Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BRANICA

Następne hasło: BRANIE SIĘ »

BRANIE (104) sb n

a jasne, e pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	branié	braniå
G	braniå
D	braniu
A	branié	braniå
I	branim, braniém
L	braniu

sg N branié (16); -é (5), -(e) (11). ◊ G braniå (27). ◊ D braniu (22) [w tym 1 r. błędnie: ku brania ZapKościer]. ◊ A branié (13); -é (3), -(e) (10). ◊ I branim OrzQuin (4), braniém (1) BiałKat. ◊ L braniu (16). ◊ pl N braniå (2). ◊ A braniå (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Chwytanie; umieszczanie, nakładanie (1)
2. Posługiwanie się czym, używanie, zażywanie (4)
3. Zabieranie, usuwanie, zbieranie plonów z pola, czerpanie, wyrywanie, kopanie (6)
4. Zabieranie, odbieranie; rozbój, grabież, konfiskowanie (43)
- а. Pobieranie, wyciąganie podatków (17)
5. Zagarnianie, nabywanie na własność, zdobywanie, dziedziczenie (7)
6. Uzyskiwanie, dostawanie, otrzymywanie, nabywanie, kupowanie (18)
- a. praw. Uzyskiwanie odroczenia rozprawy sądowej (1)
7. Przyjmowanie (15)
*** Bez wystarczającego kontekstu (4)

1. Chwytanie; umieszczanie, nakładanie [kogo, czego] (1): Bowiem tam ieſt potrzebna ſprawa dwu treſci, iedney ku wpuſztzaniu pokarmu w żołądek [...] Drugiey ku braniu y wypuſzcżaniu wiatru do płuc GlabGad Dv.

Wyrażenia: »branie w niewolą«: żeby y Pogánie náiázdow wáſzych nie czuli/ y wy ich puſtoſzeniá y bránia ludźi w niewolą GórnRozm M2.

»branie w opiekę« (2): A coż owo więc ſłychamy/ o náiazdách ná domy/ [...] o brániu gwałtem Pánien/ Wdow/ dźieći w opiekę GórnRozm A4, L.

»branie na się« (2): SkarŻyw 22; y tákie y owákie przemienienia/ y kſztałtow ná ſię bránie: to Aniołá/ to mężá/ to Bogá CzechEp 216.

»branie w więzienie«: pozwow od Krolá/ y od iego vrżędnikow mieć niechcemy/ á bránia w więźienie práwem nieprżekonánego GórnRozm C4.

2. Posługiwanie się czym, używanie, zażywanie (4): Thy wſzytki rzecży wymienione ku braniu: Maią być brany w dzień: Iaſny. FalZioł V 118v.

Wyrażenie: »nadaremne branie imienia Bożego, słów Bożych« (3): SeklWyzn Dv; Iákie też tám bywáią bluznienia imieniá Bożego/ y nádáremne bránie iego. KrowObr 73; CzechEp 325.

3. Zabieranie, usuwanie, zbieranie plonów z pola, czerpanie, wyrywanie, kopanie; receptio JanStat (6): Mącz 478c; kędy o źiemię ku brániu ná Groblą trudno/ że nie może źiemie wźiąć ieno iednym ſztychem Strum E2.

branie czego (3): vulsura lini, Bránie lnu. Mącz 478c; SkarŻyw 235; SarnStat 1073.

branie z czego (1): they ſtudnie hoinośći/ ták ſzánowáć trzebá/ iżby z niey ku brániu záwdy doſtawáło. GórnDworz Ii5v.

4. Zabieranie, odbieranie; rozbój, grabież, konfiskowanie; recipere JanStat (43): LibLeg 11/98; Nyemowyęć ya iżeby dla wyáry komu co brano/ ále iż dla bránya ſtárey á dobrey wyáry przodkow ſwych odſtępuyećye. KromRozm I A4; by nietylko to/ co był miedzy nas Król rozdał/ ále y to pobrał/ co kto z nas od Lechá/ Chárwatá ſtárégo/ w Polſzce ma: tedy ón tym bránim nigdy nieuſpokoi Polſki. OrzQuin B2v, Bv [2 r.], B2, B2v, F3, F3 marg; Pan Bog gotowſzy ieſt do dánia niſzli ty do bránia SkarŻyw 36; CzechEp 166.

branie czego (3): w rozerwániu máiętnośći y brániu dóbr pilno pilnuie SarnStat 260. Cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »gwałtowne branie« (2): BielKron 356; Zá czym łupieſtwo y gwałtowne żywnośći bránie/ vſtáćby muśiáło VotSzl E3.

Szeregi: »branie albo (jako i, ale) (roz)dawanie; danie ani branie« (4 : 1): Iż iáko powinowátość Królewſka nie ſtoi ná dániu imienia/ áni ná brániu/ wedle nátury ſwéy: ták téż áni Exekucya ná brániu álbo ná dawániu nie ſtoi OrzQuin F3, Bv, E4v, F3.

»branie albo odejmowanie«: Exekucya po łáćinie/ ku czynieniu/ ku wypráwiániu/ y ku dániu więcey ſye śćiąga/ á niżli ku brániu/ álbo ku odeymowániu. OrzRozm B2.

»branie albo zapowiadanie« (2): A ieſli ći/ którzy ku brániu álbo zápowiádániu Soli [ad recipiendum alias arestandum sal JanStat 52] będą zá czáſem náznáczeni/ ináczéy [...] w karániu przeſtępnych poſtąpią: tedy ſkázuiemy tákowé/ [...] winą cztérnaśćie grzywien káráć SarnStat 926 [idem] 385.

Wyrażenie przyimkowe: »na branie« (4): Tegoż też cżáſu Ceſarz Tátárſki poſłał trzy woyſká ná bránie/ iedno do Litwy/ drugie do Ruśi/ trzećie do Wáłach. BielKron 394v, 352, 406v, 429.

а. Pobieranie, wyciąganie podatków; exactio, perceptio JanStat (17): A inſzé wſzyſtki y kożdé z oſobná bránia iákokolwiek názwáné/ [...] á oſobliwie wyćiągánié któré zową Lobegal y Fijrkien/ żadnym obyczáiem ná potym niech nie będźie wyćiągano. SarnStat 1075 [idem] 1111.

branie czego (15): Dawano im też winę o bránie nád vſtáwę podatkow y dárow ModrzBaz 43; WujNT 763; Którému Márſzałkowi/ [...] ieſt przyſądzoné bránié Targowégo/ y władza vkłádáć cény rzeczóm SarnStat 312; Iáko ſie przy brániu Podwody ſpráwowáć. SarnStat 974, 404, 436, 747, 818, 861 (9). Cf branie czego z czego.

branie czego z czego (4): BielKron 369v; A ſą poſtánowioné rzeczy niżéy nápiſáné [...] około kupienia Dźieśięćiny przez Pány/ około bránia iéy z pługu SarnStat 112 [idem] 185, 212.

5. Zagarnianie, nabywanie na własność, zdobywanie, dziedziczenie; receptio JanStat [czego] (7): zadzierzalem branye zemye na ymyenyv krzevyaczynye vedluk praw moych vishey thrzech lyath ZapWar 1523 nr 2224; BiałKat 63v; śieſtrzeniec, blizſzy do bránia ſpadku, niż brát ſtryieczny SarnStat 601, 588, 602, 631, 1051.

6. Uzyskiwanie, dostawanie, otrzymywanie, nabywanie, kupowanie (18): żaden mi kośćioł nie vżyczał co ſię tycze dawánia y bránia/ iedno wy ſámi [nulla mihi ecclesia communicavit in ratione dati et accepti, nisi vos soli] WujNT Philipp 4/15; SarnStat 80.

branie czego (15): GlabGad D3; kazano ſię bráćiey ziácháć/ do Forlu ábo Forum Liuij / ná branie święcenia kápłáńſkiego. SkarŻyw 543; A po wykonániu Roków/ tedy z kśięgámi máią vrzędnicy zoſtáć dla wykupná y bránia Extráctow SarnStat 742, 326, 821, 929 [2 r.], 1123, 1233; Gdyż kto orze/ ma w nádźieiey oráć: y kto młoći/ w nádźieiey bránia pożytkow to cżynić ma. PowodPr 22; SkarKaz 206b; Ieſt ieſzcze druga przypráwá do bránia y vproſzenia mądrośći z niebá SkarKazSej 662b, 662b. Cf branie czego od kogo, Wyrażenie.

branie czego od kogo: kogo Kśiążę da/ ten bez żadnego bránia mocy od ſtárſzych ná tym vrzędzie śiedzi SkarJedn 378.

Wyrażenie: »branie błogosławieństwa«: ſpuść głowę pod ręce moie/ do bránia błogoſłáwieńſtwá. SkarKazSej 680a.

a. praw. Uzyskiwanie odroczenia rozprawy sądowej (1):

Wyrażenie: »branie na rozmyślenie«: Práwá krolew. ábo wálnego Kśięgi pier. o brániu na rozmyśle[nie]. SarnStat 159 żp.

7. Przyjmowanie [czego] (15): GroicPorz 113v; Kogo pozową ku brániu pieniędzy z zaſtáwy/ táki winien w grodzye ſtáć/ á pieniądze bráć/ y z zaſtáwy zſtąpić. UstPraw H4v, H3; Inych rzecży około bránia Swiątośći Páńſkiey álbo ſpowiedźi/ tákież śpiewánia nábożnego/ tu niepiſzę. BielSpr 16v; SkarŻyw 235; ZapKościer 66; SarnStat 634, 1244, 1279, 1286; SkarKaz Oooo2b.

Wyrażenia: »branie darow, podarkow« (3): lex muneralis, Vſtáwá przećiwko brániu dárów. Mącz 237c; GórnDworz Aav; SkarKaz 2a.

»branie do małżeństwa«: y zwiela żon Iákobowych/ y zbránia do małżeńſtwá dwu śioſtr rodzonych zbudowáć ſie nie rozumnemu [...] trudno. SkarŻyw A5.

*** Bez wystarczającego kontekstu (4): sumtio, branye BartBydg 153v, 36; Mymer¹ 13; Calep 1030a.

Synonimy: 1. imanie, kładzenie, łapanie, wsadzanie; 2. używanie; 3. czerpanie, odejmowanie, wybieranie, zbieranie; 4. kradzienie, łupienie, odbieranie, oddalanie, odejmowanie, plądrowanie, rozchwytanie, wydzieranie; a. wybieranie, wyciąganie; 6. nabywanie, odnoszenie, przyjmowanie, zyskowanie; 7. przyjmowanie.

Cf BRAĆ, BRANINA