[zaloguj się]
[pdf]

DOŚWIADCZYĆ (260) vb pf

doświadczyć (178), doświadszyć (76), doświaczczyć (6); doświadczyć BierEz (2), BartBydg (2), FalZioł (9), GlabGad (2), LibLeg, RejPs (7), SeklWyzn, SeklKat (2), RejKup, GroicPorz, KrowObr (5), OrzList, UstPr, OrzRozm, KwiatKsiąż (2), GrzegŚm, Mącz (18), OrzQuin (3), SienLek, HistRzym (2), KuczbKat (2), BietSpr (2), WujJud (2), WujJudConf, BudBib (6), BudNT, CzechRozm (8), ModrzBaz (2), Calag, KochPs (2), SkarŻyw, StryjKron (2), CzechEp (4), NiemObr (3), KochPieś, PudłFr (2), ArtKanc (3), ActReg, GostGosp (5), GrabowSet, LatHar (4), WujNT (6), SarnStat (3), PowodPr (2), VotSzl, CiekPotr (3), GosłCast (2); doświadszyć OpecŻywList, HistJóz (3), March2 (4), HistAl, KromRozm II, DiarDop, LubPs (3), RejZwierz (7), RejAp, GórnDworz (3), PaprPan (20), Phil; doświaczczyć ZapKościer, Calep; doświadczyć : doświadszyć RejJóz (1 : 5), RejWiz (2 : 1), Leop (1 : 1), BibRadz (6 : 3), BielKron (15 : 2), RejPos (7 : 16), HistLan (1 : 2), RejZwierc (3 : 2); doświadczyć : doświaczczyć WróbŻołt (3 : 2), MWilkHist (1 : 1), CzahTr (3 : 1).

-dcz- (164), -dsz- (67), -tcz- (10), -tsz- (11), -tc- (1), -cz- (6).

o jasne; -a- (126), -å- (86); -a- OpecŻywList, HistAl, OrzList, RejZwierz (6), BibRadz (9), RejAp, OrzRozm, GrzegRóżn, OrzQuin (3), RejPos (23), HistLan (3), RejZwierc (4), BielSpr (2), GórnDworz (3), PaprPan (16), PudłFr (2), ArtKanc (3), Phil, WujNT (6), VotSzl; -å- RejPs (7), GroicPorz, KrowObr (5), UstPraw, SienLek, HistRzym (2), KuczbKat (2), WujJud (2), WujJudConf, BudBib (5), BudNT, BierEz (2), Calag, KochPs, MWilkHist, KochPieś, GostGosp (5), GrabowSet, PowodPr (2), CiekPotr (3), CzahTr (4); -a- : -å- March2 (2 : 2), KromRozm II (1 : 1), LubPs (1 : 1), RejWiz (1 : 2), Leop (1 : 1), BielKron (2 : 15), KwiatKsiąż (1 : 1), Mącz (15 : 2), CzechRozm (3 : 5), ModrzBaz (1 : 1), StryjKron (1 : 1), CzechEp (1 : 3), NiemObr (2 : 1), LatHar (3 : 1), SarnStat (1 : 2), GosłCast (1 : 1); imp 2 sg -å- (6), -a- (6).

Fleksja
inf doświadczyć
praet
sg pl
1 m doświadczyłem, -em, -m doświadczył, ja doświadczył m pers doświadczyli(ś)my, -(s)my doświadczyli, -chmy doświadczyli, -(s)my doświadczeli
f -m doświadczyła m an
2 m doświadczyłeś, -eś, -ś doświadczył m pers -ście doświadczyli
3 m doświadczył, doświadcz(e)ł m pers doświadczyli, doświadczeli
f doświadczyła m an
plusq
sg
3 m był doświadczył
imperativus
sg pl
1 doświadczmy
2 doświådcz doświadczcie
3 niech(aj) doświadczy niech doświadczą
conditionalis
sg pl
1 m bych doświadczył m pers
3 m by doświadczył, doświadczyłby m pers by doświadczyli
con praet
sg
3 m by był doświadczył
impersonalis
praet doświadczono, doświadczyło się
participia
part praet act doświadczywszy

inf doświadczyć (72). ◊ fut 1 sg doświadczę (6). ◊ 2 sg doświadczysz (13). ◊ 3 sg doświadczy (13). ◊ 1 pl doświadczymy (2) BibRadz, BudBib, doświadcz(e)my (1) GlabGad. ◊ 2 pl doświadczyci(e) (2). ◊ 3 pl doświadczą (1). ◊ praet 1 sg m doświadczyłem (3), -em, -m doświadczył (17), ja doświadczył (1) RejJóz G3; -em (1), -(e)m (2). f -m doświadczyła (1). ◊ 2 sg m doświadczyłeś (9), -eś, -ś doświadczył (5). ◊ 3 sg m doświadczył (17), doświadcz(e)ł (1) Calep. f doświadczyła (1). ◊ 1 pl m pers doświadczyli(ś)my (5), -(s)my doświadczyli (3), -chmy doświadczyli (7), -(s)my doświadczeli (1); -yl-, -yli (15), -(e)li (1) LibLeg; -(s)my LibLeg, BielKron, GrzegRóżn, OrzQuin, NiemObr, WujNT, SarnStat (3), -chmy HistJóz, RejWiz, RejAp, RejPos (2), RejZwierc, VotSzl. ◊ 2 pl m pers -ście doświadczyli (2). ◊ 3 pl m pers doświadczyli (13), doświadczeli (1); -yli : -eli KwiatKsiąż (1 : 1). ◊ plusq 3 sg m był doświadczył (1). ◊ imp 2 sg doświådcz (14); -å- (6), -a- (6), -(a)- (2); -å- Mącz, RejZwierc, BudBib, KochPs, SkarŻyw, MWilkHist, -a- LubPs, RejZwierz, PaprPan (4). ◊ 3 sg niech(aj) doświadczy (11). ◊ 1 pl doświadczmy (2). ◊ 2 pl doświadczcie (2). ◊ 3 pl niech doświadczą (1). ◊ con 1 sg m bych doświadczył (3) BielKron, RejPos, MWilkHist. ◊ 3 sg m by doświadczył, doświadczyłby (13). ◊ 3 pl m pers by doświadczyli (2). ◊ con praet 3 sg m by był doświadczył (1). ◊ impers praet doświadczono (4), doświadczyło się (1). ◊ part praet act doświadczywszy (7).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w. także s.v. doświadczony.

1. Poddać kogoś próbie (czasem domyślnie przez wystawienie na ciężkie przeżycie, zesłanie cierpień itp.); wypróbować coś; zbadać; sprawdzić; odróżnić, rozróżnić; probare BartBydg, Mącz; tentare Mącz, Calag; excutere, experiri, explorare, exquirere, inspicere, periclitari, comperire Mącz (215): Discutio, subtiliter indagare, badacz, doswyatczicz, disiungere, quatere. BartBydg 218, 123b; FalZioł V 110, 110v; WróbŻołt 94/9; Exploro, Wypłákáć/ Wyłkáć. Et Metaph. Wywiedźeć ſie/ Wyſperowáć/ Wyłudźić/ Też Doświádczić. Mącz 306b, 16d, 291d, 482d, 510c; PaprPan D3v, X4; Calag 513a; Niech kto chce doświadcży/ á dozna cżyiá prawdá CzechEp 222; GostGosp 62; LatHar 456.

doświadczyć czego (12), kogo (1): FalZioł V 75, 97v; RejPs 206; Bom ia iey [Achizy] tak doſwiatſzyła Y zdrowia bych iey wierzyła RejJóz F3v; Mącz 448d; RejPos 157; RejZwierc 146v; BudBib Dan 1/12; MWilkHist L2. Cf doświadczyć czego czym.

doświadczyć czego czym (3): OrzQuin Aa4; á rzecży tych/ o ktorych ſie rozmawia/ ſłowem BOżym doświadcżyć CzechRozm 205, 223v.

doświadczyć kogo (G a. A) (54): Doſwiacż mie panie boże [Proba me, Domine] á racż mię kuſić WróbŻołt 25/2, H8v; RejPs 121v; LubPs Cv, Gv, Y; BibRadz Sap 2/19; BielKron 169; Fac periculum in literis, Skoſztuy/ ſprobuy/ doświådcz go w náukach. Mącz 291d, 509b; HistRzym 117; bo pewnie Pan ábo cie doſwiádcżyć chce w ſtałośći twey/ ábo cie pokáráć RejPos 253, 49v, 126v; BudBib Deut 8/2, Sap 2/19, Ps 139/1; BudNT Apoc 3/10; PaprPan Z [2 r.], Z3v [2 r.]; KochPs 36; á przyſtáwá doświadcżyć káżdego/ áby w nim nie wątpić. GostGosp 14; WujNT 607, 756. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, »ogniem doświadczyć«, »doświadczyć sam(ego) siebie«.

doświadczyć czym (10): KrowObr 87v; Leop Ps 65/10; BibRadz Sap 2/19; Potwarzą y męcżeniem doświadcżymy go [interrogemus eum] ábychmy doznali ſkromnośći iego BudBib Sap 2/19. Cf doświadczyć czego czym, Zwroty.

doświadczyć w czym (11): LubPs Y; y niechay ieſzcze raz doświádſzę w tey wełnie [tentabo nunc tantum semel in vellere] BibRadz Iud 6/39; Mącz 291d, 509b; RejPos 49v, 126v, 253; RejZwierc 40v; PaprPan Z3v. Cf Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym [jeśli (5), co (2), iże (1), jako (1), -li (1)] (10): HistJóz C3v; BielKron 17; Explorare portas civitatis, Doſwiádczić/ Powącháć co ſie dźieye w bránách mieſckich. Mącz 306b, 323c, 336d, 339b, 406a; Iuż doſwiadcżę ieſli wola Boża/ ábych mu [kowalowi] thy pieniądze wroćił. HistRzym 121; GostGosp 114; PowodPr 26.

Zwroty: bibl. »[kogo] ogniem doświadczyć, jako złota w ogniu (by w ogniu) doświadczyć, ogień doświadczy« [szyk zmienny] (3 : 2 : 2): WróbŻołt 16/3; Wſzelkiego cżłowieka/ iaki vcżynek ieſt ogien doſwiadcży. SeklWyzn G; KrowObr 87v; doſwiádſſyłeś nas ogniem [igne nos examinasti] Leop Ps 65/10; BibRadz 1.Cor 3/13; Doświadczyłeś mię by w ogniu złotá KochPs 21; PowodPr 6.

»doświadczyć sam(ego) siebie, sam w sobie« [szyk zmienny] (11 : 1) (12): SeklKat Y; KrowObr 202 [2 r.], 202v; RejZwierc 40v; WujJud 258v; WujJudConf 177; CzechRozm 268, 268v; ArtKanc N7; Niechayże doświadczy ſámego śiebie człowiek WujNT 1.Cor 11/28, s. 607.

Szeregi: »doświadczyć i doznać« [szyk 1 : 1] (2): RejPs 206; IEhowo doświadcżyłeś mię/ y doznałeś [Domine investigasti me, et cognovisti]. BudBib Ps 139/1.

»doświadczyć a pokusić« (1): Doſwiádſzże ſam a pokuś pánie mnie nędznego LubPs Gv.

»sprobować i doświadczyć« (1): Potrzebá też ieſt tego nieodmienna káżdemu/ áby ſie [...] pilnie ſam wſobie pierwey ſprobował y doświadcżył. WujJudConf 177.

»trapić i doświadczyć« (1): A pomni wſzytkę drogę/ ktorą ćię wiodł Iehowá Bog twoy/ (przes) te cżterdzieśći lat/ po puſzcży/ áby cię trapił y doświadcżył [ad affligendum te (marg) ut affligeret ut tentaret (‒) ad tentandum te] BudBib Deut 8/2.

W przen (30):

doświadczyć czego (29): LubPs P3v; doſwiádſz męſtwá ſwego. RejZwierz 18; OrzRozm Rv; Experiri fidem amici, Doświádczić prziyáźni prziyacielskiey. Mącz 279a; ná wierne [Pan] przepuſzcża vpadki/ áby doſwiádſzywſzy ſtałośći ich/ rozmnażał pociechy ich RejPos 51, 23v, 49, 50, 188v, 204 (8); KuczbKat 425; RejZwierc 124v; BielSpr 38, 42; PaprPan C4, Gv [2 r.]; Vcżynku ſwego niech doświadcży [probat] káżdy ModrzBaz 58v, [41]; ArtKanc N18. Cf doświadczyć czego w kim, w czym; Fraza, Zwrot.

doświadczyć czego w kim, w czym (2): RejPos 75; Poydę á doſwiádcżę też y w drugiey tey cnoty. HistLan A4.

doświadczyć czym [w tym czego czym (1)] (2): RejPos 188v; álebych ſię ná heretyctwie mogł omylić/ niedoświádcżywſzy wprzod ſłowem Bożym porządnie CzechEp 45.

Fraza: »Pan Bog doświadszy [czego]« (1): A tu Pan Bog doſwiádſzył ſtałośći wiernych ſwoich RejPos 50.
Zwrot: bibl. »doświadczyć serca« (4): WróbŻołt 16/6; Doſwiadcżyłeś ſercá mego [Probasti cor meum] Leop Ps 16/3; BibRadz Ier 12/3; LatHar 442.
a. Przekonać się, upewnić się, przyjść do wniosku, dowiedzieć się; zobaczyć, spostrzec, zaobserwować, stwierdzić, znaleźć coś u kogoś; cognitum habere Mącz (103): gdy ſie przyda czo gorącego w vſta włożyć richley zatłumiſz onę gorączoſć zathworzywſzy wargi, niż kiedy by wiatr w ſię wpuſzcżał, [...] Nie wierzyſzli możeſz doſwiatcżyć. GlabGad G5v; OrzList i2v; BibRadz Gen 22/12 marg; BielKron 100v, 249; Cognitum habere, Doznáć/ Doświádczić. Mącz 251a, 340d; HistLαn E2; PaprPan Hv, Kv, M4v, N2; CzechEp [395].

doświadczyć czego (54), kogo (5) (59): BierEz E4; FalZioł I 117c, IV 38b, V 89v; RejPs 49, 207 [2 r.]; RejJóz D6, G3, H8v; KromRozm II t4v; GroicPorz B4; KrowObr 219v; RejWiz 22v; RejZwierz 35, 60, 65v, 110v; BielKron 28, 102v, 104, 242v, 442, 452v; GrzegRóżn E3v; Observatum, Doznano y Doſwiádczono tego. Mącz 389b; OrzQuin Q, R; SienLek 107; GórnDworz C5v, Aa3; RejPos 118, 190v; RejZwierz 50; WujJud 89v; CzechRozm 128v; PaprPan C3, Dv, Q2v; wierz [Thoma] á w moy bok rękę ſwoie włoży/ [...] niewierzyſzyli/ doświacżże tego ſam. MWilkHist L2v; CzechEp [395]; PudłFr 43; LatHar 456; WujNT 2.Cor 8/22. Cf doświadczyć czego z czego; czego czym; czego na czym, na kim; czego nad kim, Ze zdaniem.

doświadczyć czego z czego (1): Doſwiadcżyſz tego s prochu co bywa w rucżnicy RejWiz 151v.

doświadczyć czego czym (4): RejPos 190v; A ia chcąc wſzyſtkiego y dowodem piſmá/ y właſną bytnością doświadczyć/ [...] iáchałem [...] do Kloipedy StryjKron 72; NiemObr 3; ActReg 170.

doświadczyć czego na czym, na kim (3): To Galienus ſwiadcżi czego był ſam doſwiadcżył na iednym dziecięciu FalZioł I 97c; RejPos 127v; SkarŻyw 162.

doświadczyć czego nad kim (1): O cżym iáko náſz Páweł piſze (ktory też Zydem będąc tego nád ſobą doświádcżył) wieſz dobrze CzechRozm 123v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (6); co (2), iż (8), jeśli (7), że (4), inne wskaźniki (5)] (31): LibLeg 8/133; Ano ludzie wiele kroć doſwiatſzyli tego Ze ſie barzo trudno vſthrżedz łotra domowego RejJóz G3v; KromRozm II t2v; DiarDop 101; LEw Ceſarz chciał doſwiádſzyć/ co ſtroże dziáłáli RejZwierz 20v, 82v; BibRadz 1.Reg 8/43, Sap 2/17; BielKron 32v, 79, 123 [2 r.], 332; GórnDworz Dd5v; RejPos 4v, 256, 292; BudBib Sap 2/17; CzechRozm 67v, 134; Doświádczył Sokoł Gryffá/ iákiéy ieſt dźiélnośći PudłFr 43; A ma doświadcżyć przez pewne widze ſwoie [...] co ná ktore pole wyśieią GostGosp 150, 4; LatHar 240; WujNT 2.Cor 8/22; Abowiém widźimy to ná oko/ y doświádczyliſmy [et certo certius experimur JanStat 215] tego dobrze/ iáko Paryż [...] wſzyſtkę Fráncią zdobi SarnStat 195, 577, 649; VotSzl C3.

Szeregi: »dopatrzyć a doświadczyć« (1): A wielki ſtan gdzieby ſie thákiego dopátrzył á doſwiádcżył práwego á życzliwego cżłowieká iżby mu prawdę mowił RejZwierc 50v.

»doświadczyć a (i) oglądać« [szyk 1 : 1] (2): Iż Thomaſzu oglądałeś mnie y doſwiadcżyłeś/ tożeś vwierzył [Quia vidisti me, Thoma, credidisti Vulg Ioann 20/19]. RejPos 118, 207v.

»poznać i doświadczyć« (2): ma Waſzá C. I. poznáć y doświadcżyć/ iż I. M. Turecki Ceſarz/ o tym ſie piecżołuie coby ku pokoiowi przyiáźnie y miłośći ſtarośćiam z obopolnym ſłużyło. BielKron 332; KuczbKat 425.

W przen [czego (8) kogo (1)] (9): brata waſzego [...] do mnye przywyedzcye [...] a iżbych mógł doſwyatſzytz prawdy waſzey HistJóz C2v; RejKup t7v; HistLan C2v; ZapKościer 1582/32v; Są niektorzy ktorychem doświadczył przyiáźni. CiekPotr 7.

doświadczyć u kogo (1): Záwſze prawdy v tego [Niemierskiego] ná wſzem doſwiádſzycie PaprPan P4.

doświadczyć w czym (1): Myſlę czo mam vczynić w tey mey omylnoſći A iakoby doſwiadcżyć w tym ſprawiedłiwoſći [!] RejJóz I2.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): ále ſie nam nigdy nic dziwnego áni niepodobnego zdáć nie będzye/ gdychmy iuż doſwiádſzyli Bogá ſwego/ iż wſzechmogący ieſt RejPos 270v; GosłCast 68.

2. Doznać, zaznać, odczuć, przeżyć (36): Rozumiem Pángraczy Ze ſię zemną obędzieſz lepiey, niżlim teraz Doświadczył CiekPotr 37.

doświadczyć czego (31): Kożdy cżłowiek bywa medrſzy/ Gdy mnogich rzecży doświadcży BierEz L4v; HistJóz Bv; RejPs 27v, 42v; RejWiz 95; BielKron 80, 401; iż oni niedoſtatku á vboſtwa nigdy niedoświátcżyli KwiatKsiąż C; Mącz 448d; RejAp 190v; RejZwierc 257v; BudBib Sap 18/25; PaprPan H, X4v; NiemObr 21; Phil F; wſpominayćie ná głody náſze/ [...] ktorycheśćie ſami doſwiadcżyli. LatHar 604; WujNT 501; CiekPotr 62; CzahTr C4, G3, K3v; Doświadczy ten nieſczęſnik gniewu iádu mego. GosłCast 62. Cf doświadczyć czego z czego; czego na kim; czego po kim; czego czym na kim; »doświadczyć (sam) na sobie«, »doświadczyć złego i dobrego«.

doświadczyć czego z czego (1): gdym z ſwych błędow przykrośći doświadcżył GrabowSet Tv.

doświadczyć czego na kim (5): Galienus ſwiadcży/ iż ſam tego na ſobie doſwiadcżył. FalZioł V 4. Cf doświadczyć czego czym na kim, »doświadczyć (sam) na sobie«.

doświadczyć czego po kim (1): Wſzák tego Białogłowcy po nim [J. Radeckim] doſwiádſzyli PaprPan X4v.

doświadczyć czego czym na kim (1): Czegom też y ia ſam ná ſobie właſną experientią doſwiádczył StryjKron A6.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): tzom ij iá doſwiatſſyl/ ijże żydowie przez nienáwiſtz ſiebie ij ſwoie potomki okrutnym potępienijm zatracili. OpecŻywList Cv; KochPieś 7; Iam tego doświádczył wczorá/ Iáko głowá byłá chorá: Gdy ſye winem nápuſzyłá PudłFr 21.

Zwroty: »doświadczyć (sam) na sobie« [szyk zmienny] (5): FalZioł V 4; Abowiem ieſliże ſtare ludzie dla tego mędrſzymi ſądziemy być [...] iż przez długie żyćie y naſobię wiele rzeczy doświatcżeli KwiatKsiąż H4; StryjKron A6; NiemObr 172; CzahTr C2.

»doświadczyć złego i dobrego« (1): Zwiedzi ziemie narodow poſtronnych/ á doświádcży miedzy ludźmi złego i dobrego [bene enim et male in hominibus tentabit]. BibRadz Eccli 39/5.

Szereg: »doznać i doświadczyć« (2): RejZwierc 257v; áby ſię temu Krolowi [...] nie śmieli ſprzećiwiáć/ [...] niechcąli gniewu iego ſpráwiedliwego [...] doznáć y doświádcżyć. NiemObr 21.

»skusić y doświadczyć« (1): Experiar et tentabo omnia, Chce mi ſie skuśić y doſwiádczić wſzego. Mącz 448d.

W przen [czego] (2): Przeto Pánie śmiłuy ſię [...] á nie day mi doświádcżyć oney wiecżney nocy. ArtKanc P15v.
Zwrot: bibl. »doświadczyć ręki bożej« (1): Oto ći trzey mężowie święći/ á prawdźiwi słudzy Boży tu ſpołu ſą złącżeni/ ábowiem kázdy z nich doświádczył ręki Bożey BibRadz Ez 14/14 marg.
3. Oświadczyć, dać świadectwo czemu; udowodnić, stwierdzić (9):

doświadcżyć czego (7): Iezli tego niedoſwya[t]ſſyſz/ będzieſz wynien ſmyerci. March2 D2v, D2v [2 r.], D3; á ieſliże tey prawdy doſwiádſzyſz/ ciebie iáko zá oycá będę miáłá HistAl A4; PaprPan Q. Cf doświadczyć czego czym.

doświadczyć czego czym (1): iż wiatr ieſt potrzebnieyſzy cżłowiecżemu żywotu, Cżego doſwiatcemi dowodem y znakiem. GlabGad F4v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): tedi ſpowiednik mamu [cudzołożnikowi] vſtawic yawną pokutę ktorą ma czynić przed ludzmy/ dla tego aby doſwiatcził że ſię iuż vſnał SeklKat X3.

Zwrot: »o występek doświadcżyć [na kogo kim]« (1): Vſtáwiliſmy iż o pieniądze [...] ták też o wſzeláki wyſtępek krześćiánin nie doświadcży ná żydá iedno drugiem żydem a krześćiáninem UstPraw I4v.

Synonimy: 1. doznać, pokusić, skosztować, skusić, sprobować, wględać, wiedzieć, wybadać, wywiedzieć się; 2. doznać; 3. dopatrzyć, oglądać, poznać.

Formacje pochodne cf ŚWIADCZYĆ.

Cf 1. DOŚWIADCZENIE, DOŚWIADCZONY

KN