[zaloguj się]
[pdf]

POWŚCIĘGAĆ (91) vb impf

powścięgać (61), powcięgać (30); powścięgać BierEz, OpecŻyw, BartBydg, GlabGad, LibLeg, SeklKat (3), KromRozm I, KromRozm III (3), BielKom, GliczKsiąż (8), GroicPorz, RejWiz (2), BibRadz, KwiatKsiąż, SienLek, RejZwierc (2), WujJudConf, RejPosWstaw (5), BudNT, ModrzBaz (5), StryjKron, Phil (3),KołakSzczęśl, WujNT (2), SarnStat (3), KlonWor; powcięgać FalZioł (17), WróbŻołt, RejJóz, KromRozm II (3), Calep (6); powścięgać : powcięgać Mącz (9:2).

W inf -cięg- (18), -ciąg- (11); -cięg- LibLeg, SeklKat (2), KromRozm I, KromRozm III, Mącz (3), BielKom, GliczKsiąż (5), RejPosWstaw (3); -ciąg- BartBydg, RejJóz, SienLek, WujJudConf, ModrzBaz (3), WujNT, SarnStat, KlonWor; -cięg- : -dąg- FalZioł (1:1); w pozostałych formach -ciąg-.

o oraz a jasne.

Fleksja
inf powścięgać, powściągać
indicativus
praes
sg pl
1 powściągåm
3 powściągå powściągają
praet
sg
1 m powciągåłem
3 m powściągåł
imperativus
sg
2 powściągåj
3 niech, niechåj powściągå
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy powściągali
2 m m pers byście powściągali
3 m by powściągåł m pers by powściągali
f by powściągała m an
n subst by powściągały, by powściągali

inf powścięgać (18), powściągać (11). ◊ praes 1 sg powściągåm (13). ◊ 3 sg powściągå (16). ◊ 3 pl powściągają (6). ◊ praet 1 sg m powciągåłem (1). ◊ 3 sg m powściągåł (1). ◊ imp 2 sg powściągåj (6). ◊ 3 sg niech, niechåj powściągå (3). ◊ con 3 sg m by powściągåł (5). f by powściągała (3). ◊ 1 pl m pers bysmy powściągali (1). ◊ 2 pl m pers byście powściągali (1). ◊ 3 pl m pers by powściągali (2). subst by powściągały (1) [n], by powściągali (1) [f]. ◊ part praes act powściągając (2).

Sł stp: powciągać, Cn: powściągać, Linde XVIII w.: powściągać s.v. powściągnąć, oraz w innym znaczeniu: powciągać.

1. Powstrzymywać, hamować; poskramiać; cohibere PolAnt, Mącz, Calep, JanStat; refrenare Mącz, Vulg, Cn; coercere, reprimere Modrz, Calep, Cn; arcere Mącz, Modrz; moderari Mącz, Cn; comprimere Modrz, Cn; detinere Calep, Cn; frenare Vulg, Cn; prohibere Vulg; capistrare PolAnt; abstinere Mącz; frangere, inſrenare, inicere, retardare, revocere, sustinere Cn (87): Contineo [...] Abstineo Powściągam/ też záchowawam/ też oſięgam/ mam w ſobie. Mącz 446d.
a. O osobach: powstrzymywać przed jakimś działaniem, nie pozwalać; compescere Calep, Cn; reducere, reprehendere, retrahere Mącz; distinere Calep (43): Inhibere, zakazacz, powscyągacz BartBydg 223b; Coherceo, Vſmierzam/ Vſpokoyam/ Powſciągam. Mącz 14c; Repraehendo, Powſciągam/ záſtánowiam/ też karzę/ łáyę/ hańbię. Mącz 318b, 14c, 151d, 462b; Sumnienie práwie ieſt to woyt od Bogá/ Aby powſciągał kiedy wełbie trwogá. RejZwierc 223v; Coerceo – Powcziagąm, bronię. Calep 211b; Detineo – Powcziagam, zadzierząm, wſtrzimuię. Calep 314b, 213a, 227a, 334a, 915a.

powścięgać kogo (G) (2): ktoryby zányechał yákyego dzyecyęcyá zuchwáłego choć też y nye ſwego powſcyęgáć y doglądáć/ ták go karano ſámego yáko onego wyſtępnego. GliczKsiąż E7; Niech ſię Worek Iudaſzow chytry nie bogáći: Trzebá pilnie powśćiągać tego Cechu bráćiey. KlonWor 48.

powścięgać kogo (A), co (15): [św. Paweł] Korynthczyki w pirwſſym [liście] powćyąga od nyezgody/ wyſokyey myſli/ y nyeczyſtoſci KromRozm II ev, n2; KromRozm III L3, M2, O7v; GliczKsiąż G2, G5; WujJudConf 214v; ModrzBaz 10; RejPosWstaw 44; Stároſtowie pilnie ſie ſtáráć będą/ áby ludźi próznuiących y tułáiących ſie/ y żadnym ſłużbam y rzemieſłóm nie oddánych/ w ſwych mieśćiéch dowiádowáli ſie/ y oné powśćągáli. SarnStat 521; Których miecz duchowny ode złégo nie odwodźi: niech winá docześna ie powśćiąga. SarnStat 898 marg. Cf Zwrot, W przen.

powścięgać kogo (G a. A) (11): [wedle przymierza z wojewodą] powynnych mi. bily sobye y poddanem ſwem kazdi prawem ſzwem ſprayedlywoſcz czinycz a powſczyegacz poddanich ſzwoych [...] ſpolnye abi krziwdi ſzye myedzi nyemy nyedzyali. LibLeg 11/158; [wargi są] aby one vſta zatwarzaiąc powſciągali cżłowieka od zbythniey mowy. GlabGad Cv; [dobrze by] powścyęgáć tych ktorzy ſye zá miſtrze wydawáyą/ vcznyámi nyebywſſy KromRozm I Av; yeiliby kto ták bráć á rozumieć chcyał/ áby nie káráć dzieći/ áni ich powſcyęgáć/ yedno ſwey woley á roſpuſti im dozwáláć/ [...] ná tem bárzo omylić ſie może. GliczKsiąż Gv, F6v [2 r.], F7; RejWiz 129; Cohibere filium, Powſcięgáć ſyná/ mieć go ná wodzy. Mącz 151c; ModrzBaz 20; SarnStat 137.

powścięgać od czego (8): KromRozm II ev; GliczKsiąż G5; RejPosWstaw 44; á naywięcey áby ie [rodzicy syny swoje] powśćiągáli od roſkoſzy: bo gdźie te pánuią/ tám ſię cnotá oſtać niemoże. ModrzBaz 10; [powinnością królewską jest] Spráwiedliwość czynić ſam: y innych od vkrzywdzenia powśćiągáć. SarnStat 137. Cf Zwrot, W przen.

powścięgać czym (4): A tak vmiey miła pani (czo to ieſt) rozeznacz A chociay cie myſl vnoſi rozumem powciągacz [...] Nie day ſie ſwey woley rządzyć RejJóz F; [rodzicy] nyech pámyętháyą yáko máyą dzyatki ſwe kárać/ ony od zbytkow powſcyęgáć/ podcżás ſlowy/ podcżás wzbyerányem myernem GliczKsiąż G5; RejWiz 171. Cf Zwrot.

W połączeniach szeregowych (2): Tym ktorzy nád nimi z porządku koſcyelnego władzą máyą/ przyſtoi tákye z powinowátſtwá ich nápomináć/ powſcyęgáć/ y káráć wedle wyſtęmpu ich á potrzeby poſpolitey. KromRozm III L3; A przeto ocyec chcely s ſyná ſwego co dobrego myeć/ zmłodu niechay ſie około nyego záwiya/ ſwey woley nyechay mu nye dopuſſcża/ yáko może nabárźyey nyechay go powſcyąga/ á rogow nyechay vcyera áby nye wzraſtáły. GliczKsiąż F6v.

W przeciwstawieniach: »dozwalać, pociągać, przyciągać ... powścięgać« (3): ktora [zwirzchność] potrzebna yeſt koſcyołowi/ áby krnąmbrne á wſſeteczne powſcyągáłá/ á obłędliwe y vpádłe ku prawdźye przyćyągáłá/ y potwirdzáłá KromRozm III O7v; GliczKsiąż Gv; Iż gdyby go [człowieka] náturá ná co pociągáłá/ Aby rozumna duſzá s cnotą powſciągáłá. RejWiz 129.

Zwrot: »[kogo od czego] karaniem powścięgać« (1): Nyechayby nye obawyáli ſie rąk ſwoich na nye [rodzice na dzieci swe] zámyerzáć/ á one karányem myernym od wyſtępkow á złych obycżáyow powſcyęgáć. GliczKsiąż E6v.
Szeregi: »powścięgać, (a) hamować« [szyk 1:1] (2): Tákże też y odſzcżepieńce nievhámowáne [...] powinna ieſt zwierzchność hámowáć/ powśćiągáć y tákowemu złemu wſzelákim obycżáiem zábiegáć. WujJudConf 214v; RejPosWstaw 44.

»(nie) karać, (a, ani) powścięgać« [szyk 2:1] (3): nigdi nye należy oycowi nád ſyny á dziećmi ſwemi okrutnem á ſrogiem być/ yáko nád inſſemi obcemi ludźmi/ nſ ktore ſie álbo gnyewamy/ álbo one powſcyęgáć á káráć chcemy. GliczKsiąż G2, Gv, G5.

W przen (2):
Zwrot: »powścięgać ciało [od czego]« = circumducere corpus Vulg (2): Niepożądać złą miſlą/ albo cieleſną ządzą żony/ bliznego ſwego/ powſcięgać/ ciało ſwoie od wſzelkiego vczinku cieleſnego/ y miſſy krom ſtadla małzeńſkiego. SeklKat K2; WujNT Iac 3/2.
b. O uczynkach i popędach (31):

powścięgać czego (16): [kamienie drogie] Myſli złych powciągaią/ dobri rozum cżynią FalZioł IV 48a, IV 50a, 54b, 57c; SeklKat N2; A ſproſnego wołánia o rzecżach nikcżemnych powściągay/ bo daley poydźie ku więtſzey niepobożnośći. BibRadz 2.Tim 2/16; KwiatKsiąż Ev; Ale wſzyſczy rozumieią/ żebyſmy powſcięgáć mieli pożądliwośći náſzych/ ktore przez cżłonki ſkutek ſwoy wypełniáią RejPosWstaw [1102]v, [413]; ModrzBaz 27; [Tandem reprimere iracundiam atque; ad te redi. Powćiągay też iuż tego gniewu á obátz ſie. TerentMatKęt L7]. Cf powścięgać czego czym, W przen.

powścięgać czego czym (2): Złey myſli cnotą powſciągay. RejZwierc 236v; StryjKron 667.

powścięgać czego (po przeczeniu) (2): A kczemuż [przykazanie] nam pożyteczne/ ponyeważ złych myſli y żądz w nas nye powćyąga? KromRozm II k3; RejPosWstaw [212].

powścięgać co (11): Mącz 228b, 320c; SienLek 115; RejPosWstaw [1102]v; Gdyż ták ieſt wola Boża/ żebyśćie dobrze cżyniąc powśćiągáli nierozumnych ludzi nieumieiętność. BudNT 1.Petr 2/15; ModrzBaz 79; gdyż dla tego ſą [postanowione prawa] áby ſwowolność ludzką powſciągáły. Phil D3. Cf »powcięgać nogi«, »ręce ludzkie powściągać«, W przen.

W połączeniu szeregowym (1): ModrzBaz 138 cf »ręce ludzkie powśdągać«.

W charakterystycznych połączeniach: powścięgać gniewu, swobody, wołania o rzeczach nikczemnych, zbytkow, złej myśli (3), złych uczynkow, złego wzruszenia, żądzej (pożądliwości) (cielesnej, sprosnej, złej) (9); powścięgać jurność niewieścią, możność szkodzenia, nieumiejętność, popędliwości, swowolność ludzką, złych ludzi śmiałość.

Zwroty: »[od czego] powcięgać nogi« (1): Od wſzelkiey złey drogi powciągałem nogi moie [Ab omni via mała prohibui pedes meos] abych ſtrzegł ſlow twoich. WróbŻołt 118/101.

»powścięgać od(e) złego« (3): SeklKat M3v; GroicPorz pp3v; KołakSzczęśl C cf W przen »powścięgać języka«.

Szeregi: »powścięgać i hamować« (2): Ktemu z młodych lat náucżą ſie pożądliwośći cieleſnych powſcięgáć y hámowáć RejPosWstaw [413]; Phil I.

»powścięgać a odstraszać« (1): Ale káżdego karánia przycżyná ma być oná/ áby złych ludźi śmiáłość/ á ſzkodzenia możność powśćiągáłá/ á od grzeſzenia odſtraſzáłá [ac nocendi facultatem reprimant et a peccando deterreant]. ModrzBaz 79.

»uskramiać albo powścięgać« (1): Moderari affectibus, Vskrámiáć álbo powścięgać popędliwośći. Nie pozwáláć ſobie ſwey woley. Mącz 228b.

W przen (9):
Zwroty: »powścięgać języka, język, języka a. język« [szyk zmienny] (4:2:2): Chceſz być mądrym więcey ſłuchay/ Ale ięzyká powśćiągay BierEz F4v; SeklKat M3v; Smierć y żywot zależą/ ná twoim ięzyku/ Vmieyże go powſcięgáć BielKom C; GroicPorz pp3v; Iednák ieſliżeby ſie przedſię vmyſł zapalił [tj. gdyby się ktoś rozgniewał]/ żeby pilnie ięzyk ſwoy powſciągał y hámował. Phil I, G3; Abowiem kto chce życie miłować/ y widźieć dni dobre/ niech powśćiągå ięzyk ſwoy od złégo/ y vſtá iego niech nie mówią zdrády [Vulg Ps 33/14; przekład tego samego tekstu SeleKat, GroicPorz]. KołakSzczęśl C; A ieſli kto zda ſię być nabożnym nie powśćiągáiąc ięzyká ſwego [non refrenans linguam suam]/ ále záwodząc ſerce ſwe: tego nabożeńſtwo prozne ieſt. WujNT Iac 1/26.

»ręce ludzkie powściągać« (1): ten zwierzchnośćią poſpolitą ozdobiony/ y ręce ludzkie chćiwe powśćiągáć/ y krzywdy cżynić niedopuſzcżáć: á vcżynioną kárać [...] może [et manus hominum avidas coercere ... poterit]. ModrzBaz 138.

»powściągać ust« (1): powſciągay ięzyka odezlego y vſt ſwoych/ aby fałſzywie niemowył. SeklKat M3v.

c. O zapobieganiu niepożądanym objawom fizjologicznym (10):

powcięgać czego (6): Y powciąga [gębka morska] krwie ktora idzie z rany ſiecżoney/ albo też ſpaloney FalZioł IV 59b, IV 51d, 52a, 52d, 59c [2 r.].

powcięgać co (2): A gdy gi [kamień jaskółczy] na ſzigi powieli wżołtem ſuknie/ febri vſmierza y wſzytki wilkoſci ſzkodliwe powciąga j naprawia. FalZioł IV 50b, V 31v.

powcięgać czego a. co (2): gdy ſie wilkhoſci ze krwią ciągną do kthorego cżłonku bolączego á mdłego/ Tedy ty Sandali zaſtanawiaią j powciągaią płynienia FalZioł III 11d; Mocz tych kamieniow ieſt odpądzaiąc pijańſtwo, abowiem gdy będą na pępek przywiązany/ tedy powciągaią pari z wina/ á tak rozwięzuią z pijańſtwa FalZioł IV 48a.

W charakterystycznych połączeniach: powcięgać krwie (5), rzeczy przyrodzonych niewieścich; powcięgać przyrodzoną niemoc po porodzeniu, wilkości szkodliwe; powcięgać pary z wina, płynienia.

Szereg: »powcięgać i zastanawiać« [szyk 1:1] (2): Gdy ſie boią by zatwora macicze niebyła nazbyt roztworzona á ſzyroka/ tedy trzeba lekarzſtwa przykładać/ ktore zatwieraią á zciągaią. [...] Albo ty czo przyrodzoną niemocz po porodzeniu powciągaią y zaſtanawiaią. FalZioł V 31v, III 11d.
d. Powstrzymywać szkodliwe działanie [czego] (1): [koral] rany zgniłe wyciera/ y ſzkodliwego lekarſtwa powciąga. FalZioł 1V 52a.
e. Osłabiać intensywność barwy [czego] (1): bowiem iey [miedzi] dym ieſt miernie biały/ á białoſć zmieſzana z cżyrwonoſcią: powciąga cżyrwonoſci/ á będzie żołte. FalZioł 1V 48d.
2. Zatrzymywać idącego [kogo] (2): Refreno, Zádzierżawam/ Powciągam konia/ Nie dawam mu ſie śilić. Mącz 136c.
Przen [czym] (1): przeto mowili [uczniowie do Jezusa w drodze do Emaus] wſciągaiątz go: Zoſtáń s nami [...]. Tako teéż s nami zawżdy dzialá niewidomie Iezus mily/ chce byſmy go dzierżeli/ a powſciągali nábożnymi modlitwami OpecŻyw 169.
3. Ciągnąc ku sobie, powodować naprężenie [co] (1):

W przeciwstawieniu: »powcięgać ... popuszczać« (1): Habenas reducere vel remittere, powćięgáć y popuſzczáć wódze. Mącz 150d.

4. Odmawiać, nie dawać [komu czego] (1): [niestrawność mleka] gdy ſie dziecięciu przyda/ tedy mu trzeba pokarmu tym dłużey powcięgać/ iżby głod on zbytek trawił. FalZioł V 36.

Synonimy: 1. hamować, okracać, uskramiać, wstrzymywać, zastanawiać; 4. odmawiać.

Formacje współrdzenne cf CIĄGNĄĆ.

Cf POWCIĄGAJĄCY, POWCIĄGANY, POWŚCIĄGANIE

MC