż ná ſwym kazániu/ chceſz przýrownać ſtan Swiecki Mieśiącowi odwrócónemu od Słóńcá OrzQuin Aa4v.

a) Nieżyczliwy (3): Nuncubi meam benignitatem sensisti in te claudier, Izaliś kiedy znáłá moyę chuć od ciebie być odwróconą. Mącz 254a.

Wyrażenie: »serce odwrocone« (1): Co śię przedtem w panie kocháł/ to zatem/ ſwoie ſerce od niego odwroconé poczuł MurzHist D3v.

Szereg: »odwrocony, oddalony i przeciwny« (1): animus aversissimus, Vmyſł wielmi odwrócony oddalony y przećiwny. Mącz 487b.

2. Który odstąpił od jakichś nakazów [w tym: od kogo, od czego (3)] (4):

W przeciwstawieniu: »odwrocony ... pochopny i skłonny« (1): żeſmy iuż wſzyſcy z rodzáiu ſwego/ odwroceni ſą od dobrego/ á pochopni y ſkłonni ku złośći WujJudConf 63.

W przen (1): proſimy pokornie ſwiętego miłoſierdzia thwoiego aby nas nędzne a vpadłe ſtworzenie ſwoie przywieſc raczył na drogi takiey prawoſci: iako by ſcieſſki naſſe niebyły od wrocone: od takich ſpraw ktoremi bychmy ciebie pana ſwego naſladuiąc wradoſci nalezli RejPs 189.

a. Który odstąpił od Boga i wiary (2): áby [woda uczarowana] nieprzyiaćielá wykorzenić y wygłádzić mogłá/ y z ánioły ie^go odwroconymi. KrowObr 71v.

Wyrażenie: »od Boga odwrocony« (1): áby oni ktorzy od Bogá przez grzechy odwroceni byli/ przez iego łáſkę wzbudzáiącą y pomagáiącą/ przygotowáli ſie ku náwroceniu WujJud 94v.

III. W funkcji przymiotnika: Wykrzywiony, wygięty [od czego] (1): Valgus, Ten któri łiſty yeden od drugiego odwrócone ma/ kośláwy/ ſzpotáwy. Mącz 474d.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Mącz 487a; Aversus – Odwroconi. Calep 114a.

Synonimy: I.5. pohamowany, powciągniony, powściągniony, wściągniony; II.2. oddalony, przeciwny.

Cf NIEODWROCONY, ODWROCIĆ, ODWROCIĆ SIĘ