[zaloguj się]
[pdf]

PRZEŁOMIĆ (110) vb pf

e jasne; -o- (8), -ó- (3); -o- OpecŻyw, MurzNT, Mącz, KochFr, KochFrag; -ó- OrzJan; -o- : -ó- GosłCast (3:2).

Fleksja
inf przełomić
praet
sg pl
1 m m pers -esmy przełomili
2 m -ś przełomił m pers
3 m przełomił m pers przełomili
imperativus
sg
2 przełoḿ
conditionalis
sg
3 m by przełomił
con praet
sg pl
3 m by był przełomił m pers
n subst przełomiłyby były
impersonalis
con by przełomi(o)no
participia
part praet act przełomiwszy

inf przełomić (47). ◊ fut 1 sg przełomię (2). ◊ 2 sg przełomisz (6). ◊ 3 sg przełomi (13). ◊ 3 pl przełomią (7). ◊ praet 2 sg m -ś przełomił (1). ◊ 3 sg m przełomił (10). ◊ 1 pl m pers -esmy przełomili (1). ◊ 3 pl m pers przełomili (5). ◊ imp 2 sg przełoḿ (5); -oḿ (1) KochFr, -óḿ (1) GosłCast, -(o)ḿ (3); ~ -ḿ (2), -(m) (3). ◊ con 3 sg m by przełomił (7). ◊ con praet 3 sg m by był przełomił (1). ◊ 3 pl subst przełomiłyby były (1). ◊ impers con by przełomi(o)no (1). ◊ part praet act przełomiwszy (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde także XVII w.

1. Podzielić siłą na części coś stosunkowo twardego (14):
a. Łamiąc (zwykle na dwie części) (12):

przełomić co (7): Ten korzeń ieſt cięſzki á nie ma w ſobie dziurek/ á gdy gi przełomiſz iedno cżyrwone żyłecżki z białemi weſpołek mieſzane FalZioł III 5a; ten ſzpiſglas ieſth nalepſzy kthory gdy przełomiſz ieſt iaſny/ á błyſnączy FalZioł III 39c, III 2b; RejZwierz 18; Czego gdy vczynić nie mogli [tj. złamać pęku strzał]: on [Sylvius] poiedynkiem káżdą ſam przełomił. SkarKazSej 676b. Cf przełomić co czemu.

przełomić co czemu (żywotne) (2): Cżemu riby gdy im grzbiet przełomi hnet zdychaią. GlabGad D8v, E4v.

Szereg: »przeciąć albo przełomić« (1): A to gdy ią [ziele helenę żółtą] przetnieſz albo przełomiſz/ żołtoſć podobna ſzafranowi w niey ſie vkaże. FalZioł III 2b.
Przen [co] (5): A nie daſz mu [ciału] ſwey woley/ áby o ſwey mocy/ Ták buiáło puſtopás y we dnie y w nocy. Abowiem ten błędny woł/ kędy wolna trawá/ Radby y płot przełomił/ chociay tám zła ſpráwá. RejWiz 190; RejZwierc [193]v; Rácż [Panie] Niebo przełomić/ k nam śię nádoł ſkłonić ArtKanc A11.

przełomić czym (1): Bo gdybyś ſie ná krzyż on tárgnąć miał: chcąc gi przełomić/ śiłą y rozumem ſwym: ábo gi od ſiebie odrzućić: tedybyś nie co inſzego cżynił: iedno co złe á obmierzłe dźiatki zwykły cżynić CzechRozm 226.

a) Przeszkodzić w czymś (1): [będąc we śnie ptakiem] Siékłem rózné powietrza wiátrolotnym ſzumem Lekkich ſkrzydeł [...]. Gżegżółká ſie wyrwáłá/ [...] ledwie nie przełomi Lotu mégo GosłCast 20.
b. Rozbijając [co] (2):

[przełomić czym: Moyzeſz laſką morzu ſie rozſtąpić kazał/ y opokę rozgą mogł przełomić. WujPosN 1584 I 398 (Linde).]

Przen (2): Y przełomię [conteram] ſam pychę mocy wáſzey/ á vczynię wam niebo iáko zelázne/ y źiemię wáſzę iáko miedźiáną. BibRadz Lev 26/19.

przełomić czym (1): áby pychę/ złość/ á vpor cżárta ſprzećiwnego/ pychę ſwiátá obłudnego/ [Zbawiciel] pokorą ſwoią przełomił RejPos 3v.

2. Pokonać, zwyciężyć; frangere Modrz (51):

przełomić kogo (5): Ieślibyśćie zgodni byli. Pokoy záwżdy będzie z wámi/ Boć was żadny nie przełomi. A będziećieli w niezgodzie/ Rychło przyydziećie ku ſzkodzie BierEz I4, I4; RejKup P; Gdy będziecie poſpołu/ nikt was nie przełomi/ A gdy rozno poydzyecie/ być káżdemu w toni. RejZwierz 18; Dwánaśćie tylko ná on cżás Páńſkich zwolennikow było/ á żadna ich moc z mocámi przełomić nie mogłá. ReszPrz 5.

przełomić co (1): Tenże [Kato] áby Kráſsowę y Pompeiuſowę/ ktore iuż było ná Konſulatſtwo náznácżono/ możność przełomił/ oſtro ſię Hetmáńſtwá mieyſkiego dopirał. ModrzBaz 43v.

Zwrot: »mocą przełomić« (1): bo widząc Páná tákiego ktory ieſt Tirannem iáſnym leć że ieno práktik nie vmie/ mocą też trudno przełomić ma/ gdy ſie ſtany wſzyſthkie ſpoiemy w iedno Páńſkie z Rycerſkimy MycPrz II C4v.
Przen [kogo (2), co (5)] (7): Ták mowi Adonái Iehowá/ oto ia do ćiebie Gogu [...]. Bo przełomię [conteram] ćię/ y włożę wede [lege: wędę] ná cżeluść twoię BudBib Ez 38/3; Y widzą/ że godne/ wiecżnego ſławienia/ To co/ ſpráwiedliwy zrządźił Pan ſtworzenia. Sławy mocy iego/ wiek żaden nie ſkłomi/ Ani iego władzey/ wſzytek świát przełomi GrabowSet T4.

przełomić czym (1): RejPos 139 cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): A ten dobrotliwy Syn á then náſz miłośćiwy Pan/ Pan Iezus Kriſtus/ wſzytki ty ſrogośći/ wſzytki ty przeklęctwá zwyciężył/ przełomił/ á vbłagał męką ſwoią ſwiętą RejPos 139.

a) Przeciwstawić się [czym] (1): Więc ći śię niechce na kościoła rzymſkiego nauce przeſtać? [...] Więc tak ſám chceſz/ twoią głową wſzyſtki przełomić? Więc to v ciebie kacerſtwem będźie co tak wielé zácnych ludźi od dáwnych czaſzow ćwierdźiło? MurzHist M3v.
b) Wziąć górę (1):iáko cżaſow ſwych [Pan] płákał nád miáſtem onym/ w ktorym był ten koſcioł [...] zbudowány: rozumieiąc temu/ iż ſpráwiedliwość iego iuż nielzá iedno ſie muſiáłá okázáć nád nim/ á miáłá przełomić ono miłoſierdzye iego RejPos 350v.
c) Usunąć przeszkodę (1): A to bywa dla tego/ yż ieſzcze niedoświádcżeni nie obacżyli/ áni vważyli/ przebywań/ przebiegow/ y ſkrytośći/ ktore w naukach potaiemnie tkwią [...]/ ále takowe mniemania/ a trudnośći vśiłowanie a vſtawicżność przelomi. KwiatKsiąż L3v.
a. W walce (38):

przełomić kogo (10): Potym ſam Máchomet rzućił ſie ná knechty y lud wſzytek pieſzy/ ácż w ſwey ſpráwie ſtali wſzákże ie łácno przełomił iáko nędzą ſtrapione. BielKron 309v; A gdy ſie rozerwáli [Litwa]/ iedni do Prus/ drudzy w polá/ [...] iuż ie było ſnadnie Ruſi przełomić. BielKron 358v, 259v, 314v, 352, 424, 438v [2 r.]; ModrzBaz 108v; StryjKron 46; ázaż [Turczyn] ſie ſtáráć nie będźie/ iakoby przećię wáſzę kró: M piérwéy przełómił? ázaż nie drzewiéy vderzy ná wáſzę Kró: M. OrzJan 82.

przełomić co (4): [Skanderbeg mówił do książąt:] ábych dobrze iego [Amurata] mocy w ſtępnym boiem przełomić nie mogł/ tedy zá Bożą pomocą zá świádomośćią mieyſc/ y kráin położenia/ thák go długo trapić będę/ [...] áż muśi vieżdżáć z źiemie z ſzkodą y zlekośćią ſwoią BielKron 244v; ktorych [Sarmatów i Scytów] mocy nigdy nie mogli przełomić/ áni Kártáginowie/ [...] tylko ſámi Sauromáte. BielKron 338, 352. Cf Zwrot.

Zwrot: »upor przełomić« (1): [Amurat mówił do rycerstwa:] zażeſmy bogátſzych pánow/ więtſzych krolow/ kſiążąt nieſkaráli/ á ich vpor przełomili/ áſzbyſmy tego wſzetecżniká [Skanderbega] niemieli ſkáráć. BielKron 246v.
Szereg: »przełomić i przerazić« (1): Boleſław z poſilecżnym vffem Slężakow w bok ludu Ceſárſkiemu przypadł/ przełomił y przeráźił woyſko Ceſárſkie BielKron 352.
Przen [co] (2): iuż niezlicżeni męcżennicy oboiey płći/ y roznych lat/ ná náſzey przaśnicy vtucżeni/ wſzytki naiázdy báłwochwálſkie przełomili/ iuſz świát y Kxiążę iego pod nogámi mieli SkarJedn 389.
Szereg: »pożyć albo przełomić« (1): POſpolite też ruſzenie náſze/ [...] poniewaſz murem ieſt y fundámentem mocy naſzey/ [...] nietylko przyſtoyna/ ále y potrzebna rzecż ieſt/ áby był dobrze vgruntowány/ żeby ſię mieyſce żadne niedáło/ w cżymby go nieprzyiaćiel pożyć álbo przełomić mogł. GrabPospR K2.
α. Zrobić wyłom w szyku wojskowym [w tym: kogo (3), co (18)] (22): Aydynus pieſze ſpráwował/ ktore ták ćiáſno ſzykowano iákoby ſie ieznym przełomić niedáli ze wſzech ſtron. BielKron 244v; Prokop y Alexánder bráćia s Sieniáwy/ y drudzy z rotámi ſwymi/ [...] wyſthąpili z obozu/ przyſzli práwie w bok Wołochom/ z wielką chućią ſie ſnimi pothkali/ y przełomili ie áż ſie pocżęli mieſzáć BielKron 422v, 315v, 353v, 359, 384; A ieſliby ćie nieprzyiaćiel w tym vprzedźił iżby lewy rog przełomił/ wſzyſtki pomocne vffy ná lewą ſtronę maſz obroćić/ á moc mocą odpieráć BielSpr 20v; bo ći máią tym obycżaiem wſzyſthkim dobre ſerce vcżynić ktorzy ſie ná przodku potkaią á nieprzyiaćielſkie woyſko przełomią/ á ieſliby ſie omylili ná cżym/ żłe vcżynią ſerce drugim. BielSpr 22; przeto Alexándrowego woyſká głownego thákim porządkiem ſzykowánego/ zadny nieprzyiaćiel nigdy nieprzełomił. BielSpr 30v; WIele ſie tego przygádza/ iż mocni ludzie/ ktemu zbroyni ná przodku będąc/ obá rogi nieprzyiaćielſkie przełomią/ przełomiwſzy máią nieprzyiaćielá ogárnąć z obu ſtron BielSpr 33v; Ieśli [Węgrowie] przełomią cżoło nieprzyiaćielſkie pocżną ſobie dobrze/ ieſli nieprzełomią/ vſtąpią na zad aby ich drudzy rátowali BielSpr 65v, 8v, 14, 18 [2 r.], 30, 32 (16); [nagle vderzili ná Rzimiány ktorzi beli w obozie ná gorze ażeby zábráli dobro ich/ czo vdźiáłali/ y przełomili oboz. FlawHist 90].

W charakterystycznych połączeniach: przełomić czoło (4), [oboz], (lewy) (oba) rog(i) (7), (walny) uf(iec) (2), (głowne) wojsko (3).

3. Doprowadzić do zmiany czyjejś trwałej postawy, zdania, przekonania (36):
a. W stosunku do innej osoby: skłonić do zmiany lub wymusić ją; ugiąć, przekonać, wyperswadować [w tym: kogo (3), co (18)] (22): Diar 27; Bo káżdego przełomi miłe przyrodzenie/ A rychley niżli w cnoty przywiedzye w zgorſzenie. RejWiz 53v, 129v; Tákąć cnotá moc miewa/ y ſrogość przełomi/ Ale miła niecnotá/ y niewinne goni. RejZwierz 21v; Nie lękaycie ſie nic od ſtráchu ludzkiego á nie dáycie ſie przełomić RejAp 179, 2; RejPos 217v; Zwycżay thrudno przełomić. RejZwierc 113 marg, Bbb3; Bo ty ſnadź murem będąc páńſtwá Troiáńſkiego/ A czemuś nie przełomił chcenia krolewſkiego. Ześ do rády dał pobráć nikcżemne młokoſy/ Ktorym nie ludzi rzędzić dáć było kokoſzy. PaprPan Ff2v; one cżyſte Pánienecżki/ one mężne Wdowy/ ktorym żywot był Chryſtus/ á śmierć zyſkiem/ ktorych ſtałośći żadna moc przełomić/ żaden Tyrran náruſzyć nigdy nie mogł ReszPrz 25.

przełomić czym (4): RejPos 282; oćiec rozgniewany/ kroleſtwo mu odiął/ y wſzytko pobrał. Iednák y tym ſtátecżnośći iego przełomić niemogąc: do więzienia go ćiáſnego/ y zá ręce y nogi związánego/ poſadził. SkarŻyw 368, 167, 200; [Y przełomił [confregit] Dawid męże ſwé mowámi/ y nie dopuśćił im powſtáć ná Saulá WujBib 1.Reg 24/8 (Linde)].

[przełomić w czym: chcą ſyę teſz o koronácyą záprzeć áby nyebełá, ale y wtym ſye panv przełomić pewnye dádzą gdy ſyę na to vprze ListyPol II 1550/507.]

W charakterystycznych połączeniach: przełomić chcenie, gniew, myśl, serce (3), stałość, stateczność, wolą, (zły a swowolny) zwyczaj (3); przełomić [mowami], prośbami, słowy.

Zwroty: »gwałtem przełomić« (1): Ieſliże iuż ták s tey cnoty ſwey nie będzyeſz ſie chciał obacżyć/ á iż iuż gwałtem przełomiſz gniew tego páná á tego krolá ſwego niebieſkiego RejPos 248.

»przełomić upor« [szyk zmienny] (2): rozum ich łácno przekonáć: ále woley y vporu nieprzełomiſz. SkarŻyw 369; SkarKaz 382b.

Szereg: »przełomić a zwalczyć« (1): Słuchayże tu/ iż Pan widząc to złe á ſwowolne á grzechem zgwałcone przyrodzenie náſze/ iż áni rozum/ áni ſthrách/ áni żadne przeſtrzegánie/ iuż themu ſproſtáć nie może/ áby mogło przełomić á zwalcżyć then zły á ſwowolny zwycżay iego. RejPos 247v.
W przen (3):
Zwrot: »przełomić serce« [szyk zmienny] (3): Nigdy tego nievcżynię: cżyń co chceſz/ maſz ogień/ maſz kije/ maſz beſtyie/ vżyi ná mnie y ſkoſztuy wſzytkiego: ſercá mego nigdy nie przełomiſz. SkarŻyw 151; Ná koniec śioſtry z wielkimi prośbámi y ſłowy miękkiemi przełomić ſerce iego chćiáły. SkarŻyw 200, 167; [O co on [męczennik] niedbał. y widząc iſz mu żadna męká ſtraſzná nie byłá/ ktorąby ſerce iego przełomić mogł/ vżył nád nim chytrey á cżártowſkiey ſztuki SkarŻyw 33 (Linde)].
Przen (3): Przełomiłyby były [Fregissent] y one cżłonki cżłowiecże powiedáiące słońce być ćiemne dwu ocżu wotum/ by ſię był rozum zwirzchnośćią ſwą w to niewłożył/ á nieſkazał ták iáko śię rzecż w ſobie ma. ModrzBaz 30.
a) Przeprowadzić swoją wolę [czym] (2):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Acżkolwiek przy wybierániu iego [Olbrachta] były rozne głoſy/ bo iedni chćieli Zygmuntá [...]. Drudzy Olbráchtá iáko ſtárſzego. Dano to ná wolą Frederykowi Biſkupowi/ tákież mátce ich/ kthorzy tho mocą przełomili/ iż Ianá Olbrachta wybráli. BielKron 398.

Zwrot: »mocą przełomić« (1): BielKron 398 cf Ze zdaniem dopełnieniowym.
Szereg: »zwyciężyć a przełomić« (1): A thák nielza było iedno iż ony przełożone miáſthá onego/ á zwłaſzcżá duchowne/ bárzo thá rzecż doćiſkáłá: ták iż tego [wykorzenienia nauki Chrystusowej] nie mogli prawdą zwyciężyć á przełomić/ nielza im iuż było/ iedno ſie vciec do gwałtu do mocy RejPos 282.
b. W stosunku do samego siebie: przemóc, opanować swoje wzruszenia, przyzwyczajenia, zaprzestać [co] (14): Aleć rádzę przełoḿ przyrodzenie/ [...] Pomni żeć tu krotki cżás twey ſpráwy/ Spráwuyże ſie iáko cżłowiek práwy. RejPos Bv; SkarKaz 515a.

przełomić czym (1): On poſłuſzeńſtwem wolą ſwoię przełomiwſzy: wroćił ſię z onymi poſły. SkarŻyw 354.

W charakterystycznych połączeniach: przełomić bojaźń, bol, nałog, postrzał miłości, przyrodzenie (2), wolą, zły zwyczaj; przełomić posłuszeństwem; przełomić mocnie.

Zwrot: »w sobie, na sobie przełomić« [szyk zmienny] (5:2): RejPos 208v, 257v; Aták márnie tráćimy y cżáſy y ſpráwy/ Gdy kto chodzi s ſzumnym łbem iáko błazen práwy. A ieſli też ten nałog kto w ſobie przełomi/ Máło ieſzcże nie gorſzy niż ten co był w toni. RejZwierc 252v, 77, 153v; Trudno nagle porzućić miłosć záſtárzáłą/ Trudno/ lecz ſię iuż ná to vday myślą cáłą. To ſámo zdrowie twoie/ ná tym wſzytko tobie/ Możno/ ábo niemożno/ przełoḿ to ná ſobie. KochFr 108; Bo nietylko tego w ludźi wmówić niemogli/ ále y między ſámémi/ rzadki/ któryby to był ná ſobie przełomił/ żeby był w téy mierze według náuki ſwéy [że nieszczęście nie musi być ciężkie] ſie záchował. KochFrag 47.
Szeregi: »przemoc i przełomić« (1): Choć téż z cudnym ogródkiem/ przedśię do miłośći/ Zkąd vćiekam/ prowádźiſz: odmięniaſz ćiężkośći. (–) Ieſliż to możeſz przemóc/ y mocnie przełómić Chwalę/ możeſzli myśl twą od tego odkłónić. GosłCast 39.

»przerwać i przełomić« (1): cżłek w grzechu leżąc/ vwiązány ieſt od cżártá zá nogę: gdy chce co dobrego cżynić/ cżárt [...] niedopuśći/ á do ſiebie go tárga: aſz zá wielką pilnośćią y łáſką Bożą/ nić onę/ to ieſt/ zły zwycżay przerwáć y przełomić/ y gwałt ſobie vcżynić potrzebá SkarŻyw 338.

»zgwałcić a przełomić« (1): Iuż chociaby go nacż wiodło ono złe á ſkáżone á nákłonione przyrodzenie iego/ iuż ie ſnádnie zgwałći á przełomi/ wſpomniawſzy co ieſt Bog/ co ieſt zwirzchność iego RejPos 208v.

W przen (2): Prziymi y złé/ á przełom/ ten poſtrzał miłośći: Bólem zięta/ przełóm ból/ w wielkiéy ćiérpliwośći. GosłCast 37.
Zwrot: »przełomić serce« (1): A iákoż tu nie maſz vmnożyć ſobie nędzny cżłowiecże wiáry á nádzyeie ſwoiey o tym Pánu ſwoim? A iákoż tu nie maſz przełomić w ſobie tego kámiennego ſercá ſwego? RejPos 257v.
4. Postąpić wbrew czemuś [co] (5): tegodlá moię cżyſtoſc iemum poſlubila/ a nadeń ijnego męża nigdy niechcę poznatz/ ale ſie iemu cżyſtá ij blogoſlawioná zawżdi chcę chowatz/ bo meé obietnice przelomitz niemogę OpecŻyw 3; Wſwem ſię Cżiele na Swiat z yawił Ktore Duchem Swiętym ſprawił. Dzywnie nad wſytko ſtworzenie Prżełomywſy prżirodzenię RejKup ſ4v; Iaż to niecnotliwa: Ach nieſtétyſz/ iali to w powieśći fałſzywa: Lepiéy było pozwolić/ á wiárę przełomić/ O wſtyd ſie nie záſtáwiáć/ do niecnoty ſkłonić? GosłCast 65; [A przedſię nieſzczęſny Luter ſmiał y to Boże y Chryſtuſowe práwo przełomić/ á ludźiom do wiela żon náuką ſwoią piekielną wolność otworzyć SkarKaz 47b (Linde)].

przełomić w czym (1): W Kośćiele ofiárowan dniá był cżterdźieſtego/ Niechcąc y w tym przełomić zakonu Bożego. LatHar 518.

Zwrot: »przymierze przełomić« (1): Nie ruſzyło to ſyná: Przymierze przełomił Przyrodzone/ y krwią ſię mátki ſwey poſkromił. KlonWor 65; [A ieſlić ſie przyda vpáść/ á to święte przymierze znowu przełomić/ nie odkłádayże ode dniá do dniá: ále [...] ſtárayże ſie o to ábyś ten pokoy záśię wnet nápráwił WujPosN 1584 I 340 (Linde)].
5. Unieważnić [co] (4): A ieſli heretikow wielé/ niebyło tak niewſtydliwych/ aby ſmieli Teſtament pańſki przełomić/ iakáſz tedy niewſtydliwośc naſza/ ktorzy tego drugięm pomagámy? MurzNT 126; Repagula iuris perfringere per translationem, Zágrodzenia práwne przełomić/ pokázić práwá. Mącz 275d; iáko oni [heretycy] przez iedno piſmeczko s Páwłá s. [...] chcą iuż práwie wſzytkę Biblią przełomić SarnUzn G4.
Szereg: »przełomić a zniszczyć« (1): A toć ſą też ty przycżyny/ przecż nie inſzym kſtałtem Pan chciał przełomić á zniſzcżyć tych ſrogich dekretow ſwoich/ iedno iż iuż żadne ine ſtworzenie tego przeiednáć nie mogło/ iedno ono ſwięte plemię s pocżątku ſwiátá w Boſtwie iego zácżęte RejPos 101v.

Synonimy: 1. podzielić; b. rozbić; 2. pokonać, zwyciężyć; a. pobić, poborzyć, pogromić, pokazić, porazić, pożyć, przerazić, przewyciężyć, zwyciężyć; 3.a. nakłonić, namowić, przekonać, zwalczyć; b. opanować, przemoc, przerwać, umiarkować, uśmierzyć.

Formacje współrdzenne cf ŁAMAĆ.

Cf PRZEŁOMIENIE, PRZEŁOMIKAMIŃ, PRZEŁOMIONY, PRZEŁOMIPŁOT, PRZEŁOMIWROTA

SBu