« Poprzednie hasło: [BICZYSKO] | Następne hasło: BIĆ SIĘ » |
BIĆ (899) vb impf
inf | bić | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
indicativus | |||||||
praes | |||||||
sg | pl | ||||||
1 | biję | bijemy | |||||
2 | bijesz | bijecie | |||||
3 | bije | biją |
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | biłem, -m bił, ja bił | m pers | -chmy bili |
2 | m | biłeś, -ś bił | m pers | -ście bili |
3 | m | bił, bieł, jest bił | m pers | bili, bili są |
f | biła | m an | ||
n | biło | subst | biły |
fut | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | bić będę, będę bił | m pers | bić będziemy, będziem bić, bić będziem |
n | subst | będziem biły | ||
2 | m | będziesz bił | m pers | bić będziecie |
3 | m | będzie bił, będzie bić | m pers | będą bić, bić będą |
f | będzie biła | m an | ||
n | będzie biło | subst |
imperativus | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
2 | bij | bijcie | ||
3 | niech bije | niech biją |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | bych bił, bym bił, biłbym | m pers | bychmy bili |
2 | m | byś bił | m pers | |
3 | m | by bił, biłby | m pers | by bili, biliby |
f | by biła | m an | ||
n | subst | by biły |
con praet | ||
---|---|---|
sg | ||
3 | m | biłby był |
impersonalis | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
praet | bito | |||||
con | by bito | |||||
participia | ||||||
part praes act | bijąc, bijąć, bijęcy |
inf bić (197). ◊ praes 1 sg biję (45). ◊ 2 sg bijesz (25). ◊ 3 sg bije (118). ◊ 1 pl bijemy (1). ◊ 2 pl bijecie (5). ◊ 3 pl biją (88). ◊ praet 1 sg m biłem, -m bił (14), ja bił (1); biłem, -m bił: ja bił ZapWar (11 : 1). ◊ 2 sg m biłeś, -ś bił (5). ◊ 3 sg m bił (61), bieł (1) KołakCath, jest bił (1) LibMal 1544/93 v. f biła (7). n biło (2). ◊ 1 pl m pers -chmy bili (2). ◊ 2 pl m pers -ście bili (1). ◊ 3 pl m pers bili (84), bili są (1); bili: bili są OpecŻyw (19 : 1). subst biły (7). ◊ fut 1 sg m bić będę (2) OrzList, CzechRozm, będę bił (1) KrowObr. ◊ 2 sg m będziesz bił (3). ◊ 3 sg m będzie bił (3) PatKaz III, BibRadz, Strum, będzie bić (1) BielKom. f będzie biła (1). n będzie biło (1). ◊ 1 pl m pers bić będziemy (2), będziem bić (2), bić będziem (1); bić będziemy RejZwierc; będziem bić Leop, BielKron; bić będziemy: bić będziem SarnStat (1:1). subst będziem biły (2). ◊ 2 pl m pers bić będziecie (1). ◊ 3 pl m pers będą bić (5), bić będą (5); będą bić RejFig, BibRadz; bić będą RejZwierc, KochOdpr, WujNT; będą bić : bić będą RejPos (1 : 1), SarnStat (2 : 1). ◊ imp 2 sg bij (25). ◊ 3 sg niech bije (2). ◊ 2 pl bijcie (15). ◊ 3 pl niech biją (3). ◊ con 1 sg m bych bił (2) BielKron, ModrzBaz, bym bił, biłbym (2) CzechRozm, GostCasł. ◊ 2 sg m byś bił (1). ◊ 3 sg m by bił, biłby (18). f by biła (1). ◊ 1 pl m pers bychmy bili (1). ◊ 3 pl m pers by bili, biliby (18). subst by biły (1). ◊ con praet 3 sg m biłby był (1). ◊ impers praet bito (17). ◊ con by bito (6). ◊ part praes act bijąc (87), bijąć (2), bijęcy (1) SarnUzn D4; bijąć Mącz; bijąc : bijąć BibRadz (3 : 1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Uderzać, chłostać, zadawać razy; karać (391)
- 2. Nacierać zbrojnie, walczyć wręcz, zabijać, pokonywać
(218)
- Przen
(4)
- a) Sprzeciwiać się, przeczyć (3)
- b) Przewyższać (1)
- a. O ptakach (3)
- Przen
(4)
- 3. Zabijać (zwierzynę), zarzynać; polować; tępić (33)
- 4. Uderzać
(148)
- a. O zegarze (10)
- b. O piorunie (11)
- c. O gradzie (2)
- d. O sercu; pulsować, uderzać rytmicznie, tętnić (9)
- e. O zbożu; młócić (4)
- 5. Wbijać, umacniać (17)
- 6. Kopać (o koniu) (6)
- 7. Odbijać (2)
- 8. Strzelać, rzucać, miotać (8)
- 9. Prasować, odciskać, wytłaczać (28)
- 10. Wydobywać się, występować nagle, wytryskiwać; odbijać się
(17)
- a. O świetle (4)
- b. O głosie; dosięgać, wpadać, wzbijać się (8)
- 11. Wskazywać, biec prosto (2)
- *** Bez wystarczającego kontekstu (29)
bić kogo, co (275): Iakom ya onego nyebyl na dobrowolney drodze w wyelgyey voly ZapWar 1540 nr 114, 1507 nr 1980, 1513 nr 2118 [2 r.], 1520 nr 2251, 1533 nr 2577, 2578 (17); Owaćiem rátay przybieżał/ Aby roboty obeźrzał: Y hnet pocżął bić iednego/ Niewolniká páná ſwego. BierEz A3v, A3v, C4, D2v, Ev, G2v (9); A tak ſie piſmo prorotzkié napelnilo: Bili ſą cżeluſtz moię nakármieni ſą mąk moijch. OpecŻyw 109v; Iezuſa gdy tako bez miloſierdziá dlugo bili/ ieden tamo przyſkocżywſſy iąl ijm laiatz rzekątz OpecŻyw [127], 107v, 108, 109v [2 r.], 110, 111v (21); MetrKor 40/812, 822; Iezu ktorys łoterſkiemi rękoma za ſzjię poſziykować y vſta naſlodſze dopuſcił bić. TarDuch C3, A7, C3, [C4]; FalZioł IV 21a, V 77; BielŻyw 47, 81; LibMal 1544/93v; SeklKat I2; RejKup P; DAwna y ſthára przypowyesć myędzy ludźmi o karányu á powſcyągányu dzyatek thá vroſlá/ że nigdy dobrego nye biyą áni go trzebá bić GliczKsiąż F6, F8, N7v; GroicPorz b4, l4v, tv, xv, kkv; KrowObr 93v [3 r.]; RejWiz 102, 104, 181; Leop Ex 2/11, 13, Lev 24/17, Is 27/7, Luc 22/64; Rácżcie zyeść ten ostátek/ áby nas nie bili. RejFig Aa6, Cc6v [2 r.]; RejZwierz 113, 114, 128v; A przetożem ie sfukał y przeklinałem ie/ á niektore znich biłem y rwałem zá łeb BibRadz Neh 13/25, Ex 5/14, 16, Num 22/23, 25, 27 (15); OrzRozm H3; Tego też cżáſu w Meldzie/ w Fráncuſkiey źiemi ludzi o luterſtwo niektore palono/ drugie bito/ drugie wypędzano precż. BielKron 228, 9v, 15v, 28, 42v [4 r.], 105 (21) 23d, 141c, 316d, 320b; RejAp 91; GórnDworz S8v; O Boże nie day tego/ ábych ia miał bić ciáło mego miłego oycá też y martwe. HistRzym 101v, 34, 71, 126; RejPos 292v, 336 [2 r.]; Ná oſtátek nie máią/ nád kimby ſie mśćili/ Iedno by żony ſwoie/ opiwſzy ſie bili. BielSat [I4] [idem BielSjem 14], L3; kiedyby mi brátá ábo przyiacielá bito/ álbo dom ſpalono/ ábo wybrano/ thedy y tego ieſzcże nie mam żáłowáć álbo ſie o to gniewáć? RejZwierc 76v, 34, 80v [2 r.], 95v, 99v, 189, 222, 256; BielSjem 14, 22, 25; BudBib Deut 22/18, 3.Reg 20/36; A nákrywſzy go/ bili iego oblicże/ y pytáli go/ mowiąc: Prorokuy/ kto ieſt kto ćię bije? BudBib Luc 22/64-5, Matth 24/49, 26/51, Mar 12/5, 2.Cor 10/20, Hebr 12/6; Strum E4, E4v, K4; Ieſzcże/ miał też być przed tym ktoby go bił ták milcżącym/ iáko owcá przed tym ktory ią ſtrzyże. CzechRozm 234, 228, 231, 232v, 237v [2 r.], 239; Nieoddalay od dźiećięćiá twego kárnośći: Ieſli go vderzyſz rozgą nieumrze/ ty go bijeſz/ á duſzę iego z piekłá wybawiaſz. ModrzBaz 11, 7v, 32v, 63v, 70v, 78v, 79; SkarJedn 137; KochPs 5; Cżęſto prośiłá ktorey śioſtry/ áby ią chwoſtáłá aſz do krwie: ktore ácż niechciáły/ ale iey prośbámi zniewolone/ biły ią ſamy nád nią płácżąc. SkarŻyw 160; áby Wituſa y Modeſtá y Kreſcencyą ná kátowniey rościągniono/ y bito/ y żelázmi tárgano. SkarŻyw 553; Miſtrzu miły/ ieśli wola twoiá/ proſzę cię biy mię wdrugą ſtronę/ boć iuſz máło co ná lewe vcho doſłyſzę. SkarŻyw 570, 21, 46, 58, 62, 70 [2 r.] (51); CzechEp 21, 51; KochFr 59; WerGośc 252; WerKaz 304; ArtKanc O15; Calep 613b; OrzJan 45; LatHar 695, 699, 712, 721 [2 r.], 730; Y bili głowę iego trćiną: y plwáli nań. WujNT Mar 15/19; Zadnego nie biyćie áni potwarzayćie WujNT Luc 3/14, Matth 24/49, 27/30, Mar 12/5, 13/9 (15); Podobny to Dźiwiſz náſz onému Nereiuſzowi Rzymſkiému, co ono pogębki wyćinał, á kogo bił, záraz płáćił. SarnStat 1267, 572, 587, 622, 1159, 1169, 1170, 1173; SiebRozmyśl C3; SkarKaz przedm 3, s. 82b,; KlonWor 42, 74. Cf bić kogo po czym.
bić kogo po czym (2): a lepak go po brzuchu pęgami ij miotlami tako okrutnie bili/ aż oſtáwalo na pęgach mięſo OpecŻyw 126v, 126v.
bić na kogo, co (4): yakom ya sbyl slyachethnego mykolaya szrandzyn zapocząthkyem yego gdy namya począl bycz ZapWar b.r. nr 2113, 1511 nr 2099; [owca] na pſá/ y náinſſe drugye beſtiye nogámi by cżym twárdem będzye tąpáyąc biłá GliczKsiąż C8v; ModrzBaz 71v.
bić w co (24), w kogo (2): drudzy mu grubie mowili/ drudzy weń bili OpecŻyw 107; Tedy iednij po nim deptali/ drudzy palitzami ij oſſcżepy w iego ſwiętą glowę bili. OpecŻyw 107v, 115v, 122v, 126v, 128v; potem kyem kthori prziſſobye myall oną yeſth bil wglową LibMal 1544/93v; MurzNT Matth 27/30; RejFig Cc6v; PAllás ná Iednoroſcu/ zá tarcżą ſie kriye/ Dzyerży w ręku ſzefelin/ á Smoká w łeb biye. RejZwierz 114; BudNT Matth 27/30; żeby z niego ſuknią wielebnego zakonu z ięli/ á w gołe ćiáło bili. SkarŻyw 75, 570; WujNT Matth 27/30; Dźiwuyże ſię tu Moſkwie/ gdy w podeſzwy biie Dłużniki ſwe/ ná káżdy tydźień we trzy kiie. KlonWor 74. Cf Zwroty.
bić czym (88): yako yą sbyl slyachethną dorothyą zona slyachethnego marka Cucza skuczow nye gwąlthem alye zayey począthkyem gdy na mya byla myeczem golem Zap War 1511 nr 2099; Kazał z niego ſzáty złupić/ Przed ſobą ij miotłámi bić BierEz D2v; A iáko oſły kijem bić. BierEz I, G2v, R2v; ij między ocży pięſciami bili OpecŻyw 115, 106, 107v, 122v, 126v [3 r.], 128v (10); TarDuch [C4]; Niektorzy ludzie żagawkami biją mieſtcza zarażone, á ſilną pomoc miewaią. FalZioł V 77, IV 30c [2 r.]; LibMal 1544/93v; BielKom E2; GliczKsiąż F8; GroicPorz kkv; KrowObr 93v [2 r.]; Cżáſem też nie witáiąc/ lecż kiedy mijáią/ Kijem biją/ przed nimi ktorzy nieklękáią. RejWiz 179, 12v, 160v; Leop Is 58/4; RejZwierz 128v; BibRadz Num 22/27, I 358d marg, 3.Esdr 4/30; OrzRozm H3; niektore biją bicżmi záwieſiwſzy nogámi wzgorę BielKron 261v; kogo by po pierwſzey godźinie náleźli wſádzą/ á kieśćieńmi álbo knucżym biją. BielKron 430, 105, 117, 119v, 251, 357; Batuo, Biyę kogo rózgą. Mącz 23d; Depalmo, Pogębkuyę/ policzkuyę dłonią biyę. Mącz 274b; Verber, Pręt/rózgá/ wić y káżda rzecz ynſza czym biyą yáko pálicą/ laską bić/ też plagá dęgá. Mącz 484b, 129c, 141c; RejPos 144; BielSat M4; RejZwierc 189; BielSjem 34; Strum E4v; ModrzBaz 78v; SkarJedn 137; Tákimi ſłowy roziádły/ ná cżterzech ią powrozách rośćiągnąć/ y ſuchemi żyłámi/ y świeżemi rozgámi/ bić kazał. SkarŻyw 151; Y potymgo bez vżalenia bić ołownemi báſałyki/ y ktemu kopytámi żeláznymi tárgáć [...] kazał. SkarŻyw 188, 21, 46, 62, 70, 75 (27); CzechEp 208; LatHar 695, 712; WujNT Mar 15/19, Luc 22/49; SiebRozmyśl H2v.
W charakterystycznych połączeniach: bić basałykami (3), biczem (4), dłonią, kamieniem (2), kieścieniem, kijem (27), knucim (4), kulami, laską (2), łańcuchem (2), mieczem (3), miotłą (9), oszczepem, palcatem (2), palicą, pęgami (2), pięścią (5), powrozami, ręką (4), rozgą (11), tr(z)ciną (4), żagawkami, żyłami.
Biy zwycżay kijem/ Gdy znaſz żeć winien. RejZwierc 238v.
»w gębę (w lice, w oblicze, w twarz) bić« [szyk zmienny] (10): A wſzakoż gdy przyſzedł, żydowie w iego oblicże bili WróbŻołt cc; A oni mężowie co trzymáli Iezuſá/ nágrawáli go/ bijąc/ y zákrywſſy go/ bili ij w twarz/ y pytháli go/ mowiąc Leop Luc 22/64; Bo znośićie ieſli was kto zniewala/ [...] ieſli ktho was w lice biie. BibRadz 2.Cor 11/20; Os praebere, Wydáć komu/ dopuśćić ſie w gębę bić. Mącz 316d; BudNT 2.Cor 11/20; KochPs 5; SkarŻyw 126, 443; Colaphizo – W gębe biie policzkuię Calep 213b; WujNT Act 23/2.
»u pręgi, pręgierza bić« (6): Zá trzećim krzyż ná czele żelázem wypaláią. A zá káżdym rázem miotłámi ie v prągi biją. GroicPorz kkv, b4, tv, xv; Ze ſnadź y Bogá terazby znowu ſądzili/ Pewnieby go s pyeniędzy v pręgyerzá bili. RejWiz 102; SkarŻyw 58.
»za szyję bić« [szyk zmienny] (5): Nieſſcżęſni żydowie wiodątz pana Iezuſa ſromotnie po oné drodze za ſſyię go bili OpecŻyw 111v, 107v, 113, 114v; Strum R4.
»bić na śmierć«: Antonius wiodł złodzyeiá przez rynek bijąc na śmierć BielKron 25v.
»drapać i bić« (2): Y gdy ią drápáć y bić pocżęto/ rzekłá SkarŻyw 125, 126.
»bić i (albo, ani) karać; karać a bić« (4 : 2): GliczKsiąż F6v; Mącz 303d; RejAp 91; Bo kogo pan miłuie/ karze/ á bije káżdego ſyná/ ktorego przyimuie. BudNT Hebr 12/6; Calep 813b; SkarKaz przedm 3.
»bić (i) łajać; łajać, (sromocić), bić« (2:2): BielKom E7; Bo dwoyeć to bywa karánie/ y bić y łáyáć/ á ſnadź cyęſzſſe łáyánye kyedy ze ſromotą á háńbą bywa. GliczKsiąż G4; A ieſli ſzaleńſtwo ieſt od Kolery/ tákić bywa bárzo gniewliwy/ łáie/ bije SienLek 52v; ModrzBaz 77.
»bić (i) męczyć« (2): Dla cżego kápłani onego cżártá podwiedli nań brátá Polemonowego okrutniká/ iż go dał bić/ męcżyć/ potym żywo odrzeć s ſkory. BielKron 144v; ArtKanc O15.
»bić (albo) mordować« (3): Abowiem záſpi cżáſem ſłużká nieboracżek/ iż zámieſzka poſługi iákiey/ wierći ſie/ boi ſie/ żal mu bárzo tego/ ázażby go zá to bić álbo mordowáć obacżywſzy iż to nie ze złośći vcżynił? RejZwierc 80v, 80v; CzechEp 44.
»bić i (a) policzkować« (2): Iż kiedyby ſie kto ná dobrą ſławę moię tárgał/ kiedyby máiętność moię brał/ bił y policżkował/ miałbym wſzytko to ćierpieć CzechRozm 227v; SiebRozmyśl C3.
»bić, poszyjkować; poszyjkować i bić« (1 : 1): GroicPorz hv; y poſzyikuią nas/ y biją SkarKaz 82b.
»bić abo (i) prześladować; przenaśladować i bić« (2 : 1): Słudzy iego bili y przeſládowáli go. HistRzym 126; RejPos 336; SkarŻyw 70.
»bić abo ranić«: iż gdyby który ſzláchćic [...] śmiałby [...] gwáłtem goſpodarzá álbo iego czeladź bić ábo ránić SarnStat 1169.
»bić i siec«: Wtym on powroſkow ktore nośił przy ſobie/ dobywſzy/ pocżął ią bić y śiec tak dobrze/ że ią oná pokuſa ominęłá SkarŻyw 462.
»bić, tłuc«: Vtknie ſie pod nim koń/ to iuż bije/ tłucże/ iákoby to niebożątko chczącz vcżynił. RejZwierc [782]v.
»bić a (a(l)bo, i) zabi(ja)ć« (7): ZapWar 1507 nr 1980; A yeſtliby nyebyl szlachczicz then czo byl abo zabyl thedi zaplacziwſzi rany abo glową. y schkodi vyni, ma dacz staroſczye ſzeszcz dzyeſzyąnt zlothich walaſkich. MetrKor 40/822; Ktoby bił cżłowieká á zábił go/ śmierćią niechay vmrze. Leop Lev 24/17; BielKron 9v, 458; CzechRozm 231v; ModrzBaz 63v.
»ani (nie) bić, ani (nie) (za)dać rany« [formuła prawnicza] (12): Iakom ya nyeprzyszethl do do domv [!] slyachatnego (Iurka) Martini Sussel [...] anym go był vygnavszy anym ‒ ‒ mv zadal rany krvavey wyerch glovy ZapWar 1520 nr 2251, 1538 nr 2577, 2578, 1539 nr 2594, 1540 nr 2497, 1544 nr 2571 (12).
bić kogo, co (8): ano go ſama nędza bye RejJóz L5; LubPs R6v; Náuká Kriſtuſowá biie ſercá wiernych BibRadz I 358d marg; RejPos 202v, 336; Záwżdy Tyránná nieſpráwiedliwego/ Sámá złość bije z dekretu Páńſkyego. RejZwierc 211v; CzechEp 94; PIecża/ co złotem/ karmiſz ſię y żyieſz/ A prze ieden zyſk/ wielem troſk myśl bijeſz GrabowSet V3. Cf bić kogo czym.
bić na kogo (2): SkarŻyw 347; Biią ná ćie teſknice/ iam nieporuſzony. GosłCast 16.
bić kogo czym (2): Iż będą mogli bić ziemię rozlicżnymi plagámi. RejAp 91; SkarKaz 123b.
»bić w gębę«: Azaſz tho nie ſrogie práwo ná łgarzá/ [...] iż go bije on wirſzyk w gębę RejZwierc 96.
»bić w pięty«: Bo ten brnie proſtym brodem/ niechce ná wykręty/ Ktore nam/ ſwiátu k woli/ z inąd biją w pięty. RejZwierz 56v.
»za szyję bić« (2): GliczKsiąż M7v; á ieſzcze mam tákie nieprzyiaćiele/ ktorzy mię popycháią y zá ſzyię pokuſámi rozmáitemi biją. SkarKaz 123b.
»bić a policzkować«: Ale ách nieſtotyſz moy miły [...] ſwiecie/ iż áni tego ſwiádectwá/ áni tych wywodow o tey prawdzye ſłuſznie okazáć nie chceſz/ iedno ták gwałtem bijeſz á policżkuieſz Páná ſwoiego/ y ſwiętą prawdę iego RejPos 336.
»bić a tłumić«: ábyś bił á tłumił vporne myſli á pożądliwośći w ſercu ſwoim/ rozmyſłem ſwoim RejPos 202v.
bić kogo (153): uynydzye gwyazda z yacob y powſtanye czlouyek z yſrael y bądzye byl kſyąząta moab PatKaz III 126; FalZioł IV 29c; BielŻyw 84; LibLeg 10/70v, 11/27; oſtatek Ruſi ſamiz Połowczy [...] pobili iedne dla koni, á pieſze dla ſzat/ iedne bijąc, drugie topiącz MiechGlab 3; LubPs hh3v, hh4; RejWiz 172v; Y bił ie Dáwid od wiecżorá do wiecżorá drugiego dniá/ y nieuſſedł ſnich żaden Leop 1.Reg 30/17, 2.Reg 5/25; RejFig Aa3; Wpadł do woyſká bił ſrodze/ kogo mogł y ſwego RejZwierz 13v; przecżże by ſercá wam doſtáć nie miáło. Bo/ieſli my cochmy ie boimy ſie bili/ Wierzcie mi oni więcey ſobie myſl ſkáźili. RejZwierz 38, 26v, 32v [2 r.], 40v, 117; Tedy ſie ruſzył lud á mordowáli Moábity/ ták iż tył podáć muſieli/ y tákże ie bili y poráźili. BibRadz 2.Reg 3/24; Látyny ſtrách ogárnął/ pocżęli vciekáć/ á Rzymiánie ie gonili bijąc. BielKron 120; ćiſnęli ſie Niemcy do łodzi/ áno ie ſtyłu bito drudzy tonęli. BielKron 312v, 43, 43v, 49v, 57v, 63v (46); Mącz 210d; RejAp 18v, 27; RejPos 16, 56, 285; A potym do Końcżyrzow/ tyłem bić ty chłopy/ Vyźrzyſz s koni polecą/ iák od wiátru ſnopy. BielSat L3v; Iż wy okruthni poháńcy ſtroicie ſie ná nas z rozmáitemi przypráwámi ſwoiemi/ ále my was bić będziemy w imię Páná náſzego. RejZwierc 265v, 46v, 125, 163v, 264v [2 r.]; BielSpr c, 24, 51v, 72v; BudBib 1.Reg 7/11, 2.Reg 13/28; CzechRozm 235v, 240v, 253 [2 r.], **2, **6; Iák Bálduin on ſrogi rad bił Krześćiány/ Ták też náſzy chętliwie biyáią pogány. PaprPan Aa2, ktv, B4, E3v, G4v, O2 (14); Bá radzmy też o woynie/ nie wſzytko ſię brońmy: Rádzmy/ iáko kogo bić: lepiey niż go cżekáć. KochOdpr D3, D2; KochPs 25, 29, 66, 162; SkarŻyw 559; Przewłoká w woyſku ſzkodzi/ czáſem zwyciężeni/ Zwyciężcow ſwoich biją/ zwłaſzczá przymnożeni. StryjKron 633, 135, 230, 355, 390 [2 r.], 527 (12); CzechEp 28 marg, 51 [2 r.]; KochFr 7; KochSz B3 [2 r.]; BielSjem 20, 26; Bił Tátáry w Podolu/ y Turki waleczné: W Moſkwi znáki zoſtáwił ſwégo męſtwá wieczné. KochTarn 74; Biłem zá ćię pogány, rázámi wielkimi, á tyś mię záś zrániwſzy, powieśił miedzy złemi. ArtKanc E14v; KochProp 9; ActReg 57; GórnTroas 47, 53, 59; Chwalićbym ćię Pánie mogł/ poki chybia ſzyie Oná/ co iedną koſą/ chude z pány bije. GrabowSet B4v, E3v; KochFrag 43, 44; KołakCath A4; WujNT Apoc 19/15; KmitaSpit C2v; SkarKaz 313b; VotSzl E3; SkarKazSej 672a, 685a, 689b. Cf bić kogo po czym.
bić kogo po czym: Cżego mi w tym orſzaku ſą tego ſwiádkowie/ Bo z wámi weſpoł mężnie bili ich po głowie. PaprPan V2v.
bić czym (12): BielŻyw 84; przetho im przyſzło ſnádnie roháthynámi Turki iezne bić BielKron 247, 314v; CzechRozm 235v; Wſzytcy ktorzi miecżem biją/ od miecżá zginą [bibl Matth 26/22] ModrzBaz 78v; Kto prędki do zawodu/ kto oſzcżepem bije/ Abo z łuku tęgiego kto ſtrzałámi ſzyie. ModrzBaz 118; ArtKanc E14; GrabowSet B4v; Y w bitwie nim przeſtráſzyſz tym Mádiánity Bił fortélem Gedeon: tym téż pogróm y ty WyprPl C2; WujNT Apoc 19/15. Cf Zwroty.
»pachmie bić« = prawdopodobnie: bić sztychem: Fodere stimulis, Pachmie bić. Mącz 132c.
»bić sam a sam« = pojedynkować się: CI ná trunek to mi wierz wyborni mężowie/ Prędzey cie pić niżli bić ſam á ſam wyzowie PaprPan H3.
»sztychem bić« (2): gdy złamie drzewce w potkániu wnet ſie do ſzáble rzući/ á zá tarcżą cżyni/ zá ſromotę tho ſobie pierwey mieli ſztychem bić/ iedno ſiecżonym obycżáiem BielSpr 51; BielSjem 26.
»bić, (a, i) mordować; mordować, bić« (8:1): Thák iż pothym. Pan roſkázował Moiżeſzowi/ áby kazał być á mordować báłwochwálce y wyſtępniki ony RejAp 27, 18v; RejPos 56, 285; RejZwierc 46v, 264v; CzechRozm 240v; KochSz B4v; SkarKazSej 672a.
»bić, siec; siec, bić« (10:2): wſkocżyli Hiſzpani do nich ná ich nawę/ ſiekli ie/ bili/ y miotáli do wody BielKron 460, 398v; Mącz 29d; PaprPan B4; Ták ono więkſze woyſko do gruntu zgromili/ A drugich bijąc/ ſiekąc w ciemnościách gonili StryjKron 632, 135, 230, 527, 632, 757, 772; KmitaSpit Cv.
»bij(cie) (bij) (a) zabij(cie)« (3): BielKron 319v; BudBib 2.Reg 13/28; A Polacy gwałtownie wytchnąć im niedáli/ Lecz ſpołnie biy/ biy zábiy/ á nieżyw wołáli StryjKron 230.
bić kogo, co (5): RejZwierz 4v; niewidzieli nieſzcżeśni iſz ie złość ich á ſłuſzna zá nie kazń Páńſka biłá SkarŻyw 492; NiemObr 65, 165; Dawno moc niepobożnych ſam Pan bije z niebá ZawJeft 14.
bić na kogo, co (11): GrzegŚm 28; Wſzyſcy Sektarze y Kácerze ná tego Antykryſtá záwſze bili/ ále nie niewygráli WujJud 8, 33v; SkarJedn A3; ták ią pokim tu zwámi/ dobrze mi ſię dzieie: ſkoro ſię ſtąd wychylę/ świeckie trudnośći y zábáwy ná mię b[i]ją. SkarŻyw 334, 81, 90, 358, 560; ReszHoz 138; Tácyć ſą haeretykowie/ iż [...] ná pokoy kośćiołá [...] bić nie przeſtawáią. WujNT 836.
bić czym (3): CzechRozm 255; A co więtſza/ bije tego Antychriſtá pan Chriſtus duchem vſt twoich/ przez prawdźiwe przepowiedánie Ewánieliey świętey NiemObr 65, 165.
bić przeciwko komu: cżego nas porządna wiárá nie vcży. A przetoż ſie z nią nie zgadza: ále przećiwko niey bije. CzechRozm 263v.
bić co (28): Bo iednoś mię tám poſtáwił/ Będzieſz inych źiąb doſyć bił. BierEz L3v, N4; FalZioł V 62; RejRozpr B4 [2 r.]; Rzeźńicy áby wrzedliwego álbo ſkłotego/ y ktorymkolwiek innym obyczáiem niezdrowego bydłá niebili GroicPorz f4v; Leop Ex 8/26; RejFig Cc7v; Izali iem będą bić woły y owce iż by ich doſtáthek mieć mogli? BibRadz Num 11/22; BielKron 148, 381v, 435; V których zá nąwiętſzą [!] chwáłę bywa poczitano mysliwſtwo y yezdectwo álbo v których pierwſzą wziętośc ma ten ktory zwierz śmiele biye Mącz 495d; Thu rozumiey iżći tám żadnych wołow ani żadnych ptakow prze cię być [lege: bić] áni gotowáć nie będą RejPos 240v; BiałKat 353v; Bo bijemyć też y wężá/ y wilká/ y pſá wſciekłego/ ále s potrzeby á nie z gniewu/ áby to po tym komu inſzemu nie záſzkodziło. RejZwierc 77, 6; CzechRozm 24; Bo ſie sſtał ták nikcżemnym iuż dał pokoy boiu/ Tylko Muchy bił ſiedząc ſkromnie ná pokoiu. PaprPan Gg4; StryjKron 677; A ráczéy źwiérz leśny bijeſz/ Niż táncuieſz KochSob 63; Calep 444a; SarnStat 670; KmitaSpit B3v. Cf Fraza, Zwroty.
»bić na rzeź« (2): LibMal 1543/67v; Macto, Biyę ná rzeź. Mącz 203a.
bić co (15): Dziewiątégo dnia kamien[ié] tak to tzo bylo w budowaniu iako ijnſſé ij wſſytki op[o]ki będą na cżęſci zlupány/ a iedna drugą bijątz rozlupi ij przywiedzie ku zſſcżépaniu. OpecŻyw. 193v; CzechRozm 31v. Cf »wełnę bić«, »ziemię bić«.
bić na co (3): a drugie trzy tyſiące zrządził/ aby bili na mury tarany/ a żelaznemi przyprawami rozrzućili. HistAl D3; A gdy go ćieleſney pożądliwośći ognie paliły/ y márnośći świeckie/ iáko byſtrych rzek wáły nań biły/ zdobywał ſię ná ten duchowny rátunek LatHar +3; WujNT Mar 4/37.
bić o co (2): Compulso, Bić o co/ Brzękáć. Mącz 287b. Cf »bić głowę o ścianę«.
bić w co (44): March1 A3v; SienLek 24; CzechRozm 168v, 169; Márſzałkowie laſkámi w ziemię co raz biiąc/ Poſłuchayćie/ pánowie/ Vkálegon mowi. KochOdpr C2; KochPs 69; KochMuza 26; ReszList 142; Piaſek z wodą ſye miéſza: a w poboczné łáwy Bije ſzturm niebeſpieczny KochPam 85; PudłFr 51; Bo mowiąc/ roſtrżąſáiąc/ wyłuſczáiąc/ prawdá ſię naydźie/ iáko w krżemień bijąc/ ogień wychodźi. GórnRozm F4. Cf Zwroty.
bić czym (43): March1 A3v; KrowObr 100v; BibRadz Is 41/7; BielKron 45v; Mącz 285c; SienLek 24; BudBib Ex 7/17; Azaſz był Chriſtus właſnie oną opoką/ ktorą Moyżeſz laſką bił/ á zá vderzenim iego wodá z niey wypłynęłá CzechRozm 31v; KochOdpr C2v; KochMuza 26; SzarzRyt D3. Cf Zwroty.
»bić w cymbały« = grać: Więc mu biyą w cymbały/ á gráią w orgány RejZwierz 106.
»czołem bić« [szyk zmienny] = oddawać cześć przez pokłon, kłaniać się; adorare, appronare Calep (26): RejRozpr I2; LibLeg 11/164v; Kárbarz Sztygár y ważnicy/ Wſzytko ſpráwni vrzędnicy/ Biycie cżołem wſzytkim ſpołu BielKom A3v, F4; A ták ia tym przykłádem będę Biſkupá Przymyſłkiego/ zá Biſkupá miał/ y Iurisdycyey iego czołem bić będę. OrzList f3; RejZwierz 51v; BielKron 174v, 435 [2 r.]; KwiatKsiąż N2; Mącz 281d, 366a, 431d; Sżáblá oſtra przy boku/ to pan: tá rozſtrzygnie/ Kto komu cżołem bic ma. KochOdpr Cv; KochPs 25, 94, 132, 145; A Krzyżak czołem bije Polſkiemu królowi. KochProp 11; PaprUp C2; Calep 27a, 84b; WujNT 754; GosłCast 53, 65. Cf Szereg.
»bić dłonią w dłoń« = zaznaczyć dokonanie transakcji handlowej przez uderzenie dłonią w dłoń partnera: Maſz z dálekich ſtron kupce y źiemiány/ Przedaway kupuy/ hándluy/ biy dłonią w dłoń/ Zyſk ſobie vgoń. KlonFlis H2.
»dłonią w dłoń, ręką w rękę bić« [szyk zmienny] = klaskać na znak radości lub załamywać ręce na znak cierpienia (3): Ty tedy ſynu cżłowiecży prorokuy/ a biy ręką w ręką Leop Ez 21/14; Popysmus, Trzask/ klask/ gdy kto dłónią w dłóń biye. Mącz 312b, 306a.
»bić we drzwi« = stukać (2): á ſámi po Smyntarzu z ludzmi chodzićie/ trzykroć w koło/ Wodą z iſopem vtzárowánym kropiąc [...] y bijąc kijem we drzwi kościelne po trzykroć KrowObr 100v; BudBib Iudic 19/23.
»bić w(e) (d)zwon(y)« [szyk zmienny] = dzwonić (4): RejPs 220; RejKup 13v; Odzwierny ma brzękáć w Zwonek/ y w Zwon bić KrowObr 119v; RejPos 81.
»bić głowę o ścianę«: á biyąc głowę o ſciánę mowiłá: Pánie Boże coś ná mię dopuśćić racżył HistRzym 37.
»w oczy bić«: Ná wielbłądziech ieſzdżą zámykaiąc ſie w klatkách drzewiánych dla piaſku/ ktory im w ocży by mgłá biie. BielKron 263v.
»bić (w) piersi« = uderzać się w piersi na znak skruchy (11): OpecŻyw 151v; alé bił wpiérśi ſwoie/ rzeknąc/ Bożé Bądź miłościw mnie grzéſznęmv MurzNT Luc 18/13; BielKron 45v; RejPos 199v, 201v, 202, 202v; KuczbKat 420; BudNT Luc 18/13, 23/48; SkarŻyw 224.
»bić rogami« (2): FalZioł IV 2d; abo iako drudzy zową śiekierę/ okſzá/ a gdy barán biie rogami mowią trykſzá MurzOrt B3.
»bić skrzydły« [szyk zmienny] = trzepotać (2): Kury ſie iey ſprzećiwiáły/ Skrzydły biły/ noſmi klwáły BierEz I, K4v.
»bić w struny« [szyk zmienny] = grać (8): Mącz 203d, 285c; KlonŻal B2v; KochPieś 25, 49; OstrEpit A2; SkorWinsz A2; Y zdumiewa ſie Helikon vczony/ Gdy Liliáną ręką biieſz w ſtrony. SzarzRyt D3.
»wełnę bić« = gręplować, czochrać: Carminarius, Ten który wełnę biyę [!] álbo czechrze. Mącz 39a.
»ziemię bić« (2): A widamy tho y ná máłych dzieciach/ kiedy ſie powáli álbo ſie ocż rozgniewa/ tedy ſie będzie miotáło/ będzie zięmię biło RejZwierc 76, 76.
bić na kogo: A gdy iuż ciáło znácżnie ſłábieć [...] pocżnie á wáły y gromy rozlicżnych pokus/ zawiſnych y okrutnych cżártow ná mię ſrodze zewſząd bić pocżną/ pomyl ſzyki LatHar 641.
bić czym: A iże raz po raz powtarza/ to cżyni przez pochyby/ áby tym młotem raz w raz bijęcy tę twárdą ſkáłę ſercá náſzego rozráźił. SarnUzn D4.
»w jednę strunę bić«: Nie Bog iáki przedtym z ſámego śiebie będący/ z śiebie wſzytko máiący: [...] iáko błądząc X. K. cżęſto powtarzáiąc w tę iednę ſtrunę bije CzechEp 291.
»bić na to« = wskazywać, podkreślać: Pocżął ow dopiero/ tym więczey bić ná tho/ y ſpor dzierżec GórnDworz T5.
»bić wiatr« = pracować na próżno (2): A przetoż ia thák bieżę nie iáko na nie pewną/ thák ſzermuię nie iáko wiátr biiąc. BibRadz 1.Cor 9/26 [idem] WujNT 1.Cor 9/26.
»bić by we zwony« = szeroko rozgłaszać: Bo głoſne oba Zákony Biyą otym/ by we Zwony RejKup z2.
»bić piorunem« (2): Calag 134b; Biy piorunem/ puſzczay ſwé nieuchronné ſtrzały KochPs 209.
»serce bije«: W tym ieſli ſerce bije/ á bárzo ſye rozgrzało/ téż ie ták námázáć Oczko 31.
bić co (12): March1 A3v; March3 V2; Gdy biją fundámenty gdy wieże ſtáwiáią/ Przyſięgliby iż wiecżnie tu pánowáć máią. RejWiz 87, 84; ieno przed Vpuſtem/ nie biy żadnych Pałów/ ábowiém po Paloch które bywáiá [!] bithé w Vpuſtách/ rády ſye ſtáwy rwą. Strum M4v, H2v, K, L2, L3, L3v. Cf bić co czym.
bić co czym (2): A ſam chłop iáko ſtándar/ co im pale biyą/ A iáko go náchyliſz/ to go wſzyſcy myią. RejZwierz 88v; Strum K2v.
bić na co (5): iuż niecnotliwe ná ſtronę odłożywſzy/ ktore wieſzą/ ćwiertuią/ w kołá wpletáią/ ná pale biją RejZwierc 151v. Cf Zwrot.
bić pod co (2): RejWiz 84; biyże pod óny Przéćieśi y Policzki/ Szpóntpale/ zową to po ſtároświecku Lemięſze Strum L3.
bić w co (3): Kiedy ty klin biyeſſ wdrewno/ záwſſe ſye ſtreż tego pewno/ być nyewypadł zdrzewá tego March1 A3v [idem] March3 V2; Strum H2v.
bić czym (2): drudzy z murow bili kámieńmi y ſtrzelbą BielKron 315; BielSpr 4v.
»z łukow bić«: Ale Grekowie z łukow i z proc przedsię bili. KochMon 21.
»bić z proc(e)« [szyk zmienny] (2): Noſili łuk/ bili z proce y práwicą y lewicą/ (ſtrzeláli) też ſtrzałámi z łuku BudBib 1.Par 12/2; KochMon 21.
»monetę, myńcę, pieniądze bić« [szyk zmienny] = cudere, ferire, flare, notare, percutere, signare [semper cum obiecto] Cn (24): że minnyce niedostatek prze to, iż WKM nie bijesz pieniędzy swych. Diar 24; Myńcę bić kazał. BielKron 305v, 26; cudere nummos vel argentum, Monetę bić. Mącz 70d; Ferire monetam, Monetę bić. Mącz 121c; Conflare pecuniam, Pieniądze bić. Też zbieráć/ zgromádzáć ſummę. Mącz 130d; Ex auro denarium signare, Z ziłotá [!] myńce bić. Mącz 392a, 392a; GórnDworz P3v; Nád to dopuſzcżám ći ábyś monetę z właſnym znákiem dał bić. BudBib 1.Mach 15/6; PaprUp I3v; SarnStat 405 [2 r.], 406, 408, 409 [4 r.], 886 [2 r.] (13).
»olej bić«: Tá napirwey wymyſliłá żonom prząść kądzyel y płotno tkáć/ oley bić BielKron 23.
»łuna bije«: gdy luná bije ná wſze ſthrony od nadobney ſklenice RejZwierc [121]v.
»bić w uszy, do uszu« [szyk zmienny] (5): ále bądź pilen ſłow Páńſkich/ ktore głośno biją do vſzu twoich RejPos 156, 196, 296v; Bo nowiny nieſłycháné/ Biią w vſzy mé ſtroſkáné. GosłCast 21, 75.
Synonimy: 1. biczować, chlastać, chlustać, chłostać, chłościć, chwostać, pogębkować, policzkować, poszyjkować, siec, tłuc, uderzać; 2. gromić, mordować, siec, tłumić, walczyć, zabijać; 3. rzezać, tłuc, zabijać, polować; 4. ćwiczyć, poruszać, trącać, uderzać; b. grzmieć, trzaskać; e. młocić; 6. kopać; 8. miotać, rzucać, strzelać; 9. kować, odciskać, prasować, wytłaczać.
Formacje pochodne: dobić, nabić, obbić, obić, odbić, pobić, podbić, przebić, przybić, rozbić, ubić, wbić, wybić, zabić, zbić; bijać, dobijać, dopobijać, nabijać, naprzybijać, nazabijać, obijać, odbijać, pobijać, podbijać, poprzebijać, poprzybijać, porozbijać, powbijać, powybijać, pozabijać, pozabijać się, przebijać, przybijać, rozbijać, sprzebijać, sprzybijać, ubijać, wbijać, wybijać, wyzabijać, wzbijać, zabijać, zbijać, zobijać, zodbijać; porozbiwać, rozbiwać.
HG