Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [ROZBIJACZ]

Następne hasło: ROZBIJAĆ SIĘ »

ROZBIJAĆ (37) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	rozbijać
praes
	sg	pl
1	rozbijåm
2		rozbijaj
3	rozbijå

praet
	sg		pl
3	m	rozbijåł	m pers	rozbijali

fut
	sg
3	m	będzie rozbijåł

imperativus
	sg
2	rozbijåj

inf rozbijać (6). ◊ praes 1 sg rozbijåm (10). ◊ 3 sg rozbijå (9). ◊ 3 pl rozbijają (7). ◊ praet 3 sg m rozbijåł (1). ◊ 3 pl m pers rozbijali (2). ◊ fut 3 sg m będzie rozbijåł (1). ◊ imp 2 sg rozbijåj (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w. s.v. rozbić.

Znaczenia

1. Uderzeniem (uderzeniami) doprowadzać do zmiany jakiegoś obiektu (22)
- a. Miażdżyć, tłuc na kawałki (17)
  - Przen (1)
  - α. Ranić; przen (1)
  - β. Rozpędzać chmury, ciemności (2)
    - Przen (1)
- b. Rozsadzać od środka (3)
  - Przen (1)
- c. Rozpłaszczać uderzeniami (2)
2. Przybijać, przymocowywać w wielu miejscach (8)
- a. Rozkładać, rozstawiać coś złożonego i przymocowywać do podłoża (7)
  - Przen (1)
3. Przen: Rozwijać pąk kwiatu (1)
4. Pokonywać zbrojnie (1)
- Przen (1)
5. Napadać i rabować (6)
- A. Transit. (4)
  - Przen (1)
- B. Intransit. Być rozbójnikiem (2)
6. [Likwidować, usuwać (o objawach chorób)]

1. Uderzeniem (uderzeniami) doprowadzać do zmiany jakiegoś obiektu (22):

a. Miażdżyć, tłuc na kawałki; diverberare Mącz, Calep, Cn; contundere, discutere Mącz, Cn; illidere Calep, Cn; comminuere, conquassare, dissipare Mącz; obtundere Calep; dispercutere, dispertiri, elidere, excutere, frangere Cn (17): Conquasso, Rozbiyam/ Roztłukam/ Roſtrącam. Mącz 339a, 223b, 339a, 468d, 484b; Diverbero – Rozbijąm, vderzemm [lege: uderzeniem] dziele. Calep 335b, [504]b, [719]b.

rozbijać co (4): Iáko Scyllá okrutnie okręty rozbija RejWiz 88; Occa, Broná którą włóczą á bryły rozbiyáyą ná roli. Mącz 258a, 396a; HistHel C3v.

Zwrot: »na proch rozbijać« (1): Dispulvero, Rozcieram/ ná proch rozbiyam/ roſtłukam. Mącz 331b.

Przen [co] (1): Cżemuſz złość y nie ſtworność Chrześćiáńſka ták mocne okowy ſpołecżney iednośći y zwiąſki tákiey miłośći rozbija? SkarJedn A3.

α. Ranić; przen [co na czym] (1): Pánu powolność poday/ á głowę ſwoię y rozum/ y zmyſły ná oſtrym ſłow iego kámieniu rozbijay. SkarKaz 160a.

β. Rozpędzać chmury, ciemności [co] (2): Caecias, Wiatr który chmur á obłoków nie rozbiya/ ale ná ſię ciągnie Mącz 29c.

Przen (1):

Zwrot: »ciemność rozbijać« (1): [męczennicy] iáko świece ćiemność niewiernośći rozbijáią SkarŻyw 131.

b. Rozsadzać od środka (3): Dispello, Roſpycham/ Rozeymuyę/ Rozbiyam. Mącz 287c.

rozbijać co (1): Pulsy iák młoty wewnątrz rozbiiáią Mozg zápalony RybGęśli D.

Przen [co z czego] (1): me ſerce z ſkóry Wał okrutny rozbiia/ mężnie biiąc z góry [flagellor fluctibus]. GosłCast 48.

c. Rozpłaszczać uderzeniami [co na co] (2): Iż on rázem kilko ſet Złotych w kupę zleie. Rozbija to Málárzom ná ćieniuchne liſtki BielSat C3v [idem] BielRozm 20.

2. Przybijać, przymocowywać w wielu miejscach; extendere clavis Cn [co] (8):

rozbijać u kogo (pl)(1): rozeſlał liſty po wſſyſtkich powiećiech kroleſtwá ſwego/ [...] á kazał to rozbijáć y głoſić [divulgari] v wſſech narodow. Leop Esth 1/22.

[rozbijać gdzie: ále vrzędnik [w państwie rzymskim]/ którému przyſtało ſtatut czynić/ piérwéy go ná mieyſcách poſpolitych rozbiiał CerGór 37.]

a. Rozkładać, rozstawiać coś złożonego i przymocowywać do podłoża; figere Vulg (7):

Zwrot: »namiot(y) rozbijać« = tentoria figere Vulg; ponere tentorium Cn [szyk zmienny] (5): KromRozm III F8v; LubPs P5; ktory [Bóg] przed wámi ſzedł ná drodze/ y wymierzał á okázował mieſcá ná kthorych mieliśćie rozbijáć namioty ſwoie. Leop Deut 1/33; BielKron 39v, 53v.

Przen (1):

Zwroty: »rozbijać namioty« (1): ángeli iego rozbiáią namioty ſwe około tych/ ktorzy ſą práwi chwálce imienia iego. RejPs 49v.

»[na kogo] siatkę rozbijać« (1): Iáko [świat] ná nas ſzyroko tę ſiatkę rozbiya RejWiz 103v.

3. Przen: Rozwijać pąk kwiatu (1): Iák wdźięcżnie kwiát rożány wſchod ſłońcá rozbija/ [...] Ták [...] GrabowSet Ev.

4. Pokonywać zbrojnie [kogo, co](1): [Abowiem [Leon] bárzo mężnie huffy Tureckie rozbijał HistOtton 102.]

Przen (1): obácż iáka ieſt moc pokuty S. ktora [...] piekło i cżárty rozbija SkarŻyw 173.

5. Napadać i rabować; agitare latrocinia a. praedas, grassari, latrocinari, praedari Cn (6):

A. Transit.[kogo, co](4): iż nieták tego żáłował y opłákiwał/ gdy zboyce ćiáłá ludzkie po drogách rozbijáli iáko gdy [...] PowodPr 49; [PiotrDzien 346].

[rozbijać z czego [= strzelając z czego]: Drugi dekret vcżynili przećiw Kápitanowi ná Láterniey/ ktory okręty Freibiterſkie [tj. korsarskie w służbie króla] [...] z dźiał rozbiiał BielKron 1597 640.]

Szeregi: »kraść i rozbijać« (1): abi [starostowie] niechowaly Zlich lvdzy czo kradną y roſbyyayą nasche zyemie LibLeg 11/48.

»łupić i rozbijać« (1): iż káżdy dla ſwego pożytku będźie łupił y gwałtem rozbiiał drugiego KlonWor ded **3v.

Przen [z czego = pozbawiając czegoś] (1): ták duchowne dobrá/ máią teſz nieprzyiaćioł wiele/ ktorzy z nich nie opátrzne y nie cżuyne Chrześćiány rozbijáią. SkarŻyw 16.

B. Intransit. Być rozbójnikiem (2): ztemi Ktorzy iawnie rozbiiaią, mogą Starostowie postąpić według [...] zwyczaiu ActReg 4; CiekPotr 41.

6. [Likwidować, usuwać (o objawach chorób) [co]: [biała gorczyca] Rozbiia téż bolączki álbo guzy zá vchem UrzędowHerb 132b; Pomázywáiąc oczy dźiećiam/ błonki/ y záćmienia oczu [cukier] rozbiia y ſpądza. UrzędowHerb 460b, 131b, 150a.]

Synonimy: 1.a. rozrażać, roztłukać, roztłukować, roztrącać.

Formacje współrdzenne cf BIĆ.

Cf ROZBIJAJĄCY, [ROZBIJAN], ROZBIJANIE

KW, (LWil)