Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEBICIE

Następne hasło: PRZEBIĆ SIĘ »

PRZEBIĆ (99) vb pf

e jasne.

Fleksja

inf	przebić

praet
	sg		pl
1	m	-m przebił	m pers
2	m	-ś przebił	m pers
3	m	przebił	m pers
	f	przebiła	m an
	n		subst	przebili, przebiły

imperativus
	sg
1	niechåj przebiję
2	przebij

conditionalis
	pl
3	m pers	przebiliby

impersonalis
praet		przebito
con		by przebito
participia
part praet act		przebiwszy

inf przebić (12). ◊ fut 1 sg przebiję (2). ◊ 2 sg przebijesz (2). ◊ 3 sg przebije (13). ◊ 3 pl przebiją (3). ◊ praet 1 sg m -m przebił (1). ◊ 2 sg m -ś przebił (1). ◊ 3 sg m przebił (35). f przebiła (5). ◊ 3 pl m pers przebili (9). subst przebiły (1). ◊ imp 1 sg niechåj przebiję (1). ◊ 2 sg przebij (4). ◊ con 3 pl m pers przebiliby (1). ◊ impers praet przebito (1). ◊ con by przebito (2). ◊ part praet act przebiwszy (6).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Przekłuć, przeszyć ostrym narzędziem, raniąc lub zabijając (67)
- W przen (w antropomorfizowanym opisie gry w szachy) (2)
- Przen (2)
2. Przedziurawić, dziurawiąc uszkodzić (19)
- Przen (1)
3. Wykonać coś przebijaniem, wyrąbać, wykuć (5)
- a. Wykopać (2)
4. Przedostać się z trudem (5)
- a. Walcząc przedrzeć się przez wojsko (4)
5. [Przeniknąć]
- a. [O zapachu]
6. Oddzielić składniki płynne od stałych, przecedzić (2)
7. Rozbić (1)

1. Przekłuć, przeszyć ostrym narzędziem, raniąc lub zabijając; perforare Vulg; figere, percutere, perfodere, scindere PolAnt; fodere, infigere Mącz [w tym: kogo, co (66)] (67): [Klijomanta] Porwawſzy miecż v ſługi/ tám gi [panię, które ją miłowało] wnet przebiłá/ Ty wieſz nieſláchetniku/ nie tobiem ſlubiłá. RejZwierz 44; Y rzekł ku ſłudźe [!] ſwemu kthory nośił broń iego/ Dobądz mieczá twego á przebiy mię/ bo ſnadź przyidą ći nieobrzezáńcy á zábiią mię BibRadz 1.Reg 31/4, Iob 20/24; RejZwierc 56; BudBib 1.Reg 31/4; WujNT 839 marg.

przebić komu (5): ZapWar 1523 nr 2222; Arkę bożą wzyęto Izráelitom. A gdy to vſłyſzał Heli/ padſzy ná wznák s ſtołká przebił ſobie ciemię y vmárł BielKron 63, 92; GórnDworz D8; Záſkoczyłá mię wśćiekłych pſów gromádá/ [...] Przebili ręce/ nogi mi przebili/ Wſzyſtki mé kośći przez ſkórę zliczyli. KochPs 31.

przebić czym (37): IEdnę rękę naprzod pochwycili/ ij gozdziem tępym ią przebili OpecŻyw 139; ZapWar 1523 nr 2222; SeklKat H3v; A gdy ſie woyſká ziecháły/ poráżeni Láćinnicy z Eneáſem/ y krol ich zábit od Turnuſá/ ktory też y Pállántá Ewándrowego ſyná włocżnią przebił. BielKron 60v; Abner obroćiwſzy ſie przebił go [Azahela] oſzcżepem. BielKron 69; Strzelił zá nim [Ioramem] z łuku Hieu/ przebił go ſtrzáłą [!] y vmárł. BielKron 86, 58, 59, 72v, 73, 92 (12); Gladium hosti infigere in pectus, Przebyć nieprziyáciela mieczem. Mącz 126d, 132c; iáko niedawno ieden [zuchwalec]/ gdy mu w zwádzie vd/ oſzcżepem przebito/ powiedział iż mu ſie ták widziáło/ iákoby go komor vkąśił GórnDworz D8; BudBib 1.Reg 31/4; Phineáſowi [...] ktory Zámbrego z nierządnicą Kozbą corką Kśiążęćiá Mádyańſkiego ná ſproſnym vcżynku miecżem przebił/ dziękował [Mojżesz] SkarŻyw 483, 70, 189; Iezbuto Pan Litewſki Henriká Sutſfertá w práwą rękę ránił/ ktorego potym Henrik włocznią przebił StryjKron 305, 572; KochSz B, Bv; [Aleksander] w tym opilſtwie wiele przyiaćioł ſobie vprzeymie życżliwych pozámordował/ miedzy ktoremi kochánká ſwego namilſzego/ ná imię Klituſá/ przebił miecżem WerGośc 238; ArtKanc E14v; Ráczyſz ſię [Maryjo] do ſyná ſwégo namilſzégo przyczynić zá mną/ [...] iáko dał ſobie przebić bok ſwóy naświętſzy óną okrutną włocznią/ z którego wyſzłá kreẃ y wodá/ ná omyćié grzéchów náſzych/ áby raczył dotknąć ſercá mégo włocznią miłośći ſwoiéy SiebRozmyśl Kv; [BibRadz Iudic 4/21 (Linde)]. Cf przebić czym przez co, Zwroty.

przebić czym przez co (1): Olbrycht przytárſzy do ſámego Maurycego z ruſznicżką/ hártowáną kulką przebił Maurycego przez zbroie/ áż názáiutrz vmarł BielKron 237v.

Z określeniem miejsca na ciele, w które zadano cios [w tym: przez co (4), w co (2)] (28): ZapWar 1523 nr 2222; OpecŻyw 139; Leop Iudic 5/26; BibRadz Iob 20/25; Phinee ſyn Eleázárá kápłaná/ pochwyćił rohátynę wſzedł zá nim [za Zambrym] y przebił oboie rázem [Zambrego i Kozbi] przez krzyże. BielKron 43; Ayoth dobywſzy deki przebił go [króla Eglona] przez żywot y zábił/ bo był tłuſty BielKron 49v, 63, 72v, 92; Mącz 132c; GórnDworz D8; HistRzym 94; RejPos 118; BudBib Prov 7/23; KochPs 31 [2 r.]; Gdy tę modlitwę końcżyłá [Jagnieszka]/ ieden z roſkazánia Aſpáſiuſa miecżem gárdło iey przebił. SkarŻyw 70, 560 [2 r.]; iednego vrodziwego młodzieńczyká Polaká w gárdło nożem przebili StryjKron 572; ArtKanc E14v; LatHar 309; SiebRozmyśl Kv [2 r.]; [BibRadz Iudic 4/21 (Linde)]. Cf »przebić pod piąte żebro«.

W porównaniu (1): przebije ſtrałá [!] wnętrze iego [młodzieńca zapamiętałego] iáko ptak śpieſzy ſię do śidłá BudBib Prov 7/23.

W charakterystycznych połączeniach: przebić drzewem (2), g(w)oździem (2), hartowaną kulką, mieczem (15), nożem, oszczepem (5), rohatyną (3), strzałą, włocznią (4); przebić bok (2), brzuch, ciało, ciemię, gardło, głowę (3), mozg, nogi (2), ręce (5), skroń (2), szyję, ud, wnętrze; przebić przez krzyże, przez serce, przez zbroję, przez żywot; przebić w gardło, w ręku.

Zwroty: »przebić pod piąte żebro, u żebra piątego« [w tym: czym (1)] = zadać cios prosto w serce; percutere in quinta costa PolAnt (3:1): A Amázá nie ſtrzegł ſie nic mieczá ktory Ioáb miał w ręku/ go przebił pod piąte żebro áż wypłynęły trzewá ie^go ná źiemię BibRadz 2.Reg 20/10, 2.Reg 3/27, 4/6; BudBib 2.Reg 4/6.

»ręką swą przebić« (1): Ktory [Fines] ono zápaliwſzy ſię przećiw bráćiey ſwey/ dla wſzetecżeńſtwá ich/ ktorym Bogá ku gniewu wzruſzyli/ ręką ſwą przebił wſzetecżniká y wſzetecżnicę iego [Vulg Num 25/8]. CzechEp 47.

»przebić na obie (a. [obojedwie]) stronie, na poły« [w tym: [czym]] = przebić na wylot [szyk zmienny] (2:1): á gdy [Wirginijus] corę ſwoię nápoły vmárłą s płácżem obłápił/ dobył deki przebił ią ná poły/ mowiąc: wolę cię martwą poſłáć zá przyiacioły do piekłá pocżćiwie/ niżli ze ſromotą żyć. BielKron 119v, 75; á gdy ieſzcże ſię trząſł [Piotr św.]/ wroćiwſzy ſię do niego mężoboycá on/ ná obie go ſtronie przebił. SkarŻyw 373; [Waczlaw zaſzię mieczem giey [lege: jego] na oboiedwie ſtronie przebil i przebitego na moſzczie oſtawil ZapWpolActAdv 1548 204/201 [idem] 204/201v].

»przebić ku ścienie [= tak, że koniec broni utkwił w ścianie]« (1): I ćiſnął iem [Saul Dawidem] mowiąc/ Przebiię Dawidá ku śćienie [Percutiam David et parietem]/ Ale Dawid vſtąpił przed niem po dwá kroć. BibRadz 1.Reg 18/11.

»przebić k(u) ziemi, (aż) do ziemie, w ziemię [= tak, że koniec broni utkwił w ziemi]« [w tym: czym (5)] = figere in terram, percutere in terra PolAnt [szyk zmienny] (4:2:1): Tedy rzekł Abiſái ku Dawidowi/ Podał dźiś Bog nieprzyiaćielá twego w ręce twoie/ A przetoż teraz proſzę ćię niechay go przebiię oſzczepem ku źiemi iedno raz/ á więcey nie powtorzę. BibRadz 1.Reg 26/8; RejZwierc 33, 46v; y weſzłá [Jahel] do niego [do Sysery] ćicho/ y przyłożyła gwozdz ná ſkroń iego/ y przebiłá wziemię BudBib Iudic 4/21 [przekład tego samego tekstu SkarŻyw], 1.Reg 26/8; SkarŻyw 560; WerKaz 296.

Szeregi: »przebić i zabić« (3): ránił Achilleſá Hektor/ Achilles tym ſie więcey záiuſzył/ przebił rohátyną Hektorá/ y zábił go BielKron 58, 49v, 75.

»przebić i zamordować« (1): A wſzedſzy [Rechew i Bachana] wdom [Iszobszeta] á on ſpał ná łożu ſwjm w łożnicy pośćieli ſwey/ tedy przebili iy/ y zámordowáli [et percusserunt eum et interfecerunt eum]/ á głowę iego wzięli BudBib 2.Reg 4/7.

W przen (w antropomorfizowanym opisie gry w szachy) (2): Owa go [pieszka] miecżem Krolowa przebyłá/ Ze nie kto inſzy/ tá go rzecż cieſzyłá. KochSz Bv, B.

Przen [z określeniem miejsca na ciele, w które zadano cios] (2): A wſzákoż Bog przebiie głowę nieprzyiaćioł ſwoich/ á wierzch czupryny tego kthory chodźi w grzechoch ſwych. BibRadz Ps 67/21; SkarŻyw 399.

2. Przedziurawić, dziurawiąc uszkodzić; rumpere Vulg; perfodere, traicere Mącz [co] (19): A cżáſem ſieć przebiwſzy Ielonek vbogi/ Vwiąźnie więc w ſzelinie ledá gdzye zá rogi. RejWiz 130v; Perfodere navem, Przebić łódź. Mącz 132d; BielSat N2; Naprzod Paris wystrzelił oszczep i uderzył Atridę prawie na tarcz, jako był umierzył; Lecz żelaza nie przebił, bo grot nie hartował W pawężę niedobytą. KochMon 31; Albo też mieć możdzerze y knim kule wielkie/ Ktore w mieśćie przebiją budowánie wſzelkie. BielSjem 37 [idem BielSat]; [A gdyby tám gorá iáka wodzeniu ſkrzynie záwádźiłá/ tedy muśi [...] iednák gorę przebić. Cresc 1571 31].

przebić czym (5): RejRozpr G; OrzList i2v; Murum iaculo traiicere, Mur kulą przebić. Mącz 163b, 238b; WyprPl C3v; [[św. Makary] tedy ſię ſam oſądził/ áby śiedział [...] przy błoćie Sceres/ [...] gdzie komorowie ſą ták wielcy/ iſz ſię oſſom rownáią/ żądłámi ſwymi y ſkorę ná wieprzech przebić mogą SkarŻyw 37 (Linde)].

przebić którędy (1): znátykayże kołki wſzędy koło ónéy wody/ ſpuść że záśię z Stáwu Wodę/ á ónym mieyſcem kędyś náznáczył day przebić Grundfeſt áż ſye dobierzeſz Opoki álbo Kámieńcá. Strum O2.

W porównaniu (1): [synowie głupich i nieszlachetnych] Iákoby przebiwſſy mur/ y otworzywſſy drzwi/ oborzyli ſie ná mię [quasi rupto muro ... irruerunt super me]/ y ſthocżyły ſie do moiey nędze. Leop Iob 30/14.

W charakterystycznych połączeniach: przebić budowanie, grundfest, kamień, łodź, mur (6), pajęczynę, sieć (4), skorę; przebić głową (3), kulą, strzelbą, żądłem.

Przysłowia: RejWiz 102v; ſpráwiedliwość náſzę zową páięcżą ſiecią kthorą bąk przebije RejZwierc 189, 224v; S páięcżyny ſieć ktorą Bąk przebije/ Dziś w Polſkie práwá Muſzká ſie vwije. Phil D4, D4. [Ogółem 4 r.]

RejRozpr G; dawnoć powiedáią/ głowąć muru nieprzebije. OrzList i2v; WyprPl C3v.

Zwycżáiem máła kropiá przebije y kámień RejWiz 42.

Przen (1): przebił bramy twárdé Zacnych miaſt Mácedonczyk y podkopał hárdé Tyránny datkiem KochPieś 36.

3. Wykonać coś przebijaniem, wyrąbać, wykuć [co] (5): [A Wschód, co był z zamku, dał pan siradzki ku blanków przyprawić, a drzwi dwoje w wieży przebić, że do ganków przez wieżę jest przechodzenie. LustrWpol I 88.]

Zwroty: »przebić dziurę« (2): A (ták) Iehoiádá ofiárownik wziął ſkrzynię iednę/ y przebił dziurę w wieku iey BudBib 4.Reg 12/9; Strum K2v.

»ranę przebić« (1): A on [Tomasz] im [Apostołom] powiedzyał: Poki ia nie vźrzę ran ktore goźdzye przebiły [fixuram clavorum Vulg Ioann 20/25] w ręku iego/ á nie wpuſzcżę pálczow ſwoich w bok iego/ tedy ia themu wierzyć nie będę. RejPos 118.

a. Wykopać (2): Tedy day przebić Przekopę/ od kóńcá do kóńcá Grobléy/ wzgłąb półtorá łokćiá/ á ná ſzérz dwá Strum I4, G3.

4. Przedostać się z trudem [w tym: kogo, co (4)] (5):

przebić przez co (1): PRzebiye cżáſem przezſieć/ Ielonek vbogi/ A ledá gdzye w ſzelinie/ vwiąźnie zá rogi. RejZwierz 128.

a. Walcząc przedrzeć się przez wojsko (4): A gdyż zſobą boiowáli/ tedy rycerz nieprzyiaćiele ſwe przemagał á przebiwſzy nagle vfy: przjſzedł ku onemu okrutnikowi/ y ſćiął głowę iego HistRzym 105v; Ieſli doſtátek kolas/ ſtáwiay ie ſowito/ Oſypuy ie z obu ſtron/ by ich nie przebito. BielSat N [idem BielSjem]; Ieſliby nieprzyiaćiel ná klin ſwoy lud ſzykował/ chcąc woyſko twoie przebić/ iáko cżynili ná on cżás Párty álbo Traces/ tedy ná to ieſt drugie záſie ſzykowánie iáko kleſzcże. BielSpr 17v; BielSjem 36.

5. [Przeniknąć:

przebić co: Pokoſt Papierowy/ ktorym pápier przed piſániem gdy nátrzeſz/ inkauſt nań dobrze padnie á nieprzebije go SienHerb 581a.

Zwrot: »na drugą stronę przebić«: A gdy tę wodkę dobrze ſpráwią/ [...] sſtánie ſie ták ſubtylna/ iż gdy ią ná dłoń weźmie/ wnet ná drugą ſtronę przebije/ ták iż ono mieyſce oſchnie/ gdzie nią polano/ przeto iey mądrzy ku wielam rzecży vżywáć mogą/ zwłaſzcżá s tymi lekárſtwy/ ktoreby chćieli mieć przenikáiącymi SienHerb 561a.

a. O zapachu [przez co]: Potym kładą w nię Kánforę/ odiąwſzy od ogniá/ y zátkáią nacżynie co nalepiey/ aby ſie niewykurzyłá/ gdyż oná ſubtylnośćią ſwą y przez pokrywkę przebije SienHerb 558a.]

6. Oddzielić składniki płynne od stałych, przecedzić [co] (2): warzą kwiatki ſijołkowe wwodzie á potym przebiją onę wodę á moczno wyciſną przez ſito FalZioł I 149d.

przebić przez co (1): Smaż tho wſzytko ſpołem á przebiy przez chuſtę, vcżyń maſć A przykładay na rany wſzelkie FalZioł V 109v.

7. Rozbić [co] (1): przyſzłá niewiáſtá máiąca ſłoiek álábáſtrowy/ oleyku ſzpikánárdowego drogiego: y przebiwſzy álábáſtr [fracto alabastro Vulg Mar 14/3]/ wylałá (oleiek) ná głowę iego [Jezusa]. LatHar 704.

Synonimy: 1. przebość, przekłoć, przeniknąć, przerazić; 2. przeberować, przedziurkować, przekować, przeniknąć, przerznąć, przewiercieć; 3. przekować; a. przekopać; 4. przedrzeć, przerwać; 5. przeniknąć; 6. przecedzić.

Formacje współrdzenne cf BIĆ.

Cf PRZEBICIE, PRZEBITY