Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BURZYCIEL

Następne hasło: BURZYĆ SIĘ »

BURZYĆ (186) vb impf

burzyć (116), borzyć (70); burzyć MiechGlab (5), WróbŻołt (2), HistAl, GliczKsiąż, Leop (8), OrzList, RejZwierc, PaprPan, ModrzBaz (2), SkarJedn (4), SkarŻyw (7), StryjKron (26), GórnRozm (2), KochDz, ReszPrz (3), KochPam, Calep (4), OrzJan (3), SarnStat, KlonKr, KmitaSpit, SkarKaz (3), GosłCast, SkarKazSej (2); borzyć BierRozm, RejJóz, MurzHist, RejZwierz, BibRadz (7), SarnUzn (2), GrzegŚm (3), WujJud (2), MycPrz, WierKróc, BudNT, CzechRozm (6), Calag, CzechEp (6), NiemObr; burzyć : borzyć RejPs (1 : 2), RejKup (1 : 1), KromRozm I (1 : 1), LubPs (2 : 3), RejWiz (3 : 3), OrzRozm (1 : 4), BielKron (7 : 5), OrzQuin (3 : 2), RejAp (2 : 4), GórnDworz (1 : 1), RejPos (4 : 4), KuczbKat (1 : 1), BudBib (2 : 2), PudłFr (1 : 1), WujNT (4 : 1).

o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	burzyć
praes
	sg	pl
1	burzę	borzymy, burz(e)my, burzym
2	burzysz	burzycie
3	burzy	burzą

praet
	sg		pl
1	m	burzyłem	m pers
3	m	burzył	m pers	burzyli
	f	burzyła	m an
	n	burzyło	subst

fut
	sg
2	m	będziesz burzył
3	m	burzyć będzie

imperativus
	sg	pl
2	burz
3		niech burzą

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	byśmy borzyli
3	m	by burzył	m pers	by burzyli
3	n		subst	by burzyli

impersonalis
praet		burzono
con		by burzono
participia
part praes act		burząc

inf burzyć (19). ◊ praes 1 sg burzę (5). ◊ 2 sg burzysz (2). ◊ 3 sg burzy (28). ◊ 1 pl borzymy (1) GrzegŚm, burz(e)my (1) WujNT, burzym (1) SkarKaz. ◊ 2 pl burzycie (3). ◊ 3 pl burzą (28). ◊ praet 1 sg m burzyłem (2). ◊ 3 sg m burzył (24). f burzyła (1). n burzyło (4). ◊ 3 pl m pers burzyli (17). ◊ fut 2 sg m będziesz burzył (1). ◊ 3 sg m burzyć będzie (1). ◊ imp 2 sg burz (3). ◊ 3 pl niech burzą (1). ◊ con 3 sg m by burzył (3). ◊ 1 pl m pers byśmy borzyli (1). ◊ 3 pl m pers by burzyli (3). subst by burzyli (1). ◊ impers praet burzono (1). ◊ con by burzono (1). ◊ part praes act burząc (34).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Niszczyć, obalać, obracać w ruinę, pustoszyć, plądrować, grabić, napadać, walczyć zbrojnie (90)
2. Zwalczać, obalać czyjeś poglądy, przeciwstawiać się poglądom lub istniejącemu porządkowi, osłabiać władzę, negować, krytykować, prześladować ze względów religijnych (69)
3. Wiać, dąć, kłębić się (6)
4. Podniecać, wzbudzać niepokój, podburzać, buntować, podżegać (20)
5. Kołatać, stukać, dobijać się (1)

1. Niszczyć, obalać, obracać w ruinę, pustoszyć, plądrować, grabić, napadać, walczyć zbrojnie; delere, evertere, excidere Calep, Cn; oppugnare Calag; diruere, excidere, quatere Calep; affligere, consternere, convellere, dare ruinas, deicere, demoliri, depopulari, desolare, destruere, deturbare, devastare, disturbare, edere ruinas, vastitatem efficere, eruere, evertere, exinanire, expugnare, exstinguere, populationem facere, inaedificare, eversionem inferre, infestare, percellere, perdere, perpopulari, pervastare, pervertere, populari, populari ferro et igni, proruere, prosternere, revellere, sternere, subruere, subvertere, subversare, subvertere, demolitione tollere, transversare, vastare, vellere, vexare Cn (90): Tedy Thatarzy burzącz aż pod Tatry, w targnęli w Sląſko, MiechGlab 34, **, 7; WróbŻołt cc2; Każe bić/ biią/ każe borzyć/ borzą/ każe budować/ buduią. BibRadz 3. Esdr 4/8, Ier 50/21; BielKron 367, 389, 469, 474v; RejAp 56, 85v; BudBib Sap 18/25; A cżego Boże vchoway gdyby nieprzyiaćiel burzył/ w iedney niebezpiecżnośći byłyby máiętnośći wſzytkich ModrzBaz 122; Calag 473a; StryjKron 195, 517, 677; ReszPrz 6; Excindo – Zgruntu burzę. Calep 383b, 886b.

burzyć kogo, co (66): MiechGlab 66; BierRozm 11; Ktorzy mowili, czuſz do babilońcżikow aby tym więcey burzyli Ieruſalem. WróbŻołt ſſ2; RejPs 118v, 136; RejJóz E5; HistAl D2; KromRozm I D3v; Morze ſrogoſcyą wod ſwoich wyelkye gory borzy. LubPs M3v; RejWiz 1; Leop Iudic 9/27, 2.Par 14/15, 3.Esdr 2/22; RejZwierz 37; áby nieprzyiaćiel nie borzył murow naſzych. BibRadz 331 marg; Wtárgni w źiemię tę á borz ią. BibRadz Is 36/10, Iudith 4/1; inne Greckie miáſtá obycżáiem nieprzyiaćielſkim borzył y poſiádał. BielKron 240, 202, 240 [2 r.], 265v, 279, 308v, 338; RejAp 33v; RejPos 77v; KuczbKat a2; RejZwierc 245v; WujJud B2v; BudBib 4.Reg 19/11, 1.Mach 9/54; S káżdym ktory poháńcze mężnie burzyć iedzye. PaprPan Q2v; ModrzBaz 109; áby wſzędzie obrázy/ pod gárdłem y máiętnośćią burzono. SkarJedn 197; SkarŻyw 87, 300; StryjKron 245, 522, 537, 572, 762 (22); KochDz 108; ReszPrz 70; PudłFr 70; OrzJan 103; WujNT 2.Cor 10/4; KlonKr C3v; KmitaSpit A2v.

Zwrot: »ogniem i mieczem, mieczem, ogniem burzyć« [szyk zmienny] (6): Potim zaſzedſzi do Afryki [...] doſtali iey, burząc miecżem y ogniem. MiechGlab 47; BielKron 308v; RejAp 33v; StryjKron 335, 442, 717.

Szeregi: »łupić i borzyć; burzyć, wojować i łupić« (1 : 1): co czynił Olofernes [...] łupiąc y borząc Kośćioły ich. BibRadz Iudith 4/1; StryjKron 406.

»burzyć, plundrować (i palić); plundrować i burzyć« (3 : 1): Tátarowie bez odporu Polſkie zięmie aż po ſame Tatry Węgierſkie ſwowolnie burzyli/ plundrowáli/ y palili. StryjKron 370, 335, 577.

2. Zwalczać, obalać czyjeś poglądy, przeciwstawiać się poglądom lub istniejącemu porządkowi, osłabiać władzę, negować, krytykować, prześladować ze względów religijnych; devastare, expugnare Vulg [kogo, co] (69): RejKup p3v; GliczKsiąż P6; LubPs R4v, Z; Leop Gal 1/13; BibRadz Ps 17/9; ták też przewrotność rozumow wſzetecznych teraz Polſkę z gruntu borzy OrzRozm D2v, D2v; SarnUzn G7; OrzQuin C4 marg, K4v, Q2; RejAp 57 [2 r.], 92v; pokoy poſpolity burząc GórnDworz Hh2; ktorzy burzą/ niſzcżą/ á wywraczáią ſwiętą ſpráwiedliwość ſwiátá tego RejPos 78v, 78v, 283; GrzegŚm 28 [2 r.]; KuczbKat 200; WujJud 16v; MycPrz I A2; WierKróc Av; CzechRozm 12v, 264v; SkarJedn 398; SkarŻyw 231, 601; ále tylko ſáme błędy borząc CzechEp 94, 43, 185, 221, [397] marg; y piſał ten Ian przećiwko Cyrilluſowi/ potężnie árgumentá ie^go borząc NiemObr 137; ReszPrz 5; GórnRozm C3, M2v; A Száweł burzył [devastabat] kośćioł WujNT Act 8/3, Act 9/21, Gal 1/13; SarnStat 1051; SkarKaz 118a; SkarKazSej 667a.

burzyć kogo, co czym (14): KromRozm I H4v; MurzHist D2; OrzRozm H2; GrzegŚm 28; BudBib Ez 25/15; BudNT Mar 7/13; zá ártykuł ſie chwytáć y prawdę iáſną nim borzyć? CzechRozm 134, 200v, 222v [2 r.]; SkarJedn 46, 112; CzechEp 131; tym gromem burzym Sábelliany y Pátropáſſyany: ktorzy perſony w boſtwie mieſzáli. SkarKaz 485b.

Zwrot: »wiarę burzyć« (6): RejKup r3v; Leop Gal 1/23; ktorą Wiárę wy theraz borzyćie. OrzRozm G; OrzJan 70, 130; WujNT Gal 1/23.

Szeregi: »borzyć a gwałcić«: ktory [kościół] vſtáwicżnie borzą á gwałcą. LubPs S2.

»borzyć (niszczyć) a (i) psować; psować a borzyć« (2 : 1): SarnUzn G6v; á ieſli kto pſuie/ á borzy then dar Boży przyiaźń/ złym vżywániem GórnDworz M2v; RejPos 198v.

3. Wiać, dąć, kłębić się (6): ná Krępaku wiátr ze wſzytkiéy śiły Burząc/ dąb ſtáry wypárł KochPam 81.

burzyć co (3): RejWiz 149v, Dd4; Neptune/ nie burz morzá PudłFr 67.

burzyć czym: Ci [czarci] więc burzą wodámi/ domy przewracáią RejWiz 149v.

W przen (1): á wydrzy mię ſtey głębokoſći náwálney niżli by mię práwie do końcá pogrąziłá. A niedopuſſczay áby iuż ty náwáłnoſći nádemną burzyli RejPs 101.

4. Podniecać, wzbudzać niepokój, podburzać, buntować, podżegać; inquietare Calep; agitare, concire, concitare, excitare, facere seditionem Cn (20): przećiwko Exekucyey wſzytko ſam czyni: burząc/ ziázdy ſwowolne/ czyniąc OrzRozm A3; iż ći [posłowie] ták czynią burząc/ áby czego w Rzeczypoſpolitéy doſtáli OrzQuin C2; RejPos 54; Calep 540b.

burzyć kogo, co (13): Płánethá rozum borzy RejWiz 144, Dd; Leop 3.Reg 18/17; y burzą ich [diabłowie] iáko wierne żołnierze ſwe/ ku roſtárgnieniu koſćiołá Bożego. OrzList d2v; SkarŻyw 390, 573; SkarKazSej 694b; GosłCast 22. Cf burzyć kogo na kogo; Zwrot, »pobudzać i burzyć«, »zapalać i burzyć«.

burzyć kogo na kogo: ktorego [Piotra Apostoła] gdy Symon zwał Cżarownikiem/ y lud Rzymſki nań burzył SkarŻyw 436.

Zwrot: »świat burzyć« (2): A tákowi ludzye poſpolicie przy dworzech ludzi przełożonych/ ktorzy ſwiát burzą/ mieyſcá ſwe y záchowánie máyą. LubPs I2v; Leop Act 17/6.

Szeregi: »burzyć (a broić) a mieszać« (3): OrzQuin C2v; ále [czart] kędy może burząc á mieſzáiąc ſwiáthem tym/ [...] poſiewa gi dziwnym kąkolem nieſpráwiedliwośći á vciſkow iego RejPos 54, 26.

»pobudzać i burzyć«: przyſſli [Żydowie] y tám/ pobudzáiąc y burząc mnoſtwo [commoventes et turbantes multitudinem]. Leop Act 17/13.

»zapalać i burzyć«: ládá ſzkodá y krzywdá nas zápala y burzy. SkarKaz 314a.

5. Kołatać, stukać, dobijać się (1): Strepito – Barzo kollace, burzę; chroboczę. Calep 1010a.

Synonimy: 1. kazić, niszczyć, palić, plundrować, wojować; 2. gwałcić, kazić, niszczyć, psować, wywracać; 4. buntować, mieszać, pobudzać, poduszczać, przekażać, waśnić, zapalać; 5. chrobotać, kołatać.

Formacje pochodne: oburzyć, poburzyć, podburzyć, rozburzyć, wzburzyć, zaburzyć, zburzyć; poburzać, podburzać, rozburzać, wzburzać, zaburzać, zburzać.

Cf BURZĄCY, BURZENIE, BURZYĆ SIĘ, BURZON

ZZie