Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŁATACZ

Następne hasło: KOŁATAĆ SIĘ »

KOŁATAĆ (141) vb impf

kołatać (140), kałatać (1); kołatać : kałatać RejAp (12 : 1).

o oraz wszystkie a jasne.

W praes, imp i part kołac- (78), kołacz- (4), koła(cz)- (10); -cz- RejKup, KołakSzczęśl; -c- : -cz- RejPos (9 : 1), WujNT (5 : 1).

Fleksja

indicativus
inf	kołatać
praes
	sg	pl
1	kołacę	kołac(e)my, kołac(e)m
2	kołacesz
3	kołace	kołacą

praet
	sg		pl
2	m	-ś kołatåł	m pers
3	m	kołatåł	m pers	kołatali
3	f	kołatała	m an

fut
	sg		pl
3	m	będzie kołatåł	m pers	będą kołatać

imperativus
	sg	pl
1		kołacmy
2	kołac	kołaccie

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy kołatali, bychmy kołatali
2	m	byś kołatåł, by kołatåł	m pers
3	m	by kołatåł	m pers	by kołatali
3	f	by kołatała	m an

impersonalis
praet		kołatåno
participia
part praes act		kołacąc

inf kołatać (20). ◊ praes 1 sg kołacę (17) [w tym: -e (3)]. ◊ 2 sg kołacesz (3). ◊ 3 sg kołace (31). ◊ 1 pl kołac(e)my (1) GrabowSet, kołac(e)m (1) SkarŻyw. ◊ 3 pl kołacą (13). ◊ praet 2 sg m -ś kołatåł (1). ◊ 3 sg m kołatåł (13). f kołatała (1). ◊ 3 pl m pers kołatali (2). ◊ fut 3 sg m będzie kołatåł (1). ◊ 3 pl m pers będą kołatać (1). ◊ imp 2 sg kołac (6). ◊ 1 pl kołacmy (1). ◊ 2 pl kołaccie (11). ◊ con 2 sg m byś kołatåł (2) RejPos, RejZwierc, by kołatåł (1) BierEz. ◊ 3 sg m by kołatåł (2). f by kołatała (1). ◊ 1 pl m pers bysmy kołatali (1) SkarKaz, bychmy kołatali (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers by kołatali (1). ◊ impers praet kołatåno (2). ◊ part praes act kołacąc (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Stukać, wydawać głuchy odgłos przez uderzanie w coś (132)
- Przen (4)
- a. Stukać do drzwi lub okna z prośbą o otworzenie (98)
  - Przen (63)
    - a) Prosić o coś, domagać się czegoś (33)
    - b) Poruszać sumienie, przemawiać do kogoś, nauczać (30)
- b. Wydawać odgłos kołatką (1)
- c. Tupać nogą w ziemię (4)
2. Bić, mocno uderzać (9)
- Przen (1)
  - a) Walczyć z kimś (1)
  - b) [Zapalczywie obwiniać, zarzucać coś]

1. Stukać, wydawać głuchy odgłos przez uderzanie w coś; strepitare Calep, Cn; displodere, pulsare, pulsitare Mącz; depuvire, plangere, pultare Calep (132): Ten kamień podobny ieſt Kaſzſtanie[!]/ á kiedy nim zachwieie/ tedy w nim kamień drugi w poſrzodku kołacze FalZioł IV 48b; RejWiz 15; Pulsito, [...] Bez przeſtanku kołácę. Mącz 287a, 226c, 306a; SienLek 54v; Calep 309b, 555a, 770b, 811a, 1010a; KlonWor **.

kołatać na kogo [= aby zbudzić] (1): RejPos 221v cf Szereg.

kołatać w co (8): iż ptaſzę gdi ſie iuż doſtawa w iaiu tedy pokarmu ſzukaiąc w ſkorupę kołacze noſem GlabGad H7v; PaxLiz C4. Cf Zwrot.

kołatać czym (2): GlabGad H7v; Kowal młotki kołáce/ á Sloſarz piłuie. RejWiz A8v.

kołatać po czym (1): álbo grad gdi kołáce po dáchu/ tedy przedſię nic owemu nie ſzkodzi czo pod dáchem ſiedzi. RejZwierc 92.

W połączeniach szeregowych (2): RejWiz 30v; A nád owym cżáſem záſnęłym będą bębnáć/ trąbić/ wołáć/ kołátáć RejPos 221v.

W porównaniu (1): Ci w trąbi/ drudzy w bębny iák grom kołátáli. StryjWjaz B3.

Zwrot: »w bęben kołatać; bęben kołace« (6; 1): Z ſkory Bęben vdziáłano/ Y záwżdy weń kołátano. BierEz R2v; RejZwierz 126; A nie záwodźże ſie ná wielkie trudnośći/ ná wielkie zgráie/ ná wielkie koſzty/ boć máło potym iż bęben przed tobą kołáce á ſurmá wrzeſzcży RejZwierc 31v, 17v, 103v; StryjWjaz B3; GórnRozm A3v.

Szereg: »nie kołatać ani wołać« (1): Bo tu iákoś ſłyſzał/ iż málucżkiemi ſłowki/ nic nań nie kołácąc/ áni wołáiąc/ roſkazał mu wſtáć. RejPos 221v.

W przen [w co czym] (1): I wſerce mé kołácą/ twárdémi młotámi. GosłCast 48.

Przen (4):

Zwrot: pogard. »pacierzmi kołatać« = odmawiać różaniec [szyk zmienny] (4): popráwuiąc ná ſobie ſzáty ſwoiey/ ſmiemy kołátáć onemi pacierzmi RejPos 134, 134 [2 r.], 214.

a. Stukać do drzwi lub okna z prośbą o otworzenie; percutere fores Mącz, Cn; pulsare fores Calag, Cn; fores ferire Mącz; ferire claustra, pellere fores, pulsare domum a. ianuam a. limina a. postes, pultare fores a. ostium Calag; increpare a. insultare fores, pulsare ostium, pultare Cn (98): OpecŻyw 53v; RejKup e4 [2 r.], e4v; Leop Act 12/16; BibRadz Act 12/16; GórnDworz P2; A przyſzedſzy ku bronie kołátáli áby im otworzono. HistRzym 114v, 42, 46, 79; RejZwierc 236v, 237; Calag 23b; ácżem ocżu twoich godzien nie ieſt/ wſzákże kołátáć nie przeſtánę/ aſz mię puśćiſz. Bych y v tych drzwi ſkonáć miał nie odeydę SkarŻyw 51; WujNT Act 12/16.

kołatać do czego (4): RejFig Dd5; także Cżárthoryiſki z drugimi w nocy do łożnice iego we drzwi kołátał. BielKron 388v; HistRzym 47v. Cf »kołatać do domu«.

kołatać do kogo (1): Potym Pan Boianowski do Kr I M kołatał ActReg 142.

kołatać na kogo (4): Bo kolaczę na każdego Kiedy mi ieſt trzeba tego. RejKup e4v; LubPs Sv marg; Leop Luc 11/8; Bogacż nie gdy chce może ieść y doſpáć/ Bo cżáſem w nocy muſzą nań kołátáć. RejZwierc 226v.

kołatać w co (8): wnetki iął záſie kołátáć w okienko ná onego puſtelniká HistRzym 45v. Cf »kołatać we drzwi«.

Zwroty: »kołatać do domu« (1): Pan niewiádomie przyſzedł/ kołáce do domu RejFig Bb6v.

»kołatać we drzwi, we wrota, u drzwi, u wrot« = pulsare ostium PolAnt, Vulg; ferire a. pereutere fores Mącz [szyk zmienny] (6 : 1 : 1 : 1): A gdyby wſtał goſpodárz i drzwi zamknął/ i poczęlibyście na dworze ſtać i wedrzwi kołatać MurzNT Luc 13/25; Kuchmiſtrz v drzwi kołáce á Márſzałek łáie RejWiz 12; BielKron 388v; Mącz 121c, 339b; HistRzym 43v, 57v; CiekPotr 67; WujNT Act 12/13.

Przen (63):

a) Prosić o coś, domagać się czegoś [w tym: bibl. (18)] (33): SeklKat S; RejKup o7v, 08; MurzNT Matth 7/7 [2 r.]; Leop *B4v, Luc 11/9; BibRadz Luc 11/9; RejPos 342; BiałKat 221; WujJud 229v; BudNT Matth 7/7, Luc 11/7[8], 9; Kołácżćie á będzie wam otworzono. KołakSzczęśl B2v; WujNT Matth 7/7, 8, Luc 11/8, 9; Ták kołátał Dawid: Oświeć Pánie twarz twoię ſłudze twemu SkarKaz 82b, 82b.

kołatać do czego (2): Táć ieſt iáko moſt do Bogá nádzieiá roſpacżáiących/ práwe wrotá do ktorych grzeſzni kolácem [!]/ á otwarzáią nam. SkarŻyw 173. Cf »kołatać do forty«.

kołatać do kogo (2): SeklKat Ov; Iż ktokolwiek będzie kołáthał do niego/ káżdemu będzie otworzono. RejPos 75v.

kołatać na kogo (2): Leop Luc 11/7; PRzecż ták ná Bogá cżęſto kołácemy GrabowSet T3.

kołatać o co (1): Ten o rádę kołáce GórnDworz Q7v.

W połączeniach szeregowych (2): A cżegożby nam iuż było więcey potrzebá/ bychmy też naywięcey kołátáli/ mrucżeli/ wołáli/ iuż więcey wykołátáć/ áni wymrucżeć/ nigdybychmy ſobie nie mogli RejPos 134; WujNT Matth 7 arg.

Zwrot: »kołatać we drzwi, na drzwi, do forty« = pulsare ostium PolAnt, Vulg (2 : 1 : 1): BibRadz Luc 13/25; RejPos 342; Kołácmyſz ná drzwi iego/ poki nam chce odewrzeć ArtKanc M14; WujNT Luc 13/25.

b) Poruszać sumienie, przemawiać do kogoś, nauczać; pulsare Vulg (30): Pan nam powiedáć racży: Oto ia ſtoię v drzwi káżdego á kołácę. RejAp 45v, 44, 45v [2 r.]; HistRzym 60; WujNT Apoc 3/20; SkarKaz 347b.

kołatać do czego (7): Wſpomni iáko płákał kołácąc do nedznego miáſtá onego Ieruzalem RejAp 46; RejZwierc 182. Cf Zwroty.

kołatać do kogo (2): RejAp 11v; Pánie/ iáko nas dziś maſz wiele tych Fáryzeuſzow/ do ktorych kołáce ſwięte przyſcie twoie RejPos 225.

kołatać na kogo (2): kołácą ná nas ſrodze Prorocy ſwięci twoi RejAp 45v, 12.

kołatać czym (3): RejAp 45v; A nie bacżyſz nic iż Pan twoy náwiedza cie/ vpomina cie/ á kołácże práwie we drzwi twoie ſwiętemi ſłowy ſwemi. RejPos 196, 288v.

Zwroty: »kołatać we drzwi, u drzwi, do fortek« [szyk zmienny] (4 : 3 : 1): O nie ſamże tylko káłáceſz náſz miły Pánie do tych fortek náſzych RejAp 45v, 45v marg, Ee3v; Pátrzayże moy miły brácie/ ieſliże ty znáki á ty podobieńſtwá práwie iuż nie kołácą we drzwi náſze RejPos 259v, 196, 298v, 345; WujNT Apoc 3 arg.

»kołatać do uszu, w uszy« [szyk zmienny] (4 : 2): pobudzał ony Proroki ſwoie/ áby nań wołáli/ áby nań piſáli/ áby kołátáli iáko młotem do vſzu iego RejAp 2v; RejPos 288v marg, 296v marg, 335, 346v; A tho też ktemu/ áby dobrych á ſławnych ludzi á wiernych miłoſnikow Rzecżypoſpolitey ſławá y ná potym potomſtwu náſzemu w vſzy kołátáłá RejZwierc 119v.

b. Wydawać odgłos kołatką (1): ZOłnierz [...] Iáko żyw w wielki piątek/ ná iutrzni nie bywał. Ięli żacy kołátáć/ ſwiece zágáśiwſzy RejFig Dd6v.

c. Tupać nogą w ziemię; supplodere Calep [czym] (4): IVż ty kołác iáko chceſz/ botem podkowánym RejZwierz 64v; RejZwierc 164v; Calep [1035]a; GosłCast 48.

2. Bić, mocno uderzać; depuvire, pulsare Calep (9): Pulso ‒ Tego [lege: tęgo] byę, tłukę, kołaczę. Calep 770a.

kołatać kogo (2): Snadźby nigdy nie rad przeſtał/ Iżeby nas nie kołátał. BierEz A3v; RejZwierc 96v.

kołatać w co (3): Drugi go ſtoiąc w bok kołáce RejZwierc 96v, 102v, 105.

kołatać czym (3): álić mu w rog ſiekierą ſzpetnie kołácą. RejZwierc 105, 109v. Cf Zwrot.

kołatać po czym (1): A wſzákoż nie owego co ſie z nimi po polu z mácżugą goni/ álbo bicżem po grzbiecie kołáce. RejZwierc 109v.

Zwrot: »kijem kołatać« (1): Nie z owym ſzkápiem brzuchem co weń kijmi kołácą RejZwierc 102v.

W przen [co] (2): ktorą áczkolwyek częſtokroć nawáłnoſci czartowſkye przez kácyrze y mocárze tego ſwyátá kołácą/ [...] yednák do tychmyaſt nye zátonęłá KromRozm III L3.

kołatać czym (1): mocny to bowiem młot ſłowo Boże/ ktorym pan Bog tę zmyśloną opokę Antychryſtá Rzymſkiego tłucże/ y kołáce NiemObr 162.

Przen (1):

a) Walczyć z kimś [kogo po czym] (1): Vkazałći ná mále ludu woyſká twego/ Ześ go mężnie kołátał po zawoiu iego. PaprPan B.

b) [Zapalczywie obwiniać, zarzucać coś [na kogo, ze zdaniem dopełnieniowym]: Słuchamy iáko niektorzy cżáſow pewnych winuią Iudaſzá/ y kołácą ná niego iże go przedał. GilPos 218v (Linde).]

Synonimy: 1. burzyć, tłuc; 2. bić, siec, tłuc.

Formacje współrdzenne: kołatać się, dokołatać, dokołatać się, pokołatać, przykołatać się, rozkołatać się, skołatać, ukołatać, ukołatać się, wykołatać, wykołatać się, zakołatać; kołacać się.

Cf KOŁACĄCY, KOŁATAJĄCY, KOŁATANIE, KOŁATANY

AŻ