Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZERWA

Następne hasło: PRZERWAĆ SIĘ »

PRZERWAĆ (37) vb pf

e oraz a jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

inf	przerwać

praet
	sg		pl
1	m	-m przerwåł	m pers
2	m	-ś przerwåł	m pers
3	m	przerwåł	m pers	przerwali
3	f	przerwała	m an

imperativus
	sg
2	przerwi

conditionalis
	sg
3	m	by przerwåł

con praet
	sg
3	m	by był przerwåł

impersonalis
praet		przerwåno
con		by przerwåno
participia
part praet act		przerwåwszy

inf przerwać (15) [cf też PRZERWAĆ SIĘ]. ◊ fut 3 sg przerwie (4). ◊ 1 pl przerwi(e)my (1). ◊ [3 pl przerwą.] ◊ praet 1 sg m -m przerwåł (1). ◊ 2 sg m -ś przerwåł (1). ◊ 3 sg m przerwåł (3). f przerwała (2). ◊ 3 pl m pers przerwali (1). ◊ imp 2 sg przerwi (2). ◊ con 3 sg m by przerwåł (1). ◊ [con praet 3 sg m by był przerwåł.] ◊ impers praet przerwåno (2). ◊ con by przerwåno (1). ◊ part praet act przerwåwszy (3).

Sł stp notuje, Cn s.v. trawię czas na czym, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Szarpnięciem podzielić na dwie części, rozerwać (4)
- Przen (1)
2. Naporem zrobić wyrwę, dziurę, wyłom (16)
- a. O naporze wody (2)
  - α. Zmienić koryto wody (1)
- b. O wojsku (12)
3. Przestać, skończyć, nie kontynuować lub sprawić, że ktoś przestanie, coś nie będzie trwało (17)
- a. Własne działanie lub stan (4)
  - α. Własną wypowiedź lub wątek wypowiedzi (2)
- b. Cudze działanie lub stan (13)
  - α. Cudzą wypowiedź (7)

1. Szarpnięciem podzielić na dwie części, rozerwać [w tym: co (3)] (4): Rumpo, frangere, solvere, przervacz BartBydg 233b.

Przysłowie bibl. [Eccle 4/12]: Troiáki powrozek trudno przerwáć/ á poiedynkowy bárzo łácno. SkarKazSej 677a.

Zwrot: »nić przerwać« (1): [Arcybiskup] vyrzał á ono dziećię z ptaſzkiem igra/ nićią go zá nogę vwiązawſzy: co ptaſzę wzlećieć chce/ to go pácholę do ſiebie potárgnie: y kazał mu nić onę przerwáć. SkarŻyw 338.

Przen (1):

Zwroty: »nić przerwać« (1): SkarŻyw 338 cf Szereg.

[»sznur przerwać«: I onych Zająców i Giz [tj. kochanek i nałożnic króla Zygmunta Augusta: Zajączkowskiej i Gizanki] jużeśmy sie bali, by był Pan Bóg tego sznura nie przerwał, który był djabeł monstrose pleść począł. PismaPolit 463.]

Szereg: »przerwać i przełomić« (1): Ták/ powiáda/ cżłek w grzechu leżąc/ vwiązány ieſt od cżártá zá nogę: gdy chce co dobrego cżynić/ cżárt [...] do ſiebie go tárga: aſz zá wielką pilnośćią y łáſką Bożą/ nić onę/ to ieſt/ zły zwycżay przerwáć y przełomić/ y gwałt ſobie vcżynić potrzebá SkarŻyw 338.

2. Naporem zrobić wyrwę, dziurę, wyłom [w tym: co (15)] (16): Ẑŗodllá y ŗeki tyŝ pŗerwall [tj. wyłamując otwór w skale wypuścić źródła] [Vulg Ps 73/15: Tu dirupisti fontes et torrentes]. JanNKarGórn H.

Zwrot: »sieć przerwać« (1): A ták gdy śiły złącżymy. Owſzeyki tę śieć przerwiemy. BierEz S4.

a. O naporze wody (2): ieſzcże więtſzy ſtrách y ſzkodę morze vcżyniło w Holándryey/ gdy groble wodá przerwáłá á wſſytko pokáźiłá BielKron 209.

α. Zmienić koryto wody (1): Tákże źiemie drżenié [...] Cieplice ták odmienić może/ że ſtrugę/ którą ćieką/ przerwie/ y indźiéy obróći Oczko 30v.

b. O wojsku; interrumpere, perrumpere Mącz; dirrumpere PolAnt (12): Ordinem interrumpere, Szyk przerwáć. Mącz 361b; Perrumpere castra et agmen, Nieprziyacielski obóz przerwáć/ gwałtem przedrzeć. Mącz 361b; Aleć lepiey mieć rzędow więcey/ niż długo rozćięgáć lud Rycyrſki dla mocnieyſzego ſtánia/ bo prędzey przerwie woyſko ćienkie niż miąſzſze káżdy nieprzyiaćiel. BielSpr 17; tráfi ſie pole nierowne/ á cżoło álbo inny vff muśi śie nie ná rownym mieyſcu zákrzywić/ co ieſt ſzkodliwie/ bo tákie mieyſce ſnádnie przerwie nieprzyiaćiel BielSpr 20v, 21v [2 r.], 31v; Y było miáſto w oblężeniu/ áż do iedennaſtego roku krolá Cydkijahá. [...] Y przerwano miaſto [dirrupta est civitas]/ á wſzytcy mężowie walecżni vćiekli/ y wyſzli z miáſtá BudBib Ier 52/7; A w tym wſzyſcy z Chorągwią odbitą weſoło/ Krzycząc przerwáli Niemcow nazbroynieyſzych czoło StryjKron 527.

przerwać czym [= w jaki sposób] (3): [Rzymianie] iedny po ſtronách/ drugie ná cal ſtáwiáli/ pilnie tego ſtrzegąc/ iákoby woyſká głownego przemoc nie dáli/ [...] álbo iákim klinem/ álbo iákim obrotem przerwáć BielSpr 17v, 9v, 22v.

W charakterystycznych połączeniach: przerwać czoło, miasto, miejsce, oboz, rog(i) (2), wojsko (4); klinem przerwać (3), obrotem.

3. Przestać, skończyć, nie kontynuować lub sprawić, że ktoś przestanie, coś nie będzie trwało (17):

a. Własne działanie lub stan [w tym: co (3)] (4): A tu iuż trzebá mowić o głownieyſzych ſędźiach [...]/ o ktorych pámiętam niekiedy ná ſeymiech mowiono: ále niewiem dla ktorych przycżyn tę rzecż/ y przerwano y przewlecżono [vel impedita est, vel extracta]. ModrzBaz 90v.

Zwrot: »sen przerwać« (1): ktora [Maryja] zawzdy {byla} ueſpanyu {merna} abo czo cztla/ rozmyſzlala albo ſen przerwawſchy ku czczyenyu wſtala PatKaz III 147.

α. Własną wypowiedź lub wątek wypowiedzi (2): Odpowiedział pan Koſtká. Thák vcżynię/ [...] powiem o iedney białeygłowie [...]. Threfiło ſie to/ gdy w tym mieſcie był Sextus Pompeius. Tu przerwał pan Boiánowſki mowiącz. [...] GórnDworz Y4v.

Zwrot: »rzecz zaczętą przerwać« (1): Lecż iż ten ieſt vmyſł Piſárzá liſtu te^go: pátrzayże ná pocżątek kápituły tey wſzytkiey y ná przedſięwźięćie [...]: A vyźrzyſz [...] iż rzecż zácżętą przerwawſzy ſobie/ [...] do niey ſie záś zániechawſzy wypráwy gruntownieyſzey tey rzecży/ wraca CzechRozm 36v.

b. Cudze działanie lub stan [w tym: co (12)] (13): Tyś ſam ieſt nád pány Pánem/ y nád wſzytkimi krolmi Krolem/ przerwiſz mocą Boſtwá twego/ okrućieńſtwo świátá tego. ArtKanc K13; W tym odiazd Królá Ie^go M. intencią moię [tj. porządnego wydania Statutu] przerwał. SarnStat 314; [Tilko yż spyrwu máłe chmuri yasne ćyepło przerwą MikSzadWysł 6].

przerwać komu (3): Temu [miastu] gwałt/ y groźna zbroiá Niemoże przerwáć pokoiá: Bo tám ſam pan przemieſzkawa/ Y w potrzebách rátunk dawa. KochPs 69; gdy [św. Florian] nieco záchwycony w duchu mięſzkał: żaden mu z ſług onych modlitwy przerwáć nie śmiał. SkarŻyw 403. Cf Zwrot.

Fraza: peryfr. »śmierć bieg [czyjej] młodości przerwała« = ktoś zmarł przedwcześnie (1): o Tęczyński [...] Iáko ćię kolwiek nagle/ imo twé záſługi/ Sroga nieubłagána śmierć opánowáłá/ A bieg twoiéy młodośći zawiſtnie przerwáłá. KochFrag 51.

Zwrot: »przerwać [komu] sen« (1): Somnum variare alicui, Przerwáć komu ſen. Mącz 475d.

α. Cudzą wypowiedź; intercipere, interrumpere Mącz [w tym: komu (5)] (7): Prowádził dáley rzecż ſwoię pan Wapowſki/ kiedy mu pan Myſzkowſki przerwał thymi ſłowy. GórnDworz Ff5v.

Zwroty: »(roz)mowę przerwać« = colloquia interrumpere, sermonem intercipere Mącz [szyk zmienny] (5): OrzRozm L4v; Colloquia interrumpere, Rozmowę przerwáć. Mącz 361b, 36a; Aczći ták pilną y vczóną mowę grzéch przerwáć/ á wſzákóż zdźierżeć ſye nie mogę/ ábym ćię tu niepytał OrzQuin O3v; Y ia proſtak boiąc ſię przerwáć im rozmowy, Sámiuczek ieden ſtoię, y nie odpráwuię Tego ná com tu przyſzedł? CiekPotr 86.

»przerwać rzecz« [szyk zmienny] (2): Bo yednák dobrze to wyedźyeć/ [...] coſmy przed ſye wźyęli [...]. Przetomći nye chćyał rzeczy przerwáć KromRozm II n3; Mącz 36a.

Synonimy: 1. odczosnąć, oddzielić, odedrzeć, odłamać, odłomić, odłupić, odtargnąć; 2. przełomić, wyłomić; 3. wstrzymać, zaniechać.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf 1. PRZERWANIE, PRZERWANY, PRZERWIPAS, PRZERWIPĘP

SBu, ALKa