[zaloguj się]
[pdf]

PSOWAĆ (489) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja
inf psować
indicativus
praes
sg pl
1 psuję psujemy
2 psujesz psujecie
3 psuje psują
praet
sg pl
1 m -m psowåł m pers
2 m psowåłeś m pers
f psowałaś m an
3 m psowåł m pers psowali
f psowała m an
n subst psowały
fut
sg
1 m będę psowåł
3 m będzie psowåł, psować będzie
imperativus
sg pl
2 psuj
3 niech psują
conditionalis
sg pl
1 m bych psowåł, bym psowåł m pers
2 m byś psowåł m pers
f m an byście psowali
3 m by psowåł m pers by psowali
f by psowała m an
n by psowało subst by psowały
con praet
sg
2 m byś był psowåł
3 m by był psowåł
impersonalis
con by psowåno
participia
part praes act psując

inf psować (76). ◊ praes 1 sg psuję [w tym: -e (1)] (22). ◊ 2 sg psujesz (20). ◊ 3 sg psuje (155). ◊ 1 pl psujemy (20); -emy (18), -(e)my (2). ◊ 2 pl psujecie (2). ◊ 3 pl psują (78). ◊ praet 1 sg m -m psowåł (1). ◊ 2 sg m psowåłeś (1). f psowałaś (1). ◊ 3 sg m psowåł (13). f psowała (3). ◊ 3 pl m pers psowali (20). subst psowały (8). ◊ fut 1 sg m będę psowåł (1). ◊ 3 sg m będzie psowåł (1), [psować będzie]. ◊ imp 2 sg psuj (9). ◊ 3 pl niech psują (1). ◊ con 1 sg m bych psowåł (1) RejJóz, bym psowåł (1) GórnDworz. ◊ 2 sg m byś psowåł (3). ◊ 3 sg m by psowåł (14). f by psowała (1). n by psowało (1). ◊ 2 pl m an byście psowali (2) SkarŻyw (2) [cum N pl: bestyje, robacy]. ◊ 3 pl m pers by psowali (6). subst by psowały (1). ◊ con praet 2 sg m byś był psowåł (1). ◊ 3 sg m by był psowåł (1). ◊ impers con by psowåno (2). ◊ part praes act psując (23).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Niszczyć, pogarszać stan, wyrządzać szkody, powodować straty; corrumpere Vulg, Mącz, PolAnt, Modrz, Calep, Cn; destruere Vulg, PolAnt, Calep, JanStat, Cn; vitiare Mącz, Calep, Cn; labefacere Mącz, Calep; demolire PolAnt; irritare Mącz; infestare, labefactare Calep; demoliri Vulg (330): BartBydg 235; Corrumpo, viciare significat et tam ad animum quam ad corpus refertur Kázę/ pſuyę/ wniwecz obrácam. Mącz 360d, 347d; Infesto – Vſzkadząm, pſuie. Calep 532b; Labefacio – wikołiſſuie, osłabiąm, pſuię. Calep 574a, 574a, 831a, 1131a.

psować co (4): RejPos C4v, 312v; ták iáko [Pan Bóg] ſtworzenia ſwego nie odrzuca/ áni ſpráwy ſwey pſuie/ á wſzytko porządkiem ſwym ſpráwuie RejPosRozpr b3v; ZawJeft 35.

W połączeniu szeregowym (1): Zdradza ieden drugiego: pſuie/ niſzcży/ tłumi/ Hołduie/ mieſza z błotem/ biie/ tępi/ gromi. KlonWor 81.

Przysłowia bibl.: Otworzcie ony ſkárby kroleſtwá wiecżnego/ Co ich mol rdzá nie pſuie/ á nigdy nic złego/ Nie może im záſzkodzić RejPos C4v, 312v; SkarŻyw 101; Nie ſkarbćie ſobie ſkárbow ná źiemi: gdźie rdzá y mol pſuie/ y gdźie złodźieie wykopywáią y krádną. WujNT Matth 6/19, Matth 6/20, Luc 12/33. [Ogółem 6 r.]

wżdy przynamniéy owym co lepiéy vmieią y lepſzé rozumieią pobudkę dáć, áby ſkárbu ſwégo do źiemie nie kopáli, álbo y molom pſowáć niedopuſczáli JanNKar D3.

[Fraza: »prożno zębow psować« = nie warto nic mówić: [śmierć do starca:] Już ci próżno zębów psować, Tu z tobą oracyjować. DramStp I 643.]
Przen: Odrzucać, pozbawiać znaczenia [co czym] (2): kthorego [odrodzonego] theż zowie piſmo wewnęthrznym Cżłowiekiem/ Nowym Adámem/ nowym ſtworzenim/ A ćiáłem záś zowie tho co ieſt nie odrodzonego [...]. Thu Kryſtus dźiwnie pſuie ćiáło duchem ſwym w ſwych Wiernych/ A odnawia Nowego Adámá/ A gdźie potrzebá komu iákiego krzyżá/ tedy thym pſuie thego to zwierzchownego Adámá. GrzegŚm 57.
a. Dotyczy stanu fizycznego; dissipare HistAl, JanStat; devastare PolAnt, Mącz; pervastare Mącz; collabefactare, deintegrare, disperdere Calep; laedere Vulg (84): BartBydg 217b; Mącz 180a, 476b; Collabefacto – Wiwracąm, pſuię. Calep 214a.
α. O celowym działaniu, zwłaszcza człowieka; zwykle: obniżać wartość użytkową [w tym: co (35)] (43): Druga [przyczyna] iż ptaſzę gdi ſie iuż doſtawa w iaiu tedy pokarmu ſzukaiąc w ſkorupę kołacze noſem á tak ią też przebija i pſuie GlabGad H7v; Retexo, Náwitą przędzę záś odſnowáć/ káźić/ pſowáć. Mącz [454]a; GórnDworz R; ktory [cesarz Filippik] [...] pierwſzym był Obrázoborcą y pſowáć w kośćielech obrázy pocżął. SkarJedn 196; Destruo – Pſuię, kazę. Calep 313b, [263]b, 299a, 331b; W cżeládnych domiech y w gośćinnym złożeniu ſkobli ſtrzedz y podwoiu/ áby nie pſowano GostGosp 22, 58; Ieſliby Krześćiiánin cmentarz ich [Żydów] którymkolwiek ſpoſobem pſował/ álbo náſzedł: chcemy [...] áby był karan SarnStat 629, 844.

W połączeniu szeregowym (1): á oni [nieprzyjaciele] lud niewinny wiążą/ morduią/ zboża pſuią/ wśi puſtoſzą. BielKron 244v.

Przen (2):
Szeregi: »niszczyć a psować« (1): Pátrzayże iáko niecnotliwy cżárt/ tę ſol Páńſką á ty zyarnká iego [tj. naukę Pańską]/ nieſláchetnie niſzcży á pſuie RejPos 338v.

»psować a targać« (1): O rozumiałże [...] Pan [...]/ iż mu tego iego goſpodárſtwá ſwiętego nic wiecey nie miáło pſowáć á thárgáć/ iedno then nieſláchetny kąkol/ roſterk á niezgodá miedzy wiernemi iego. RejPos 333v.

αα. Burzyć, pustoszyć (27): Bo wſwem woiſku dziwy broy Biegaiąc wzupelney zbroy. Wola/ dobywa/ ſturmuie/ Srogą ſtrzelbą miaſta pſzuie. RejKup b8v; A drudzy co zacność ſwych przodkow wylicżáią [...]. Iáko prádzyad ná Szwabye v Choynic hárcował/ Iáko dzyad więźnie wodził/ iáko mury pſował. RejWiz 97v; BibRadz Prov 21/22; vpominał ie [cesarz książęta] áby to zapalenie [tj. konflikty zbrojne] zágáſili/ á ſwych kráin pſowáć niedopuśćili BielKron 236v; RejZwierc 154; BudBib 4.Esdr 11/42; PaprPan Q; Láćinſkie kośćioły Grekowie w Grecyey pſowáli. SkarJedn d7, 244 [2 r.], 372 marg; SkarŻyw 335, 429; StryjKron 767; Pátrzayże tu Pruſſaków/ iáko zamki pſuią/ A wygnawſzy Krzyżaki/ koronie holduią KochProp 10, 8; OrzJan 114; Turczyn co dźień ſię wiecey wzmacnia/ á co dźień źiemię y wſzytko pſuie. SkarKazSej 682b.

W przeciwstawieniach: »budować (2), stawić ... psować« (3): Nákoniec puśćił ſię do Phrygiey/ gdzie w mieśćie Hierápolim názwánym/ wiárę tákże S. fundował/ y ołtarze dyabelſkie pſuiąc/ ołtarze ſtáwił Chryſtuſowi SkarŻyw 385; Gdy ieden buduie á drugi pſuie/ coſz zá pożytek obá máią/ iedno prożną pracą? BudBib Eccli 34/25; WisznTr 9.

W charakterystycznych połączeniach: psować imiona, klasztory, kościoły (5), krainy, miasta (2), mieszkania, mury (2), ołtarze, wsi, zamki, ziemię (2).

Zwrot: »ogniem i mieczem psować« (1): y gdy [król wandalski] pod Rzym przyſzedł/ vbłagány od S. Leona ná tym przeſtał/ iſz ogniem y miecżem Rzymu pſowáć/ y krwie rozlewáć y zelżywośći płći białey cżynić niemiał. SkarŻyw 319.
Przen (5):

W połączeniach szeregowych (3): Będzie ſie teſz [Antychryst] tzynił ſlugą Kryſtuſowym [...]. Będzie go teſz Pánem vſty wyznawał/ ále páńſtwo iego/ będzie wſzędy pſował/ deptał y niſztzył. KrowObr 51; WujNT 642; Dałem ſłowo moie w vſtá twoie/ y poſtáwiłem ćię nád narody y nád kroleſtwy/ ábyś wyrywał y pſował y budował y ſzczepił. SkarKaz )(3v.

Zwrot: »z gruntu psować« (1): Ia [cnota] ludźiom przelámuię ná wierzch Niebá płoty/ Zá ich zdrowie piekielne twierdze przełámuiąc [errata zmienia: z gruntu pſuiąc] RybGęśli A4.
Szereg: »psować a tracić« (1): á iżbyś [Panie Boże] ony też zátráćił ktorzy pſowáli á tráćili ziemię. RejAp 96.
ββ. Rozbijać szyk bojowy (1): Záraz [wojsko Żurawi] Pigmeow śrzodkiem woyſká przełámáli/ Ktorym ſpráwę/ ná ktorey zwyćięſtwo/ pſowáli. KmitaSpit B4v.
β. O działaniu szkodników; często: niszczyć produkty żywnościowe [w tym: co (17)] (21): Myſzy były przeto iż Bog dopuſćił był myſzy ktore pſowáły zboża ich. BibRadz I 153c marg, 1.Reg 6/5; Cerery ku cżći á chwale palono Swinię/ iż iey zboże rádá pſowáłá/ bo Ceres byłá bogini zboża. BielKron 24v, 203; RejPos 204v; BudBib Cant 2/15; SkarŻyw 453, 498 [2 r.]; niezániechaſz/ áby ſécreta ingenii iego [Jana Kochanowskiego] mole pſowáć/ álbo prochem w kąćie leżąc/ zágnić miáły KochCzJan A2v.

psować komu (2): y ogrod ſieiąc [św. Epifaniusz]/ gdy mu iego roboty beſtye pſowáły: mowił z beſtyámi/ iáko z ludzmi SkarŻyw 453; WujNT Apoc 9/4.

W porównaniu (1): która wrodzóna opinia/ wſzyſtkę myśl dobrą w człowieku z korzeniá ták pſuie/ iáko czérẃ drzewo pſuie z korzeniá go tocząc. OrzQuin S.

W charakterystycznych połączeniach: psować drzewo (drzeweczko) (2), jarzyny, ogrodne pożytki, trawę, winnicę, zboże (3), ziemię.

Przen (8): KromRozm III O3; Oto leśny wyeprz ſrodze yą [winnicę] Pánye pſuye/ Namnyey pyęknośći yey ni w cżym nie pofolguye LubPs S3v; ſnadźby drudzy rádſzey pomárli niżli ná thákie brzydliwośći pátrzyli/ ále nie będą mogli/ bo ie Pan záchowywáć będzie racżył/ áby ſwiát przeſtrzegáli áby ſie nie dał kęſáć á pſowáć tey márney ſzáráńcży RejAp 79; WujJud 18; WujJudConf 17v; Z dobrego drzewá ten zły robak rośćie/ ktory to ſámo drzewo vczynkow dobrych pſuie. SkarKaz 352a.

W połączeniach szeregowych (2): Ale ty nieboże nędzny ktorykolwiek ſie ſmiesz tego ważyć/ iż pſuieſz á niſzcżyſz á roſkopywaſz iáko wieprz dziki/ thák iáko cie piſmo zowie/ thę winnicę Páńſką/ fáłecżnemi wymyſły ſwoiemi [...] ſłuchay [...] RejPos 284; Ach miły Panie, ktoż płot tey Winnice ſkáził/ ktoryś ták mocnie od pocżątku z pilnośćią poſtáwił? [...] Werwał ſię do niey wieprz leśny z wielką okrutnośćią/ ten tárga, depce, pſuie, morzy, bez wſzelkiey lutośći. ArtKanc I16v.

γ. O działaniu sił natury [w tym: co (12)] (13): á gdi nawáłnoſcią [morze] bywa poruſzono nie pſuie ziemie bliskiey iáko ſie przygadza w ſtronách wáſzych. HistAl I7v; Ogniſte błyſkánye głos Páńſki ſpráwuye/ Okrutne puſtynye tłucże dziwnye pſuye LubPs G4v; [wiatry] Pſuią nam też y zboża/ y powietrze pſuią/ Skąd ſie dziwne niemocy cżęſto vkázuią. RejWiz 149v; RejZwierz 87v; Pan ná ſwym thronie śiedźiał/ gdy potop świát pſował KochPs 40; Calep 257a; Wieſz/ iż choćia z opoki/ Pobrzeżne pſuią śćiány/ Morſkich wáłow przeſkoki GrabowSet H4; SarnStat 1180; GosłCast 42; [Y on kierz/ ktory Moyzeſz widźiał goráiący/ á ogień go niepſował. KuczbKat 34].

psować komu (1): Nád ſwoy Bieg przyrodzony wſzytko vſtępuie/ Kaźń z niebieſkiego okná żywność nam dziś pſuie. WisznTr 22.

psować czym (1): LubPs cc4v cf W porównaniu.

W porównaniu (1): Thák ſie ná nas wzburzyli yáko byſtre wody/ Aby nam vcżynili ná wſſem wyelkye ſſkody/ [...] Iák ſrogość wod gdy pſuye co ſwą nawáłnoścyą. LubPs cc4v.

W charakterystycznych połączeniach: psować brzegi, powietrze (2), świat, zboża, ziemię (2), żywność; psować nawałnością.

Przen (1):
Szereg: »kruszyć i psować« (1): záś ná koniec ono oſtátnie [państwo]/ nád inſze twárdſze y grubſze Rzymſkie/ koniec ſwoy przez on to kámień ktory ſie z gory odwálił wźięło [...]. Y to ták/ że iuż też w nie kámień ten co dzień to bárźiey á bárźiey bije/ y bárzo ie kruſzy y pſuie. CzechRozm 169.
δ. O działaniu substancji i innych szkodliwych czynników [co] (3): Trochá/ powiáda [Pan Jezus]/ kwáſu/ wſzytko zámieſzánie [tj. mieszaninę] pſuie. SkarJedn 248.
Szereg: »zarażać i psować« (2): iż tego cżaſu [gdy mają upławy] one [niewiasty] miewaią [...] ocżi wilgoſci pełne [...], ktoraż [tj. wilgość] z wiatrem ku onemu zrzadłu [= zwierciadłu] pochodzącza zaraża ie y pſuie. GlabGad B6v, B6.
b. Dotyczy zdrowia i funkcji organicznych; często: powodować uszczerbek tkanki [kogo (3), co (36)] (39): Serapio powieda [...]: iż ruta ieſt rzecż ktora wiatri wnętrzne trawi y gamraciją pſuie FalZioł I 118c; Oczet naſienie męzkie pſuie á nie płodnoſć działa: cżęſto pożywany. FalZioł II 18d; Maſthyka ma być kniey [skamonei] przyſadzona dla iadu iey/ abowiem żołądek y żyły mdli á pſuie. FalZioł III 5b; Abowiem takowe namięnnoſci [!] [mamki] ſzkodliwe ſą, Bo y mleko pſuią/ y ſpołem z mlekiem w przyrodzenie y w obycżaie z ſączego dziecięcia wychodzą. FalZioł V 36, I 104a, 108d, 151c, III 35d; GlabGad H5 [2 r.]; Ten [tj. rozum] przed ſmierczyą vſtepuie Bo to [tj. starość] y nas ſamy pſuie. RejKup G; Ieſt ieſzcze inna zawádá żylna/ kthorą zową Kurczem/ ále tá nie iedno pięté [żyły, tj ścięgna]/ ále y krewné żyły pſuie SienLek 142v; Oczko 26; ſtrzeſzćie ſię ábyśćie niewiele łez wylewáli bo wzrok pſuią y głowę obrażáią. SkarŻyw 574; y tey [śmierci] mnieyby ſię [dusza] lękáłá Niż tákich żalow/ iákie mnie trapiły/ Pſuiąc me śiły. GrabowSet Rv, Rv, R3; Y táka chorobá R. P. [nierząd] ieſt podobna ſuchotom: bo nieznácżnie cżłowieká pſuie: á pewniey żadna go nie vmorzy. PowodPr 79, 71. [Cf też c. »myśl psować« BielKom D8, RejWiz 93v.]

psować komu (6): FalZioł V 30v; Dlatego ludzie wiele nad kxięgami ſiedząci rzadko tłuſci bywaią, [...] á to dla złego trawienia pokarmu ktore ſobie pſuią długim ſiedzenim GlabGad K5. Cf »płod psować«, »zdrowie psować«.

psować czym (5): GlabGad K5; BielKom G; Oczko 29; wnet Tátarowie do nich [Niemców] ſie z nowu obroćili/ hoynie Frezy [= konie fryzyjskie] ſtrzáłámi częſtymi pſuiąc. StryjKron 390; LatHar 135.

W połączeniu szeregowym (1): Wſzeteczeńſtwo nie tylko duſzę (iáko inne grzechy) ále y ćiáło pſuie/ obraża y plugáwi/ więcey niżli inne wſzytkie grzechy. WujNT 591.

W charakterystycznych połączeniach: psować członki, dzieci (2), głos, krew, mleko, nasienie, oczy, pamięć (2), rozum, siły, słuch, trawienie, wzrok, zmysły, źrzenice (2), żołądek, żyły (2).

Zwroty: »psować ciało« = szkodzić zdrowiu [szyk zmienny] (5): Wierz mi iż ty zá febrę ſtoią przypádłośći. Ktoremi vćiśniona myſl bárzo choruie/ A ſnadź więcey niż zwirzchnia niemoc ciáło pſuie. RejWiz 94; SienLek 124; co widźiém ná oko/ że w południe gorąco/ á w nocy źimno/ przećiwną właſnośćią pſuie ćiáłá. Oczko 29; WujNT 591; Dobrá biorą źli ludźie/ fráncá pſuie ćiáło/ Ktore ſię zá roſkoſzą y świátem vdáło. KlonWor 57.

»psować ciało« = powodować uszczerbek tkanki [szyk zmienny] (3): Też ſok Szawiny [...] wyſzuſza niecżyſtoſci zagniłe z ran y s kroſt ſmrodliwych ktore pſuią ciało zdrowe gryzącz ie á iedzącz. FalZioł I 130a, I 99d; PowodPr 38.

»płod psować [komu]« = powodować poronienie (1): Niektorzy lekarze powiedaią iżeby [jelenie języki] płod pſowały paniam á broniły pocżęcia FalZioł I 135d.

»zdrowie psować« [w tym: sobie (2)] (5): RejJóz D2v; Od myſlenia áż mi w vſzu piſzcży/ Snad tym zdrowie cżłowiek ſobie zniſzcży/ Rozumem ſie lepyey odeymowáć/ Zdrowia ſwego fráſunkiem nie pſowáć BielKom G; Abowiem nic wiecey zdrowia niepſuie/ iedno prożnowánie: A nic go nienápráwia/ iedno praca. SienLek 10; KochTr 20; Ieſli [= czy] zdrowie znácżnie ſobie pſuie [...] nieoſtrożnym ćiáłá ſwoiego martwieniem. LatHar 135. [Cf też c. »myśl psować« RejWiz 93v.]

Szeregi: »psować i niszczyć« (1): A Auguſtyn S. ták mowi: Obżárſtwo á opilſtwo pámięć odeymuie/ pſuie/ y niſzcży zmyſły. WerGośc 244.

»psować i zarażać« (1): obżarſtwo nigdy ſie ſtrawić nie może, Takieſz krew z ktorey płod żiwnoſć ma: pſuie j zaraża FalZioł V 30v.

Przen (1): Sproſność moich wielkich grzechow kośći moie pſuie. LubPs K3.
c. Dotyczy stanów psychicznych i świadomości ludzkiej; depravare, frangere, infringere Cn [kogo (α.) (17), co (76)] (93): [grzech Adama] Rozeznanie prawe pſuie/ a duſſe nienaſladuie pſuie w nas każdy dobry rząd SeklPieś 31v, 31v; gdyby tylko młodzieńczykow ku nierządnym zápaleniom niepobudzali/ y yzeby ich dobrych obycżaiow zbytnia tá lekkość niepſowała. KwiatKsiąż P3v; ácż w tym co miło nierowno ſie cżłowiek rychley záwiedzie/ bo rzecży wdzięcżne á przyiemne pſuią rozſądek. GórnDworz Ii6; Siedḿ ſmiertelnych grzechow iáko żywot pſuią. RejZwierc 157 [idem] B2v, 239; To ieſt ſrogi grzech dáry Boże cżyſtośći S. pſowáć/ á wſzytkim łáſki tey/ ktorą Bog nie ktorym hoynie dáć może/ vwłocżyć. SkarJedn 347; Co zá fráſunek weſélé nábyté Pſuie? y męſtwo twoié známięnité? ZawJeft 24, 26; gdyż oni [grzesznicy w wojsku] iuż ſpogánieli y ſturczeli/ Bogá w Troycy iedynego [...] y kośćioł ś. iego bluźniąc/ y chwałę Bozką pſuiąc? SkarKazSej 686a, 662b; [Ale [...] Szátan/ duch niemiłośći/ [...] ten miłość iáko gdzie może wſzędy pſował/ pſuie/ y pſowáć nieprzeſtawa GilPos 65 (Linde)].

psować komu [w tym: sobie (18)] (32): alebym się miał dac wypchnąc za mydliwszy oczy, tego się w niespodzieway nigdy ani natym sobie psuy w fantazyei ActReg 163. Cf Zwroty.

psować czym (7): Podobno mu [kupiec książęciu] tem myſl pſſuye Iż tem Pawłem a leguie RejKup x3; [Świat mówi do Pracy:] kto cie náſláduie/ Dobrą myſl y vrodę tobą ſobye pſuią. BielKom D8; LubPs bb5v; GórnDworz E8, M2v; RejPos 338; KochTr 9.

[W połączeniu szeregowym cf b.]

W porównaniu (1): Iż Pánu iego [niewolnika] wolno z nim czynić co Pan iedno żywnie chce: która wrodzóna opinia/ wſzyſtkę myśl dobrą w człowieku z korzeniá ták pſuie/ iáko czérẃ drzewo pſuie z korzeniá go tocząc. OrzQuin S.

Zwroty: »głowę, łeb (darmo a. prożno) psować; szkoda głowy psować« [w tym: komu (16)] = (nie warto) martwić się, zbytnio rozmyślać [szyk zmienny] (19:1;2): Czoſz ſie goſpodze fraſuieſz Ni ocż ſobie głowę pſuieſz RejJóz C7v, D2, D5; A trzebáż tobie mędrowacz Darmo ſobie głowę pſowacz RejKup ſ4, f4v, Iv, n5, cc2; RejWiz 47; A thy czo ſobie łeb pſuieſz/ Siedzącz wſzytko ſpekuluieſz RejZwierc 232; RejZwiercPodw 183v; PaprPan D3; Nie dopuśćiłáś nigdy mátce ſye fráſowáć/ Ani oycu myśleniem zbytnim głowy pſowáć KochTr 9; NIechcę wtéy mierze głowy pſowáć ſobie/ Bych ſye móy Pánie miał podobáć tobie KochFr 5; W czym ſye kochaſz/ to ćię dáleko mija. Cóż temu rzéc? y ſzkodá głowy pſowáć/ Lepiéy ſye nam ná lepſzé czáſy chowáć KochPieś 26; PudłFr 11, 76; KochFrag 23, 24; KlonKr A2; PudłDydo Bv; ZbylPrzyg A4.

»psować [komu] głowę, w głowie« = wprowadzać w błąd [szyk zmienny] (1:1): (nagł) Piotr Trzecieſki. (–) KMotrowie wiele nie Bog winni mu zoſtáli/ Ze mu imię ſzalone bez potrzeby dáli/ Bog dał rozum ále to ſzalone przezwiſko/ Pſuie y namędrſzemu práwie w głowie wſzytko PaprPan O4v; PudłFr 44.

»(dobrą) myśl psować« [w tym: komu (13)] = odbierać spokój, dobry humor, niepokoić czymś; subvertere mentes Vulg [szyk zmienny] (20): Z daleka łaskę okażuy [zalotnikowi] Nie dokończa też myſli pſuy RejJóz D3; Owdzie mię miłoſcz fraſuie Ze wſząd mi myſl dobrą pſuie RejJóz D4, I3v, N2v, O7; A tak Swiety Panie możný Miłoſierny a złęm grozný Nieday mie więczeij fraſowaċ A mey nędzney myſli pſowaċ RejKup dd8, x3; Piſmo nie broni cżłowieku/ Zwłaſzcżá ludzyem w młodym wieku/ Potwirdzáć zdrowia bieſiádą/ Opuśćić troſkę ſzkárádą/ Ktora ludzkie myſli pſuie/ Y wiele zdrowia vymuie. BielKom F8, Bv, D8; LubPs aa4v; Acż ſą ine przypadki co wſzytki fráſuią/ Y dobrą myſl y zdrowie poſpołu im pſuią. RejWiz 93v; Cżemuż pſuiećie myſl ſynom Iſráelſkim/ żeby nieſmieli iść ná mieſce/ kthore im ma dáć Pan? Leop Num 32/7; OrzRozm O3v; OrzQuin S; RejZwierc 87, 153v, 154, 155; Ale y to nam też dobrą mysl bárzo pſuie/ á práwie ſerce naſze przeraża/ iż widzimy was Plebany [...] w nabożeńſtwie/ y w pobożnoſći oźiębłe. KarnNap A2; GrabowSet X.

Szeregi: »psować a borzyć« (1): á ieſli kto pſuie/ á borzy then dar Boży przyiaźń/ złym vżywániem/ przedſię iednák nie mamy iej od ſiebie wydziedzicżáć GórnDworz M2v.

»psować a niszczyć« [szyk 1:1] (2): Abowiem [szafarze tacy] miáſto napráwy tą złą á tą záráżoną ſłonoſcią ſwą/ gryzą/ pſuią/ á niſzcżą ſumnienia ſtráſzliwe ludzkie/ vkázuiąc im grzech gdzye grzechu nie máſz RejPos 338v; á czemuſz ſie też ty maſz ledá o co fráſowáć? á myſl ſobie ſtáteczną niſzczyć á pſowáć? RejZwierc 155.

W przen (10):
Zwrot: »serce psować« [w tym: komu (8)] = martwić, niepokoić, odbierać ochotę; debilitare a. frangere a. infringere animum Cn [szyk zmienny] (10): LubPs bb5v; Godnym daway Vrzędy záras gdy wákuią/ Bo ty długie nadźieie ſercá ludźiem pſuią. Prot D3v; Proſzę też y zá małżonkámi/ áby ták ſię ſpołecżnie miłowáli/ żeby ochotnego ſercá do niebieſkiey oycżyzny ſobie nie pſowáli. LatHar 96, 53, 219, 248, 615; GosłCast 27, 76; (nagł) Do naświętſzey Pánny. (–) PAnno bezrowna/ ſtanu człowieczego Wtora ozdobo/ niepſowáłá w ktorey Pokorá ſercá/ ni godność pokory SzarzRyt Av.
α. Deprawować, demoralizować (21): Nic inſſego wyęcey dzyecyęcyá nye pſuye/ yáko wyelkye kochánye á pyeſſcżenye. GliczKsiąż E3v, E7v; ábowiem s przyrodzenia káżdy z nas/ bárziey/ niż przyſtoi prágnie chwały [...]. Tho pſuie wielkie pány/ iż rzadki ktory przydzie do tey doſkonáłośći/ do ktorey go dobre przyrodzenie iego wiedzie GórnDworz G6v; PaprPan D; Bo prziymuie nas Pan w moc y obronę ſwoię/ ábj iuż námi więcey Szátan nie władał/ áby nas grzech niepſował KarnNap B2; KochMRot B3; Cżás długi ku napráwie nas podobno pſuie. WisznTr 22; ArtKanc S16v; PaprUp D3v, K4v; y ma opowiedźieć ſąśiad przed Vrzędnikiem ná ſąśiádá gdźieby nie robił: bo z tego rośćie niepoſłuſzeńſtwo y ſzkodá wielka/ y Włodarz ſumnienie pſuie/ kiedy mu ſie ktory raz przepiecże. GostGosp 28.

psować czym (8): GliczKsiąż E; OrzRozm A2v; Abowiem kthorzy ſie w zbytku kocháią/ ći bez wątpienia/ y roſkoſznym vżywániem y zbythniemi vbiory pſuyą dzyatki ſwoye RejPosWstaw [412], [412]v; A [ci] przykłádem záś ſwoim iáko wielką lidżbę Drugich przy ſobie pſuią: pátrz iákie orſzaki Dármoiádow zá nimi/ ktorzy vſtáwicżnym Proznowánim/ á zbytkiem iáko wieprze tyią. KochOdpr C3; Phil L; Dekretá záraz wydał ná Aryany/ [...] áby wroćili/ to co zle wydárli/ á iády ſwemi pſowáć wiáry świętey y duſz ludzkich przeſtáli. SkarKazSej 680b; KlonWor 54, 57.

Szereg: »psować albo zgorszyć« (1): tenże Kato nigdy do łáźnye s ſynem nye chodził/ áni ſie ſnim myiał/ dla tego áby ſwoyą nágoſcyą onego nye pſował álbo nye zgorſſył. GliczKsiąż E.
Przen [czym] (1): ktory [Bóg] oſądźił wſzetecznicę onę wielką/ ktora pſowáłá źiemię wſzeteczeńſtwem ſwym WujNT Apoc 19/2.
d. Dotyczy życia społecznego, zwłaszcza politycznego i religijnego; abrogare JanPrzyw; confringere Cn [kogo (Przen) (3), co (61)] (64): Pawle [...] Muſy⋅ydż naſwiath nieboże Bo czos był pjrwey nawroczył To wſſytko ſwiath wſpak obrocził Prawdziwé nauky moje Pjſma/ Epiſſtoły twoge Wſſytko dzys ius opak mienią Mocz moje/ y chwalę pſuią RejKup o2v; KromRozm III F2v; Bowiem táki [przekupny sędzia] naywięcey Rzecz pſuie poſpolitą. GroicPorzRej C3v; RejWiz 85; Leop Prov 29/3; [zły pośle koronny] Pſuieſz Rzecżpoſpolitą/ y ſiebye ſámego. RejZwierz 109v; BibRadz Rom 14/20; OrzRozm A2v; iedno iż ſye bárzo w to koło [poselskie]/ niewiém iáko/ zákrádłá páni Práktyká [tj. intryga]/ która nam w Polſzce wſzyſtko pſuie OrzQuin Cv, Cv marg, C3v, C4v; BiałKat 126; KuczbKat 350; WujJudConf 10v; Tákże wiele złoſliwych Krolow Iudſkich było/ ktorzy Przodkow ſwych świętych y pobożnych/ vſtáwy y obycżáie y chwałę Bożą pſowáli CzechRozm 81; dziwuię ſię Ceſarzu y żáłuię/ iż pokoy kośćiołá powſzechnego od Bogá przywrocony/ záś znowu Duch ámbicyey ábo hárdośći pſuie. SkarJedn 187; [ludzie] chcąc ſobie świeckie pańſtwá przywroćić/ duchowne poſłuſzeńſtwo pſowáli SkarJedn 207; Lecż ſami Grekowie [...] rzecży ku pokoiowi á ſpołecżnośći S. poſtánowione pſowáli/ á tárgáć ie y rozſypowáć śmieli. SkarJedn 329, 189, 370, 371, 388 [2 r.], D5; SkarŻyw 119; ArtKanc K9v; PaprUp G4v; ActReg 141; Gdźie obycżáie y cnot ſtek głęboki/ Co [...] Z Sáturnem Marſá [tj. szkodliwych planet]/ áni ich ſpraw znáły/ Co dźiś wiek pſuią/ pnąc ſię pod obłoki? GrabowSet H2; Té by to ſzturmowniki [tj. świeckich kaznodziejów]/ co kośćioły pſuią/ Wypchnąć ná hárc/ niechay tám męztwá dokázuią. WyprPl A4; WujNT Rom 15/20; A ieſli co przećiwko [...] práwóm/ y ſwobodóm [...] vczyniemy/ onym co vbliżáiąc/ y oné pſuiąc [...]: to wſzyſtko niech będźie nikczemné y prózno SarnStat 163 [idem] 948; PowodPr 56 marg; [heretyctwa] ſzkody pięćiorákie czynią [...] duſze gubią/ pſuią Rzeczpoſpolitą świecką SkarKaz Ooooc, 607b; SkarKazSej 681b, 684b, 698a marg; Niech ſię Worek Iudaſzow chytry nie bogáći: Trzebá pilnie powśćiągáć tego Cechu bráćiey. Bo pſuią świát; y dla nich ćierpi Kośćioł Boży KlonWor 48, ded **3v.

psować komu (1): [taki król] Pogromi wſzyſtkich złych ſpraw forytarze/ y niepobożne rzecżomowce ſkarze/ Co pſuią ludźiom ich ſpráwiedliwośći GrochKal 16.

psować czym (4): Aby káżdy powinność/ w ſwym ſtanie záchował/ A Rzecży poſpolitey/ złą ſpráwą nie pſował. HistHel A; [Spełniło się widzenie św. Jana o dziesięciu rogach] Gdyż Luter/ Zwinglius/ Kálwin y inſzy wyrozſzy z głowy tey wſzetecżney niewiáſty y mięſo iey iedli y iedzą/ y ogniem palili/ pſuią [errata zmienia: pſuiąc] ią [stolicę rzymską, tj. papiestwo] ſłowem Bożym. CzechEp 380; GórnRozm C2. Cf Zwrot. [Cf też c.α. SkarKazSej 680b.]

W przeciwstawieniu: »psować ... budować« (1): Żebyſmy ták ſpołecżnie [...] w miłośći ſłużyli Pánu Bogu wſzechmogącemu/ odrzućiwſzy od ſiebie ná ſtronę wſzytki ſpory á waśni/ ktore więcey pſuią á niżli buduią Koſcioł Boży. RejPosWstaw 144.

W porównaniu (1): iáko iáſzcżurki [...] rodźice ſwoie kąſáią/ ták oni [heretycy] dáleko ieſzcże oſtrzey/ y dáleko iádowićiey Miſtrze y Miniſtry ſwoie/ niż kiedy Kośćioł chrześćijáńſki/ y Doktory iego kąſáią y pſuią. ReszPrz 61.

W charakterystycznych połączeniach: psować chwałę (bożą) (2), jedność (3), klasztory, kościoł(y) (5), miłość, państwo (2), pokoj, Polskę, porządek, posłuszeństwo, postanowienie, potoczne życie, prawo, religią katolicką, (dobry) rząd (2), rzeczpospolitą (9), sądy, sprawiedliwość, towarzystwo ludzkie, ustawy, wiarę (katolicką) (2), wolność, wszystko (w Polszce) (2), zgodę (3), związki pokoju.

Przysłowia: Leop 1.Cor 15/33; KwiatKsiąż C3; RejPosWstaw [412]; Bo iáko Páweł święty vżywáiąc słow Menándrowych mowi: Rozmowy złe pſuią dobre obycżáie. ModrzBaz 13, 54v; WujNT 1.Cor 15/33. [Ogółem 6 r.]

Prot Av; Zgodá rzecży máłe Mnoży; Niezgodá pſuie rzecży choć ſpániáłe. KlonWor 51.

Zwrot: »(dobre a. uczciwe) obyczaje psować« [w tym: czym (1)] = corrumpere mores (bonos a. honestos) Vulg, Modrz, Cn [szyk zmienny] (7): Iáko dáleko więcey vrząd Krześćijáńſki ma ſię ſrożyć ná tych/ ktorzi ſproſnym málowániem/ wirſzámi nieucżćiwemi/ poſtáwámi/ pochodem/ y tańcámi do wſzelákiey wſzetecżnośći ſkłonnemi/ y inſzemi pobudkámi wſzytkich do Wenuſá wpráwuią/ vcżćiwe obycżáie pſuią/ á kárność źiemſką ile mogą niſzcżą? ModrzBaz 53v. Cf Przysłowie.
Szeregi: »(nie) psować a (i, ani) targać« [szyk 2:1] (3): jeśliżeby też jakie nowe rzeczy a złe się wszczynały, aby się też jakiemi nowemi ustawami tak zahamowały, jakoby to złe dobrego dawnego postanowienia w RP n(aszej) nie psowało a nie targało. DiarDop 106; WujJudConf 125; ktorzy [Eutyches i Dioskorus] nátury w Pánie náſzym Boſką y ludzką w iednę mieſzáli: bárzo kośćioł Boży tárgáiąc y pſuiąc. SkarŻyw 318.

»psować a (i) wywracać« (3): Y ma to być ſtátutem obwárowano/ áby żadnych dárow [sędziowie] niebráli: bo ći ktorzi przedárowáni ſą/ máło nie záwżdy pſuią á wywrácáią ſądy [corrumpunt enim fere iudicia] ModrzBaz 88; OrzJan 31; WujNT 31.

α. Dotyczy życia towarzyskiego (1): Wſzákoż ábym ia porządku [gry] nie pſował/ tedy ták powiedam/ iż ktoby chciał chwalić dwor/ dziſieyſzego páná Krolá I.M. [...] mogłby tho bez pochlebſtwá powiedzieć/ iż [...] GórnDworz C7.
e. Dotyczy opinii o kimś, stosunku do kogoś; facere alicui invidiam a. malam gratiam, trahere aliquem in invidiam Cn (1):

psować co (1): Płáwiąć ſie więc też Swinie/ y kąpią ſie Wrony/ A wżdy ſie im nie zmieni/ zwycżay przyrodzony. Abowiem brudna cnotá/ bárzo ſławę pſuie/ Nie cudna wonia od niey/ y wzwiátr zálátuie. RejZwierz 136.

[psować kogo do kogo, do czego: na ktorego [jej męża] zdrowie nieprziwiodla go zadna niechęc ani zadne lakomstwo, alie milosc uprzeima przeciwko iey [...]. A tak s tei prziczini, niemialo bi go to do laski iej tak daliecze psowacz. PlutMKoch 258; bo iednák byli drudzy co ią do tego wiedli z Pánow Polſkich [...] y inſzi na złość Mikołáiowi/ ktorego gdźie mogli do Heleny oſkarżáli y pſowáli. BielKron 1597 140 (Linde).

psować kogo komu: Na twoich służbach strawię swoie lata, Jedno mię też racz w łasce całej chować, Nie daj mię sobie lada komu psować. Otwin(?)Erot 11.]

f. Dotyczy tekstu: wypaczać, zniekształcać sens; depravare Calep, Cn [w tym: o Piśmie św. i nakazach boskich (27)] [w tym: co (27)] (29): RejKup dd3v; SarnUzn Gv; Y to widzę iżk toby [!] inácżey vcżył/ ábo by zakon przed iego zupełnym wykonánim pſował/ ábo pſowáć gi ludzi náucżał/ że ten máłym miał być w kroleſtwie niebieſkim. CzechRozm 92; zwłáſzcżá gdy kácerſtwá niezbożne záśłepiwſzy ludzie/ do pogáńſtwá ie wiodą: y wiárę S. pſuiąc/ gotuią Antychryſtowi droge [!]. SkarŻyw 306; Depravo, [...] quod bene aut dictum aut scriptum est, in deteriorem partem detorqueo – Pſuię kazę. Calep 308b; wſzákże záwſze też byli Kátholiccy Doktorowie/ ktorzy fałſzowánie ich [heretyków] odkrywáli/ y nie dopuſzczáli im kſiąg świętych po ſwey woli pſowáć. WujNT przedm 15; Haeretycy pſuią piſmo S. WujNT 305 marg, 518, 532, 765, Yyyyy4; To iáſne ſłowá ś. Ewángeliſty pokázuią. Ktore pſowáć śmieią/ y iáſność ich ćmić/ wiáry świętey dźiśieyſzy nieprzyiaćiele SkarKaz 204a, 81a, 204b, 311b marg.

psować czym (4): obácz/ że to ieſt właſna nieuczonych á nieſtátecznych ludzi (iákowi ſą haeretycy wſzyścy) pſowáć nie tylko piſmá trudne/ ále y inſze łácne/ wykłády fałſzywemi WujNT 814, 890; Bo ći [faryzeusze] tylo zwierzchney oney vczynkowey ſpráwiedliwośći pilnowáli/ wnętrzną opuſzczáiąc/ y wiele przykazánia Bożego złemi wykłády pſuiąc. SkarKaz 311b, 311b.

W połączeniach szeregowych (3): Bo oni [nieprzyjaciele moi] ſiedząc nád porządkiem kościołá Bożego/ ſą okrutnymi nieprzyiacioły iego/ thłumiąc/ niſzcżąc/ á pſuiąc w niem prawdziwą náukę Páńſką LubPs A4; NiemObr 137; Teć y wiele innych mieyſc piſmá S. on ſproſny bluźnierz odćina/ pſuie y nicuie według mozgu ſwego. WujNT przedm 7.

W charakterystycznych połączeniach: psować księgi (święte) (2), listy [czyje], miejsce(-a) (Pisma św.) (5), naukę prawdziwą, pismo(-a) (święte, Boże, Pańskie) (5), przykazanie Boże, rzeczy trudne, słowa [czyje, czego] (4), testament Pański, wiarę świętą, zakon (4).

Szeregi: »psować i fałszować« (4): Z drugiey ſtrony haeretycy/ ku potwierdzeniu ſwych błędow/ nawięcey te mieyſca pſuią y fałſzuią/ ktore baczą że im ſą przećiwne. WujNT przedm 5; Bárzo to mieyſce kole w oczy Kálwiniſty. Y przetoż ie rozmáićie pſuią y fáłſzuią/ przydawáiąc do ſłowá Bożego wykręty ſwe. WujNT 386, przedm 4, 26.

»psować i nicować« (1): Tychże przodkow ſwoich náśláduiąc Czechowic w ſwoim nowym teſtámenćie toż mieyſce ták pſuie y nicuie mowiąc: Iż [...] WujNT 305. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»psować i odmieniać« (1): Ale ázaż nie ſłuſzniey wierzyć/ że ſię ábo ſam Epiphánius/ ábo ći ktorzy go przepiſowáli/ w tym omylili; á niżli pſowáć y odmieniáć ſłowá Apoſtolſkie WujNT 603.

2. Sprawiać, że ktoś a. coś przestaje istnieć; perdere Miech [w tym: kogo (3), co (4)] (8):
a. Pozbawiać życia, zabijać (5): RejPos 192; A ieſczéſz Achilles żyw/ ieſcze nas ma pſowáć? A Troią wywróconą ma znowu woiowáć? GórnTroas 62; Co może być nędznieyſzego iáko vmárły? ktora przygodá ták człowieká pſuie? SkarKaz 385a.
Szereg: »nie psować ani szkodzić« (1): żądali [posłowie od chana tatarskiego] [...] aby on poznał [...] iedinego Boga [...] y [...] aby tak więczey krzeſcianow nie pſował ani ſzkodził [crudeli nece ... non perderet], iako vcżynił w polſkiey w Węgierſkiey, y Morawſkiey ziemi. MiechGlab 19.
Przen [co czym] (1):
Szereg: »psować i zabijać« (1): Miniſter haeretycki y ktorykolwiek nieſłuſznie y nieporządnie ſię wrywa do owczárni: áby pſował y zábijał owce náuką fałſzywą. WujNT 349.
b. Niweczyć, doprowadzać do zaniku (3): [...] Ná Ziemi y ná Niebie/ Hárdźie roſkázuiąc [antychryst] Wſzytkie prawdźiwey wiáry (ách) poćiechy pſuiąc GrzegŚm Av; Bo tá ieſt rożność miedzy grzechem śmiertelnym y powſzednim: Smiertelny przyiaźń Bożą pſuie/ [...] á powſzedni przy miłośći Bożey y łáſce zoſtáie SkarKaz 313a; Ale porządek ná wyſokim niebie/ Nie ták pátrzących myśl ćiągnie do śiebie/ Iák zakon/ Pánie/ twoy ku przyſtoynośći Nákłánia ſmyſły/ y pſuie chćiwośći. SzarzRyt A3v.
3. Wyrządzać komuś coś złego, prześladować, krzywdzić; obrażać; zwalczać [w tym: kogo (13)] (17): [bogacz] Niewinnego wſądziech pſuie. RejKup C; LubPs T5v; BielKron 235; ArtKanc K11; Ktore też Práwo iedney ſtronie/ ábo iednemu ſtanowi ſłuży/ á drugiemu wádźi y on pſuie/ nie ma być Práwem názwáne. SkarKazSej 698b; A ktore kroleſtwo [...] bluźnić imieniá Bożego/ y pſowáć wiáry Bożey y chwały iego nie dopuſzcza [...]: tákim ſię też Pan Bog opieka SkarKazSej 699a; Vcżćieſz ſię tedy dźieći ſwe karáć Oycowie; Vcżćie ſię y wy ſtárſzych ſłucháć mołoycowie: Byśćie nie przyſzli ná punkt ná ten [...]: Gdzie iuż każą miſtrzowi [tj. katowi] pytáć/ nie folgowáć: Mowiąc/ Powieday prawdę/ á nie day ſię pſowáć. KlonWor 38.

psować czym (1): Kto nas gniewa/ tego my rázy tyśiącznémi Róznych ſztuk pſuiemy GosłCast 14.

Szeregi: »borzyć a psować« (1): A nie roſciągay [Panie] they możney ręki ſwoiey nád námi nikcżemnym ſtworzeniem ſwoim. A nie dopuſzcżay nas borzyć á pſowáć tym márnym ſprzećiwnikom náſzym. RejPos 198v.

»niszczyć i psować« (1): Tenże [Jan Zamojski] [...] poſelal na tribunali zalecaiac ſprawi ſwoich/ i tak muſialo bic iako kazal [...]. Zkazdei ſtroni y miari ludzie niſzcel y pſowal PaprUp I4.

»psować i uciskać« (1): Nie bądź iáko lew w domu twoim/ pſuiąc domowniki ſwoie y vćiſkáiąc poddáne ſwoie. SkarKaz 422a.

a. O Bogu (6): Lácno mnie zetrzeſz Boże/ y ſnádnie zwoiuieſz/ Ieſli ſwą pracą [tj. człowieka] pſowáć/ ty roſkoſzą cżuieſz. GrabowSet B.

psować czym (1): Słuchay małżonko miła [tj. Cerkwi święta] słow Páná ſwoiego/ ktoremi ćię on buduie/ nieprzyiaćioły twe pſuie ArtKanc K11.

W porównaniu (1): Kogo [o mój Boże] prze grzéch záfráſuieſz/ Ták go niewidomie pſuieſz/ Iáko ſzátę mól táiemny KochPs 58.

α. Karać za coś [co] (3): Nieżyzné w cnotę to tám były látá [w czasie potopu]/ Gdźie ledwé ieden ze wſzytkiégo świátá Náleźion/ co go Bóg wcále zachował/ Gdy nierząd pſował. KochPieś 32.

psować czym (2): Tá [żałość] trwoży/ by wyſtępkow piekłem Pan nie pſował. GrabowSet B; Niechćiey [o Panie] ná on dźień/ w pámięći go [grzech] chowáć/ Gdy ná świát/ przyidźieſz złość wyrokiem pſowáć. Nie choway pomſty/ niechoway karánia GrabowSet M2v.

4. Osłabiać działanie, zwykle szkodliwe; leczyć (9): Theż liſcie Pokrzywiane ſtłucżone á na mieſthcze vkąſzone od wſciekłego pſa przyłożone obycżaiem plaſthru/ iad mocznie pſuie/ y ſzkodzić niedopuſzcża. FalZioł I 152c, I 19a, 108d, 124a; [Agnus, tj. medalik] Dary przynośi godnym/ moc pſuie ogniową/ kto go nośi tzyśćie/ z wod go nawálnych wyrwie. KrowObr 68v.

W przeciwstawieniu: »psować ... naprawiać« (1): [lawendowa wódka] ieſth rozlicżney moczy ku naprawie ciała cżłowiecżego/ á tho iż naprawia [...] od nieſnadnoſci ruſzania cżłonkow z zimney przycżyny od głuchoſci/ od ſlepoty/ oſzalenie pſuie á głowę naprawia FalZioł II 7b.

Szeregi: »tłumić i psować« (1): Też ſok tego ziela [babki] pity z winem ſwiętego walantego niemocz tłumi y pſuie. FalZioł I 13d.

»wyciągać i psować« (1): Też ſok iego [rozchodnika] zmieſzany z ocztem/ piekielney [!] ogień kthory bywa w cżłonku wyciąga y pſuie FalZioł I 130d.

Przen [czym] (1): iż on [ks. Powodowski] ty ſwoie kwiatki [tj. swoje pisma] ná zwał [!] śniadániem: obiecuiąc mi po nim iákiś gnaćiſty obiad. Przetom też ſobie ták błáhym śniadániem/ koſztownego tego tám obiádu kośćiſtego pſowáć niechćiał CzechEp *2v.
5. Pozbawiać mocy obowiązującej, unieważniać, kasować; cassare JanStat, JanPrzyw; solvere Vulg; abrogare, annullare, refricare, tollere JanStat; annihilare JanPrzyw [w tym: co (63)] (70): Bog ſam przęz Piotrá S. w Rzymie Papieżá oſadził [...]. A ták tego ſtátutu żadne odmiánj y przenoſzenia pańſtw świeckich pſowáć nie mogą. SkarJedn 207, 207; SkarŻyw 456; ále ći ludźie [...]/ ktorży ſą Rzeczypoſp⟨olitej⟩ potrżebni/ wielekroć wiárę dáną łamią/ y prżywiłeiow nie trżymáią/ y teſtámenty cudze pſuią/ y nádánia Kośćielne burżą GórnRozm M2v; PaprUp Lv; niech y to vpátruią/ by záś vwłócząc ſpráwam ták ſzláchetnego Królá [Władysława Warneńczyka]/ niepſowáli zdánia wielkich y świętych ludźi: zá których roſkazániem tá woyná Wárnienſka podnioſłá ſie byłá OrzJan 121; TEnże Lódwik zá zezwoleniém Pánów, Rycérztwá, y ſzláchty pſuie liſty, któré zábrániáią, áby płeć białéygłowy ná Króleſtwo nie byłá wybiérána. SarnStat 8; któré [winy] przedtym od pomocników zwykły bydź płáconé/ we wſzyſtkim pſuiemy: wyiąwſzy winy/ któré zwykły bydź płáconé po dekréćie rzeczy głównéy. SarnStat 752, 234 [2 r.], 592, 824, 826, 885 marg, 1280 [2 r.], [1281]; Naprzod w tym kroleſtwie/ ieſt ſzkodliwe [...] ono práwo/ ktore iurysdicyą duchowną kośćiołá Bożego pſuie SkarKazSej 700a.

psować czego [składnia zależna od „dopuszczać”] (1): SIlné zámieſzkánié ſie téż dźieie ſpráwiedliwośći z ſtrony pozwów: [...] tedy przedśię mimo to pſowáć pożwów [!] Sędźiowie dopuſczáią z ledá przyczyny. SarnStat 1280.

psować czym (1): tákowy zapis ninieyſzym Przywileiem [...] pſuiemy/ nikczemny czynimy/ y żadnéy mocy nie mieć ſkázuiemy SarnStat 1054.

W połączeniach szeregowych (8): któré to zaſtáwy/ dárowánia/ przedánia/ y zapiſy káſſuiemy/ pſuiemy/ nikczemné czynimy/ odzywamy/ niſczymy áby żadnéy mocy niemiáły/ mocą ninieyſzégo Przywileiu. SarnStat 1102, 67, 396, 580, 885, 1040, 1054, 1102.

W przeciwstawieniu: »stawić ... psować« (1): trudno było wſzytkiemu świátu rządźić ſię y ſądźić wedle praw y obyczáiow narodu iednego. Gdyż káżda nácya ma ſwoie obyczáie/ y wedle nich práwá ſobie ſtáwić/ y wedle potrzeby ie pſowáć drugdy z czáſem muśi SkarKaz 311a.

W charakterystycznych połączeniach: psować artykuł wiary świętej, cła (2), dań, dekret(a) (3), dylacyje, jurysdycyją, listy (2), pozew (4), prawa (3), statut, testamenty, ustawy, winy (2), zapis(y) (4).

Szeregi: »psować, (i) abrogować« = tollere, abrogare JanStat (2): NiemObr 178; [Tę dań] pſuiemy/ ábroguiemy/ y od płácenia iéy wolné czynimy/ chcąc áby [...] z żadnéy przyczyny nie byłá vkłádáná áni vſtáwiáná. SarnStat 1118.

»psować i kazić« = annihilare et cassare JanPrzyw [szyk 3:1] (4): Ieſlis bracia po braciei gwoli poddanem kazili y pſowali niekumiſlne conſtitutie PaprUp L, Lv; SarnStat 13, 164.

»psować i nikczemne czynić« = cassare et annullare JanStat (2): tedy z ſczodrobliwośći náſzéy Królewſkiéy oné [składania i wyciągania zboża, owsa, pieniędzy] pſuiemy/ y nikczemné czyniémy. SarnStat 1055, 1115. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»psować i odmieni(a)ć« (2): CzechRozm 81; Co ludzie ſtánowią/ ludzie pſowáć y odmienić mogą SkarJedn 206.

»psować i odwołać« (1): A gdy ſię ná iego przeſtrogę vpámiętáć/ y złych onych praw pſowáć y odwołáć niechćiał: ſam go [cesarza Maurycjusza] P. Bog obiecał káráć SkarKazSej 702a.

»przestąpić a psować« (1): á mátká náſzá kośćioł/ ma ſwe práwá w ſobie poſtánowione/ ktore nie ſą odmienne y przeſtąpić ich á pſowáć niemożem SkarŻyw 456.

»psować i rescyndować« (1): Ale y Papieżowie [donacje] niektórych Królów Polſkich vt immodicas et plus aequo liberales pſowáli y reſcindowáli. SarnStat 1275.

Przen (1): O toż [...] tá mądrość od Bogá ludźiom dobrym dána/ [...] nie pſuiąc piſánego práwá/ ták go vżywáć ma/ iż by tęn záwżdy wygrał/ kto ma ſpráwiedliwą. GórnRozm Fv.
α. O Chrystusie w stosunku do nakazów Starego Testamentu (12):

psować czego [składnia zależna od „przyść”] (3): A iż ten vmyſł był Chriſtuſow w tych ſłowách gdy mowił iż nie przyſzedł pſowáć zakonu/ ále gi pełnić CzechRozm 91v [Vulg Matth 5/17; przekład tego samego tekstu] SkarJedn 247; SkarŻyw 112.

psować czym (2): Ktęmu [...] i to przydáwaią [faryzeusze]/ żeby nietilko ſám pán Chriſtus zákon i cerimonjé przerzeczonęmi rzeczami [tj. czynieniem dobra w sobotę] pſował MurzNT 56; A przedſię go [zakon Mojżeszowy] Chriſtus y Apoſtołowie Ewanielią namniey nie pſowáli. CzechRozm 91.

W przeciwstawieniach: »psować ... pełnić (a. wypełni(a)ć) (5), wykonać (2)« [zawsze przekład tego samego tekstu] (7): Niech ſie wam nie zdá żebych przyſzedł pſowáć zakon [solvere legem] álbo Proroki/ nie przyſſedłem ći ich pſowáć: ále owſzem wypełniáć. Leop Matth 5/17; Nád to/ co ſie tknie Chriſtuſa/ ten koniecżnie nie na to przyſzedł/ [...] áby był zakon pſował: ále áby gi wykonał CzechRozm 91, 92 [2 r.]; SkarJedn 247; SkarŻyw 112.

Szereg: »niszczyć abo psować« (1): Nie mniemayćie ábym przyſzedł rozwięzowáć (marg) niſzczyć, ábo pſowáć. (–) zakon ábo Proroki. WujNT Matth 5/18.
W przen (1):
Szereg: »psować i tępić« (1): [Syn Boży] Pſuie ná ſobie y tępi onę oſtrą ku obrzezániu opokę SkarŻyw 3.
a. Naruszać, nie podporządkowywać się, uważać za nieobowiązujące (9): Ale choć ich wiele Ewángelią piſáło/ wſſákże iedno cżterzey máią ſwiádectwo poważne: przetoſz y inych Ewángeliſt Ewángelie odpádły/ y nie ſą przyięte/ że niechćieli náznácżoney á zámierzoney licżby [tj. wyznaczonej przez Boga liczby cztery] pſowáć/ dla mocy táiemnice. Leop *2v; WujJudConf 188; á ten Luterſki Chryſtus to wſzytko pſuie/ co iedno pierwſzy z Rzymu opowiedziány poſtánowił. SkarŻyw 520; WujNT 130; Ci co modlitwę zá vmárłe pſuią/ iednym naiázdem ty dwie rzeczy obaláią: iż [...] SkarKaz 384a.
Szeregi: »bluźnić i psować« (1): á wyśćie złocżyńce [...] ktorzyśćie vſtáwę Páńſką y Apoſtolſką Kośćiołá Powſzechnego ták bluźnić y pſowáć śmieli/ Antichriſtowi okrutnemu plác cżyniąc/ á kłamſtwy ſie popiſuiąc. WujJud 240v.

»ganić i psować« (3): Mſzą s. ſzátan z ſwemi Miniſtry gani y pſuie. WujJud 231 marg, 231, Mm6.

b. Pozbawiać mocy świętości (7): A thák widźiſz/ że nie twoiá wiárá czyni ćiáłem Sákráment ten/ áni twoiá niewiárá ono pſuie: ále co? OrzList b2v; Páſterzow złośći Piſmá Bożego áni Sákrámentow nie pſuią. WujJud Mm8v [idem] 30v marg; WerKaz 284 marg; Poſt duchowny ćieleſnego nie pſuie SkarKaz 120a [idem] 120a marg, 611a.
6. Obalać, zbijać czyjeś poglądy [w tym: kogo (1), co (21)] (26): A ieſlibych ktore rzetzy od kogo ſſkodliwe obatzył/ álbo nápráwione/ będę to pſował/ wedluk możnośći KrowObr 128; á tám ty błędy wſzytki zwłaſzcżá około wiáry muſzą záginąć/ ábowiem wam ſámym niegodzi ſie tego pſowáć/ co wſzytko krześćiáńſtwo poſtánowiło BielKron 205v; SkarJedn 188, 397; SkarŻyw 31; godźi ſię ich omylne y ſzkodliwe náuki pſowáć: á tę zwłaſzczá ktorą twierdzą iż miedzy ſługámi kośćielnemi wſzytko rowni. SkarKaz 606b.
Szereg: »ganić i psować« (2): Iniewſtydałeś ſie thego nápiſáć/ [...] iákobych ia miał gánić y pſowáć/ tę vſtáwę wáſzę/ o ſmrodliwey tzyſtośći kápłáńſkiey KrowObr 228, 228.
W przen (1): A tákże obácż iáko to rzecż ieſt niebeſpiecżna ná nowym ſie korzeniu ſtánowić/ á ſtáry fundáment pſowáć/ inemi gárdzić á ſobie wſzytko przypiſowáć. SarnUzn F7v.
a. Wykazywać nieprawdziwość twierdzenia, kwestionować; często: zaprzeczać samemu sobie (17): RejZwierc 266v; tedy to pokázáć muſzę/ iż ſie [Żydzi] ná tym iáko y ná inſzych wielu mieyſcách piſmá ś. bárzo mylą. Przeto ták ich dumę hárdą/ á wykład głupi ia pſuię. CzechRozm 105; Co ták nápiſzawſzy [!] ſamże záś pſuie CzechEp 175; Abowiem ſłowá ty [o Chrystusie jako słudze Boga]/ znácżnie pſuią pierwſze [o Chrystusie jako Bogu]. CzechEp 200, 108, 172 marg, 294, 310 [2 r.]; ktory [Ignacjus] Bogá oycá ſámego/ naywyżſzym Bogiem opiſuiąc/ Bogá w troycy iedynego pſuie. NiemObr 124.

psować komu (1): Ale niech co chce [ksiądz kanonik] z ſtárego Teſtámentu przywodźi/ chcąc ſwego przedwiecżnego [tj. przedwieczność Chrystusa] dowieść/ tedy mu to nie tylko iáſne ſłowo Boże pſuie [...] vkázuiąc iż Bog ktory przedtym przez Proroki y ánioły máwiał to tych oſtátecżnych cżáſow przez ſyná nam mowił. CzechEp 266.

psować czym (4): Acż więc drudzy prożnemi wywody to pſuią. Iż ſie roſkoſz nie zgodzi s cnotą/ tym figluią. RejWiz 21v; Przeto iż y ſam X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ to co tu powiedźiał/ záś ſamże ſłowy inſzymi pſuie CzechEp 200; Gdźie potym tego dokłáda. [...] ktorym dołożeniem/ pſuie nikcżemną y ſproſną dumę o Bogu Troiſtym: gdy nie tylko znácżnie ſtworzenie wſzytkiego/ ná ſámego wkłáda: ále mu też to przycżyta/ iż ieſt oycem Iezuſowym CzechEp 274, 296; [Ktorych to powieść y przezbożną/ Pleban świádectwem Piſmá świętego pſowáć będźie KuczbKat 266].

Szereg: »niszczyć i (abo) psować« (2): káżda fáłſzywa náuká [...] ſámá ſiebie borzy/ niſzcży/ y pſuie SarnUzn G6v; A tu obácż iákiey to ieſt mocy prawdá ſwiętá/ iż trudno może ználeść cżymby ią ſtrofowáć/ á cżymby ią kto niſzcżyć ábo pſowáć miał. RejPos 231v.
[Cf też 1.d. ReszPrz 61.]
7. Marnować, niepotrzebnie używać a. tracić; dissipare Vulg [w tym: co (16)] (18): Bo więc to trudno lecżyć gdy iuż ſie roznieſie/ Bywáią y z recepty cżáſem drudzy w leſie. A nie trzebá iuż w ten cżás wiele pſowáć groſzy/ Iedno corychley łápáć gdzye cżarney kokoſzy. RejWiz 79; Leop Is 65/8; KIedy [Aleksander Wielki] przyſzedł pod zamek co był dziwney mocy/ Powiedzieli Hetmáni/ ſzkodá pſowáć mocy. Bo to zamek ták twárdy/ ludzi potráćimy/ Sámi ſie potrudziwſzy nic nie vcżynimy. RejZwierz 5, 122v; A ták tu cie vcży Pan/ ábyś nie pſował tego co zoſtánie od pocżćiwey żywnośći twey/ á to obrácał tám gdzie ſłuſznie á pocżćiwie ma być obrácano RejPos 82v; Do łádunku wory dobre máią mieć: bo [złe wory] żyto pſuią. GostGosp 90; ZbylPrzyg A3v.

psować na co (1): BOgáty pijánicá związał ſobie głowę/ Doktorowie ſie zeſzli/ cżynić o tym mowę. Ieden rzecże/ pewnie go muśi kliſterowáć/ Ten rzecże/ wieręć y zioł ſzkodá ná to pſowáć. RejFig Ee.

psować czym (3): A w proznowániu/ teſknicą wiek pſuieſz/ Ni ćię ſtrách/ w niebo ni nádźieiá wzywa GrabowSet G; SkarKaz )(3; CiekPotr 33.

Zwroty: »czas (a. krotkość czasu) sobie psować« [szyk zmienny] (3): A y ya ſam ſobie ſkodzen Iż ſobie tu tak Cżas pſuyę RejKup cc3; RejWiz 22; RejZwierc 155v.

peryfr. »kretę psować« = niepotrzebnie pisać (1): Oſobny to páchołek; nie ládá pąniątko [!]: Przełotrowawſzy wſzyſtko, przegrawſzy, przepiwſzy; Dopiro chce bydź rządnym: dopiro ráchuie, Dopiro kretę pſuie CiekPotr 34.

»psować prożno« (2): Nie ſtráſz s przodku nie pukay/ nie pſuy prożno prochu Cicho ſobie pocżynay BielSat N3v [idem] BielSjem 40.

»żywot sobie psować« (1): y potrzeby ſwey poććiwey porządny cżłowiek záwżdy z roſkoſzą vżyć ſobie może/ y roſkoſznego żywotá/ kiloby go ſam ſobie dobrowolnie nie pſował. RejZwierc 110.

Szereg: »niszczyć i psować« (1): Rozumieſz, że pieniądze twoie ktoreś wydał, Rosflarzył, [...] Iże záwſze zoſtáwáć ćáłe [!] miáły: choćbyś Nabárźiey ie był niſzczył y roſpuſtą pſował? CiekPotr 33.
W przen (1): Ktoż winien Pánie? Stráſzliwe ſądy ſą twoie/ ze mnie może być przyczyná. Abo boiáznią/ ábo niedbálſtwem/ ábo nieumieiętnośćią/ pſuię żniwo twoie. SkarKaz )(3.
8. Przeszkadzać, uniemożliwiać działanie, nie doprowadzać do realizacji, szkodzić sobie; obvarare Calep [w tym: kogo (2), co (6)] (9): RejPosWiecz2 93v marg; Bożey miłośći złość ludzka niepſuie. KuczbKat 375 marg; Calep [720]a; Niepewność o ich [umarłych] ſtanie nie pſuie pomocy [tj. pomocy bożej dla tych, którzy się modlą za umarłych]. SkarKaz 383b marg; [Twórca] Nádętą pychę hámuie: Myśli tákich w niwecz pſuie ZawJeft 16.

psować komu, czemu [w tym: „sobie” (1)] (3): Bo to ſą rzeczi przikryte A práwie chytrze nabyte Sktore mi [!] ſię popiſuyeſs A ſam ſobie wiele pſuyeſs RejKup aa6v; Praca złą myſl odeymuie/ Złoſciam ludzkim drogi pſuie BielKom D7; Iednę nogę ſtanim ták zepſował/ iſz z niey ropá vſtáwicżnie płynęłá/ á on bol modlitwy mu nie pſował. SkarŻyw 31.

psować czym od czego (1): Niechćiéyże mię rádámi obłudnémi pſowáć Od przedśięwźięćia mégo GosłCast 51.

9. Źle postępować (1): Wſzákoż [Izraelczycy] po śmierći Sędźiego záſie ſie odwrácáli y pſowali więcey niż oycowie ich [deterius agebant quam patres eorum]/ chodząc zá bogi cudzymi á ſłużąc im BibRadz Iudic 2/19.
*** Dubium (1): Nie zágradzać tobie Pan pocżćiwey pilnośći/ Skromiąc w ſobie rozumem ſzkodliwe przypadki/ Ktore nam márnie pſuią náſze niedoſtátki/ Pychę/ zazdrość/ łákomſtwo/ [...] A ná miłey duſzycy chytrość/ fáłſz/ á zdrádę. RejWiz 193v.

Synonimy: 1.a. kazić, niszczyć, tłumić; αα. burzyć, pustoszyć, rozrzucać, rozwalać, wypustoszać; c.α. gorszyć; d.,e.,f. fałszować, odmieniać; 2.a. morzyć, zabijać; b. niszczyć, »wniwecz obracać«; 3. cisnąć, karać, potępiać, prześladować, trapić, uciskać; 4. osłabieć, zwątleć; 5. abrogować, derogować, gładzić, kasować, kazić, mazać, niszczyć, odrzucać, odwoływać, odzywać, rewokować, tracić, umarzać, »wniwecz obracać«, zagaszać, zagubiać, zatracać, znosić; 6. obalać, wywracać; 7. marnotrawić; 8. bronić, hamować, powścięgać, przeciwić się, przekazować, przekazywać, przekażać, przeszkadzać, wadzić, zabraniać, zakazować, zatrudniać, zawadzać.

Formacje współrdzenne: psować się; dopsować, nadpsować, nadpsować się, napsować, napsować się, popsować, popsować się, zapsować, zapsować się, zepsować, zepsować się; zapsowywać.

Cf PSOWANIE, PSOWANY, PSUJĄCY

SBu