Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POŻYCZYĆ

Następne hasło: POŻYĆ SIĘ »

POŻYĆ (108) vb pf

o jasne.

W formach tematów fut: pożyw- (24), pożyj- (3) FalZioł, KochPs, GórnTroas.

Fleksja

inf	pożyć

praet
	sg		pl
1	m	pożyłem, -m pożył	m pers
3	m	pożył	m pers	pożyli
	f	pożyła	m an
	n		subst	pożyły

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych pożył	m pers
2	m	byś pożył	m pers	byście pożyli
3	m	by pożył	m pers	by pożyli
3	f	by pożyła	m an

con praet
	pl
3	m pers	by byli pożyli

inf pożyć (46). ◊ fut 2 sg pożywiesz (9). ◊ 3 sg pożywię (14), pożyje (3). ◊ 1 pl pożywi(e)my (1). ◊ [3 pl pożywą.] ◊ praet 1 sg m pożyłem, -m pożył (2). ◊ 3 sg m pożył (9). f pożyła (3). ◊ 3 pl m pers pożyli (4). subst pożyły (1). ◊ con 1 sg m bych pożył (1). ◊ 2 sg m byś pożył (1). ◊ 3 sg m by pożył (8). f by pożyła (1). ◊ 2 pl m pers byście pożyli (1). ◊ 3 pl m pers by pożyli (3). ◊ con praet 3 pl m pers by byli pożyli (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w.

Znaczenia

1. Wyrządzić jakąś szkodę, pognębić (78)
- Przen (14)
  - α) O działaniach fortuny (2)
  - β) O działaniach śmierci (2)
  - γ) [Zniszczyć (6) ]
- a. Zwyciężyć w walce (51)
  - W przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
  - Przen (3)
- b. Pokonać w dyskusji (1)
- c. Upolować (2)
2. [Mieć pożytek, skorzystać (11) ]
3. Doznać (11)
4. Użyć, zastosować (4)
5. Zjeść, spożyć (3)
6. Pobyć przez pewien czas (1)

1. Wyrządzić jakąś szkodę, pognębić; praevalere Miech; obtinere HistAl; abicere, conficere, deturbare, effligere, frangere, iugulare, pessundare, superare Cn [kogo, czego] (78): będą ſie kryć [sprzeciwnicy moi] ktorzy ſie ſtáráli/ by mię byli ziáką lekkoſćią pożyli. RejPs 51; pyothr Granowſky [...] mv radą dawall abi raczey byenyaka yakoby mogl pozil LibMal 1546/122v, 1545/103v; Nigdy go nieprzyiaćiél iego niepożije/ Lub nań fortélem póydźie/ lub nań woyſká zbije. KochPs 133, 22, 193; (nagł) Do P. Stępowſkiégo. (–) SAm pánnę sćiſkaſz/ ſam ſię zákázuieſz/ Sam w vcho ſzepceſz/ ſam/ Páwle/ cáłuieſz/ Wſzytkoś ſam zábrał/ áni ſię daſz pożyć KochFr 30; GórnRozm B3v; Tymżeć [wilczym] ſpoſobem Alexánder poſtępuie/ ábowiem wſzytkich ktorzy iego chytrość obiáwiáią/ żąda/ áby thym łatwiey y ſnádniey wſzyſtkich obywátelow pożyć mogł/ zgłádziwſzy te kthorzy ich obrońcámi ſą. Phil R2; gdy Báláám ludowi Izráelſkiemu złorzeczyć nie mogł/ áni żadnym innym obyczáiem ſzkodzić; tedy náuczył Báláká/ iáko ich miał pożyć: poſławſzy im co nagłádſze białegłowy/ áby ie do grzechu przywiodły WujNT 845.

Zwrot: »gwałtem pożyć« (1): [wilk] Ośći śię iego [istryka, tj. jeżozwierza] bárzo báł. Nie mogąc go gwałtem pożyć/ Pocżął mu fałſzywie rádzić: [...] Odłożże ty obwięźieli/ A będziem ſpołem weſeli BierEz P3v.

Przen (14): A znáć záprawdę/ iż P. Bog wedle obietnice ſwey/ ſerce W.K.M. w miłośćiwey ręce ſwoiey trzymáć racży: ponieważ [...] ći nowey Wiáry budownicy/ dźiwnych fortelow pod nim vżywáiąc/ pożyć go z łáſki Bożey nie mogą. WujJud A8v; (nagł) Ná moſt Wárſzewſki. (–) NIeubłagána Wiſło/ próżno wſtrząſaſz rogi/ Próżno brzegom gwałt czyniſz/ y hámuieſz drogi. Nálazł fortél król Auguſt/ iáko ćię miał pożyć KochFr 88; Iuż to dźieśięć kroć Idá ſię okryłá/ Sniegiem/ tyléż lat koſá łąk pożyłá/ Iáko żadny dźiéń bez ſmętku nie ſchodźi GórnTroas 12.

Zwrot: »przez okrucieństwo pożyć« (1): Bo ktorych przez iáwne okrućieńſtwo [smok, tj. szatan] pożyć nie może: tych przez táięmne zdrády haeretyckie [...] y chytre pokuſy zábija. WujNT 866.

α) O działaniach fortuny (2): Ták ſye był dobrze cnotą zewſząd obwárował: Ze go żadna fortuná nigdy nie pożyłá/ Bądź łáſkáwie/ bądź mu ſye ináczéy ſtáwiłá. KochTarn 74.

Zwrot: »pożyć zdradnie« (1): (nagł) Ku Fortunie. (–) [...] Dla cżegoſz dáry ſwe wſzyſtkie pobráłá. Chcąc odiąć ſerce ktorym cnotá władnie/ Abyś mię ná wſzem mogłá pożyć zdrádnie. CzahTr Bv.

β) O działaniach śmierci (2): (nagł) Ná grobie iednéy chudźiny. (–) IA ſye nic nie dźiwuię/ że mię śmierć pożyłá/ A wſzákći mi y nędzá doſyć duſzna byłá. PudłFr 38; Przyſtoyna rzecz wſpomináć ſłáwné przodków dźieie/ Smierć tego nie pożyie/ ni ſie to sſtárzeie. GórnTroas 20.

γ) Zniszczyć (6): Natura Kozłowa tak ieſt gorącza: iż Adament kamień: ktore^go ani ogień/ ani żelazo nie może pozić/ ſama kozłowa krew odmikcża [!] FalZioł IV 10d; Respuit hoc ferri ictum, Odpáda żelazo od tego/ nie może pożić. Mącz 411a; [Pan Bóg znáć dáie y przeſtrzega/ [...] zeć to iuż látá nie oné/ [...] kiedy z kiełbas płoty plećiono/ á półćiámi y gomołkámi domy podbijano/ á mleko y miód rzékámi płynął: ále to ſą látá żelázné/ ſkáliſté/ twárdé/ trudné/ których nie ládá iáko pożyć: iuż tu wſzyſtko iáko z kámieniá kował JanWróż 24 (Linde)].

pożyć czym (4): Respuere secures didtur lignum Siekiérę odbiyáć/ nie chcieć ſie dáć pożić ſiekierą. Mącz 411a; kiedy nie może pożyć murow/ álbo kopániem álbo ſtrzelbą/ położą on moſt ieden koniec ná murze/ á drugi ná źiemi/ po nim idą ku ſturmu BielSpr 63v; Ktokolwiek mocnie vfa pánu ſwemu/ Nieporuſzony ſtoi: Siońſkiemu Wirzchowi rowien/ którégo niemogą Gwałtowné wiátry pożyć żadną trwogą. KochPs 189; KochPieś 1.

Przysłowie: Ieſli diámentowé goźdźie mus ma w ręku/ Którémi natwárdſzégo vmié pożyć ſęku: Ani ty wyſwobodźiſz ſercá z ćiężkiéy trwogi/ Ani z okrutnéy śmierći śideł wyrwieſz nogi. KochPieś 1.

a. Zwyciężyć w walce (51): Także ſturmuiąc dzien y noc gdy nie mogli go pożyć thedy kxiążęta Ruſkie [...] radzili Sęndomirzanom aby ſie poddali á hołd dobrowolnie poſtąpili MiechGlab 33, 24; KromRozm III G; [Tatarowie] rozeſłáli zagony ná wſzytki ſtrony/ [...] wielkie ſzkody cżyniąc. Marćin Kámieniecki Woiewodá Podolſki/ Stániſław Lánckoruńſki/ y Tworowſki vrzędnicy s Kámieńcá/ [...] pátrzyli cżáſu gdzyeby ktorego zagonu pożyli. BielKron 416, 274, 388v, 409v; A Rzym/ którégo pożyć nie mógł Pyrrhus mężny/ Nie mógł chytry Hánnibál/ áni Król potężny. Antyochus/ [...] Vpadł prze dwu niezgody KochZg A2v; BielSat D3v; Gdy [Niemcy] w Taborze leżą/ dobrze ſtrzelbą obwáruią Tabor y okopáią/ trudno ich ma kto pożyć. BielSpr 65v, 22v, 25v, 27, 42v, 59v; A jeśli Menelaus Parisa pożywie, Helena [z] skarby ma być nasza niewątpliwie KochMon 29; SkarŻyw 500; KochPam 81; BielRozm 9, 30; ZawJeft 9; Troiéy dobył móy oyćiec/ wyśćie ią zburzyli: By nie on/ wybyśćie iéy nigdy niepożyli. GórnTroas 20, 21, 34; OrzJan 84; KmitaSpit Cv; [jakoż gdy jedno przy wierze swej statecznie trwać będą chcieć, nieprzyiaciel ich koniecznie łatwie nie pożywie. ListyZygmAug 1562/418; Tylko zawoiem ſtráſzy [żołnierz turecki]/ niechayże mu ſpádnie/ Poznaſz iż chłopſko płoche/ pożywieſz go ſnádnie. StryjNiewol C3 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: pożyć dobrze (lepiej) (2), łacno (łacniej) (5), łatwie, snadnie, trudno; nie (chcieć) dać się pożyć(2), nie moc pożyć (7), nigdy nie pożyć (3).

Zwroty: »fortelem, kuńsztem, chytrą rzeczą pożyć« [szyk zmienny] (3:1:1): teraz wiedz pewnie Skánderbegu/ iż ćie tym przymierzem vłowił Máchomet/ bo ćie inácżey pożyć niemogł/ iedno thák ſwą chytrą pogáńſką rzecżą BielKron 253v; W then cżás [...] stároſta Rohátyńſki tráfił s trochą ludźi ná wielkość Moſkwy/ ále iż ich forthelem pożył/ przeto nád nimi zwycięſtwo otrzymał. BielKron 411, 457v; BielSpr 20v, 27.

»gruntownie pożyć« (1): Woyſko głowne ſtało w ſwey ſpráwie/ á ieſli ie też nieprzyiaćiel przemogł/ tedj do woyſká vſtępowáli iáko zá mur. A ták tym obycżáiem ſpráwuiąc ſie/ nigdy ich nieprzyiaćiel gruntownie pożyć niemogł. BielSpr 14v.

»pożyć mocą« (1): [Lacedemonowie Ateńczyków] pothym nie mogli pożyć żadną mocą. BielSpr 38.

»nawałnością pożyć« (1): żadnym obycżáiem onego miáſtá iáką nawáłnoſcią [Aleksander] nie mogł pożyć [nullatenus civitatem poterat cum impetu obtinere] HistAl B7v.

»nieprzyjaciela pożyć« [szyk zmienny] (10): GórnDworz O7v; ná tym wiele należy kto vmie [...] nieprżyiaćielá pożyć ſtrzelbą/ poćiſki/ záſadką BielSpr 7; gdy ſie vprześpiecżą bes ſtraży álbo weſpiącżki w te cżáſy nieprzyiaćielá pożywieſz/ będzieſzli vmiał BielSpr 19v, 19v, 20, 27, 31v, 36v, 66v; Tymże fortlem [wspólnym działaniem] y dźiś poſtąpić muśiémy/ Ieſli nieprzijaćielá ſwego pożyć chcemy: Abowiém przećiw mocy potrzebna ieſt śiłá KochProp 15.

»w potkaniu pożyć« (1): Kto chce w potkániu pożyć dobrze Moſkwićiná/ Przytrzy nań prędko z drzewem iák ná Tátárzyná. BielSjem 34.

»pożyć strzelbą« [szyk zmienny] (2): Ktory ſie iezdno potykáć ma/ pátrz mieyſcá rownego álbo trochę obwyſz/ kthory s pieſzym ludem/ pátrz nierownego/ to ieſt/ gor/ chroſtow/ álbo dolin/ ſtrzelbą pożywieſz nieprzyiaćielá. BielSpr 36v, 7.

[»wojną pożyć«: [Szkanderbeg] ieſt cżłowiek/ á ktemu śmiertelny/ iáko y drudzy ludźie/ ále go woyną trudno pożyć/ bronią trudno zwyćiężyć BazHist 573 (Linde).]

»pożyć zdradą, zasadką« [szyk zmienny] (1:1): A gdy ſie obroćił [król Bolesław] do Polſki/ chćiał go ná drodze zdrádą pożyć Iároſław w tháiemnych mieyſcách BielKron 345; BielSpr 7.

Szeregi: »pożyć albo przełomić« (1): nietylko przyſtoyna/ ále y potrzebna rzecż ieſt/ áby [polny bój] był dobrze vgruntowány/ żeby ſię mieyſce żadne niedáło/ w cżymby go nieprzyiaćiel pożyć álbo przełomić mogł. GrabPospR K2.

[»pożyć, zwyciężyć«: BazHist 573 (Linde) cf »wojną pożyć«.]

W przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Sam ſie Krol bárzo do kątá nápiera/ Bo nań Krolowa iuż bárzo náciera. A żeby páná tym rychley pożyłá/ Rząd wſzytek pod nim Rochem záſádziłá. KochSz Cv.

Przen (3): [Smoleńsk] leży nad rzeką Dnieprem z iednę ſtronę/ z drugą ſtronę ieźiorá nie przebyte ma/ w zamku nawiętſze woyſko ſie roſpoſtrze/ nie murem ále dębiną w koło ogrodzony/ źiemią á kámieniem táráſy naſypáne/ gdzye go áni dzyało áni żadny ſzturm nie pożywie. BielKron 410v; Owdźie zaſtępy ſtoią názad nie vchodzą/ Biliby ſię/ ále im trupy ſzpetne ſzkodzą. Pożyły ich/ bo drugim miętki zwypadáły/ Y pigwy/ ktore onym biiąc ſię woniały. KmitaSpit Cv; [sławna Polsko] gdzie ćię przed tym wáły/ dźiáłá/ y máchiny nieprzyiaćielſkie pożyć nie mogły/ ſzcżudłkom iákoby lekkiego Pogáńſtwá teraz ieſteś poddána. PowodPr 5.

b. Pokonać w dyskusji; arguere, confutare, convincere Cn [czym] (1): Boiąc ſię bowiem [Luter] by go ſtárym zakonem Kátholicy nie pożyli/ z żydy ſię w niektorych ártykułách pobráćił. ReszPrz 39.

c. Upolować (2): Tak głupi ieſt [osieł] iż gdi wilka vzrzy thedy ſie na zad ogląda/ Także go wiłk [!] rychley pożije. FalZioł IV 4b; Kawki nanię [na sówkę] walcżą, á gdzie mogą iaycza iey też wednie wypiiaią/ á gdy ſamey iako mogą pożyć/ tedy ią oſkubą FalZioł IV 24a; [Muſiſz ſie też tego ważyć/ Chceſzli ty niedzwiedzia pożyć. TerentMatKęt R5].

[Zwrot: »pożyć fortelami«: W polu go naidzieſz przez wyżłá cżuynego/ Chrośćielá w dobrym ieſli nie chudego. A pożyieſz go temi fortelámi/ Tylko przeſtaway iák ćię vcżę z námi. CygMyśl Bv.]

2. Mieć pożytek, skorzystać [czego (10), kogo (1)] (11): Ieſtli ią [żonę] tez w piękne á koſztowne ſzaty przyprawiſz niebezpiecżenſtwo cżyſtoty ieſt, albo iey ſam nie pożywieſz. BielŻyw 109; Wſzelki iny jeſt w[eſe]lſzy W ſwym pokoju człowiek mniejſzy. Co mu ważne wielkie zboże, Ktorego pożyć nie może? BierRozm 14; A coż to ieſt zá roſkoſz/ coż zá dobre mienie/ Pieniądze w ſkrzyni leżą by márne kámienie. Ani ludzye áni on nikt ich nie pożywie RejWiz 13v; RejZwierc 239; Dayże im/ pánie/ zgodę/ y miłosć ſpółeczną/ [...] day w dobrym zdrowiu długo pożyć Fortun dźiedźicznych KochEpit A4; KochDz 106; [A przeſto chczęćie czćić Ták iże domu mego maſz pożyć. SądParysa Cv; ministrowie mówili do panów, iżby ci, którzy do synodu nie przysłuchają, wyszli. Panowie niektórzy na to zezwalali, drudzy zaś nie chcieli a stawiali się przeciw temu: A czemu to ma być, powiadając, snadź i słudzy niektorzy radzi się przypatrzą a pożywą tego. AktaSynod II 51].

Przysłowie: Bo ſie záwżdy łákomego roſproſſy zbyeránye/ Ták iż y trzeći potomek nye pożywye tego LubPs K4v; Pátrzże ieſliś wſzyſtkiego doſtał ſpráwiedliwie/ Gdyż trzeći złego zbioru/ dzyedzic nie pożywie. RejZwierz 141v; RejAp 189; zginą onym nieomylnym dekretem Pańſkim/ iż zle nábythego trzeći dziedzic nie pożywie. RejZwierc 37v, 48v. [Ogółem 5 r.]

3. Doznać; perpeti HistAl; habere Mącz [czego] (11): [osieł mnimał konia błogosławionym] Siebie mieniąc nieſzcżeſnego/ Iż nie pożył nic dobrego BierEz L2v, N3; tám [nad miastem Tyr] Alexander z zaſtępem ſwym leżąc wiele nieprzeſpiecżnoſći pożył HistAl B7; KwiatKsiąż M4v; Mącz 244d; A ieſli ſie ná ſiedm Miaſt/ twoiá rzecż [sprawa sądowa] odwlekłá/ [...] Iuż s kálety nie wyymuy/ nigdy ſwoiey ręki/ Pożywieſz ná ten vraz/ we dnie w nocy męki. BielSat Ev; BielRozm 33.

pożyć z kim [= przez kogo] (3): Gdzie wiele w domu ſynow/ s trochą máiętnośći/ Pożywię s nimi ſąſiąd [!]/ nie iedney trudnośći. BielSat D; BielRozm 23; MycPrz I Cv.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Iuż teráz tego pożywieſs/ ijż ſſpatną ſmiercią zginieſs. OpecŻyw 108.

W charakterystycznych połączeniach: pożyć frasunkow, męki (2), niepożytkow, nieprzespieczności, turniejow [= kłopotów], trudności (3).

4. Użyć, zastosować [kogo, czego] (4): Bywać poſtáwá pokorna/ Ale pod nią myſl niewierna. Y drugić ſie będzie bożył/ By łátwiey ſwey zdrády pożył. BierEz P3.

pożyć w czym (1): Kupiec rzekł/ bych ia to wiedział/ Iákibych pożytek z ćiebie miał: A w cżymbych ćię dobrze pożył/ Iużbych pieniędzy náłożył. BierEz A4.

Zwrot: »pożyć wielkiej prace« (2): Consumere multum operae ac laboris in aliqua res, Wielką pracę podyąć/ Pożić wielkiey prace. Mącz 180d, 180d.

5. Zjeść, spożyć [czego] (3): A ięłá [wrona] orłowi rádzić/ Iákoby miał żołwiá dobyć. Wźiąwſzy wzgorę lećieć z nim muſiſz/ A ná ten kamień go ſpuśćiſz: Táko ſkorupy rozbierzeſz/ A mięſá łatwie pożywieſz. BierEz M4; Albo ſkorek z młodych włoſkich orzechow/ z czym może pożyć/ záſtánowi ſye [biegunka]. SienLek 101.

Przysłowie: A kto ſie nie chroni znoiu/ Pożywie chlebá w pokoiu. BierEz Mv.

6. Pobyć przez pewien czas [z kim] (1): O nim [o Chrystusie] proroctwo mowi: Ten ieſt Bog náſz/ á inny znim zrownány nie będzie: [...] Potym ná ziemi widziány był/ y z ludzmi pożył. SkarŻyw 2.

Synonimy: 1. pobić, pokonać, porazić, przełomić, zwyciężyć; 2. skorzyścić; 3. doświadczyć, doznać; 5. zjeść; 6. pobyć, pomieszkać, zabawić.

Formacje współrdzenne cf ŻYĆ.

Cf POŻYCIE, POŻYT