[zaloguj się]
[pdf]

1. DOŚWIADCZENIE (187) sb n

doświadczenie (161), doświadszenie (22), doświaczczenie (4); doświadczenie BartBydg, FalZioł (14), BielŻyw (2), MiechGlab (7), GroicPorz, Leop (3), KwiatKsiąż (4), BielKron (7), Mącz (13), HistRzym (3), KuczbKat, BietSpr (8), BudBib (2), BudNT (4), CzechRozm (6), ModrzBaz (7), WujJud (3), SkarJedn (2), Oczko (2), SkarŻyw (4), CzechEp (4), NiemObr (5), BielSjem (2), ArtKanc, BielRozm, ActReg, GostGosp (6), LatHar (2), SkarKaz, WujNT (17), SarnStat (2), PaxLiz, SkarKazSej (3), KlonWor; doświadszenie OpecŻyw, HistJóz (2), KromRozm II, KromRozm III, BielKom (2), LubPs (3), GórnDworz (4), RejPosRozpr; doświadczenie : doświadszenie BibRadz (7 : 1), RejAp (1 : 1); doświadczenie : doświaczczenie Calep (2 : 3); doświadczenie : doświadszenie : doświaczczenie RejPos (10 : 5 : 1).

-dcz- (147), -dsz- (19), -dc- (2), -tcz- (9), -tsz- (3), -tc- (4), -cz- (3). ◊ -cz- (159), -c- (6), -thcż- (1). ◊ -wiad- (186), -wad- (1); -wiad- : -wad- KwiatKsiąż (3 : 1; I4v).

o jasne; -a- (97), -å- (59); -a- OpecŻyw, BielKom (2), LubPs (3), RejAp (2), GórnDworz (4), RejPosRozpr, BielSpr (8), ArtKanc, WujNT (17), SkarKaz, SkarKazSej (3), PaxLiz, KlonWor; -å- KromRozm II, KromRozm III, GroicPorz, BielKron (7), KuczbKat, BudBib (2), BudNT (4), SkarJedn (2), Oczko (2), BielSjem (2), BielRozm, GostGosp (6), LatHar (2); -a- : -å- Leop (2 : 1), BibRadz (6 : 2), KwiatKsiąż (2 : 2), Mącz (10 : 3), HistRzym (2 : 1), RejPos (14 : 2), WujJud (1 : 2), CzechRozm (3 : 3), ModrzBaz (6 : 1), SkarŻyw (1 : 3), CzechEp (1 : 3), NiemObr (2 : 3), SarnStat (1 : 1); pierwsze e jasne, końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N doświadczenié
G doświadczeniå
D doświadczeniu
A doświadczeni(e) doświadczeniå
I doświadczeniém, doświadczenim
L doświadcżeniu

sg N doświadczenié (51); -é (4), -(e) (47). ◊ G doświadczeniå (70); -å (53), -a (1), -(a) (16); -å : -a BibRadz (2 : 1). ◊ D doświadczeniu (13). ◊ A doświadczeni(e) (23). ◊ I doświadczeniém (13), doświadczenim (12); -ém FalZioł, GórnDworz (3), RejPosRozpr, BietSpr, ModrzBaz (2), ActReg, SarnStat (2); -im MiechGlab (2), KromRozm II, BielKom, GroicPorz, BielKron, NiemObr, GostGosp, SkarKazSej (2); -(e)m : -im Mącz (1 : 1), WujJud (1 : 1); ~ -ém : -em SarnStat (1 : 1), -(e)m (11). ◊ L doświadcżeniu (3). ◊ pl A doświadczeniå (2); -å (1), -(a) (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Poddanie próbie, próba, sprawdzenie, zbadanie, eksperyment; roztrząśnięcie (sumienia); pokusa; wyćwiczenie; experientia, experimentum, periculum, probatio Mącz, Cn; examen Mącz; expertio, exploratio, periclitatio, specimen, spectamen, tentamen, tentamentum, tentatio Cn (100): KromRozm III L3v; BielKom G5; GroicPorz ii2; O iáko przykrą ieſt bárzo mądrość ludziom nieucżonym/ á niewytrwa w niey głupi. Iáko kámieniá moc doſwiadcenie [probatio] będzie wnich á nieomieſzkáią zárzucić iey. Leop Eccli 6/22, B2; BibRadz Eccli 27/7[8], I s. 2 marg, 136, Gal 4/14; BielKron 441; Cognoscere pro experiri, Miáſto doſwiádczenia. Mącz 250d, 291c, 323c; HistRzym 95v, 96 [2 r.]; RejPos 90, 142, 188v; RejPosWiecz3 98, 98v, 99; BielSpr 42 marg; WujJud 259v; BudNT 2.Cor 13/3, Philipp 2/22; SkarŻyw [197]; NiemObr 149; ArtKanc N7v; Calep [850]b; LatHar 241; Stąd widzimy/ iż wiele chorob/ ktore ſię zdádzą być przyrodzone/ pochodzą od ſzátáná z Bozkiego dopuſzczenia: ábo dla grzechu/ ábo dla doświádczenia. WujNT s. 252, Rom 5/4 [2 r.], s. 540 [2 r.], Philipp 2/22, 1.Petr 4/12.

doświadczenie kogo, czego (21): OpecŻyw [27]v; KromRozm III L3v; LubPs bb3 marg; Przed mową nie chwal mężá: abowiem toć ieſt doświádcżenie [tentatio est] ludzi. Leop Eccli 27/8; BibRadz I 136, Petr 1/7; RejAp 25, 115; RejPos 187v marg; KuczbKat 50; BudBib Sap 18/20; BudNT 1.Petr 1/12; CzechRozm 237v; SkarŻyw 471; CzechEp 45; Calep 997a; GostGosp 122; Heretyki Bog dopuſzcza dla doświádczenia wiernych. WujNT Yyyyy4, 859. Cf »doświadcżenie samego siebie«.

W charakterystycznych połączeniach: doświadcżenie człowieka (ludzi) (3), stałości (statku) (6), wiary (5).

Zwroty: »przez doświadcżenie [kogo] doznać« (1): Abowiemći też dla tegom był nápiſał/ ábym przez doświádczenie was doznał [ut cognoscam experimentum vestrum]/ ieſliże we wſzytkim ieſteśćie poſłuſzni. WujNT 2.Cor 2/9.

»dla doświadczenia od Pana wystawiony« (1): A wſzákoż w thych podobieńſtwiech właſniey rozumieć mamy wſzytki rodzáie niebeſpiecżeńſtw/ ná kthore ſą wierni záwżdy dla doſwiádſzenia od Páná wyſtáwieni. LubPs T6v.

»doświadczenie [z kogo] wziąć« = sprawdzić, zbadać (1): tak ieſt to com wam mowił iżeſcye wy wzdy ſpyegowye/ yuż teraz doſwyatſzenye zwas wezmę HistJóz C2v.

»doświadczenie samego siebie« [szyk 3 : 2] (5): RejPosWiecz3 97v; Przetoć ſie też áni do niey/áni do tey ofiáry przyſtępowáć nie godźi/ iedno z dobrym ſumnienim/ á z doświádcżenim ſámego śiebie. WujJud 238v; CzechRozm 268 [2 r.J; (marg) Doświádcżenie ſámego śiebie. (-) Niech ſię poráchuie z ſwym ſumnieniem: ieſli dobrze wierzy/ y ieſli w czym Bogá nie obráził. WujNT 607 marg.

Wyrażenie: »srogie doświadczenie« (1): nie vydźie onego ſrogiego doświádcżenia. BibRadz II 93 marg.
Szeregi: »doświadczenie i krzyż« [szyk 1 : 1] (2): SkarŻyw 294; co dźień ná krzyże y doświadcżenia Boſkie ſię gotuy LatHar [249].

»nawiedzenie, karanie i doświadczenie« (1): Nád to/ niech ſobie onych myſli ſzkárádych zá grzech żaden niepocżyta: ále zá oſobliwe náwiedzenie/ karánie/ y doświádcżenie Boſkie. SkarŻyw 294.

»doświadczenie i okazanie« (1): iż tego potrzebá ieſt/ dla doświádcżenia y okazánia wiernych/ żeby heretyctwa były miedzy nimi? CzechEp 45.

»doświadczenie i okazowanie rzeczy« (1): Ieſli X. K. ták o ſobie rozumie/ iż cobykolwiek powiedźiał/ powinni mu wſzyſcy wierzyć bez wſzelákiego doświadcżenia/ y okazánia rzecży: tedy może ták beſpiecżnie o nas mowić NiemObr 166.

»(skosztowanie), proba (a, i), doświadczenie« (3): Experimentum, skoſztowánie/ Probá Doſwiadczenie. Mącz 279a, 110a; W Rzymſkim nabożeńſtwie/ lubuią ty ćiemnośći/ brzydząc ſię prawdźiwą świátłośćią Ewánieliey/ lud poſpolity w to wpráwuiąc/ áby bez prawdźiwey proby/ y doświádcżenia/ ledá cżemu/ y ládá iáko wierzyli. NiemObr 84.

»nie rozbieranie ani doświadczenie« (1): Apoſtołowie podawáli wiernym dekrety y ártykuły wiáry [...] nie ku rozbierániu áni doświádczeniu [...] ále ku záchowániu. WujNT 467.

»sama rzecz i doświadczenie« (1): Trzećia [przyczyna]/ że y ſámá rzecz y doświádcżenie to nam pokázuie/ iż haeretycy dźiśieyſzy [...] ták ſą miedzy ſobą rożni y niezgodni WujNT 10 przedm.

»doświadczenie albo wybieranie« (1): Zadnego nie maſz doſwiadczenia albo wybierania żony, iedno iaka ſie nagodzi mieć muſiſz. BielŻyw 109.

W przen [czego] (13): Doſwiádſzenie ſercá káżdego wiernego cżłowieká. LubPs D3v marg; BibRadz Petr 1/7; iż ia potomſtwo twoie [Abramie]/ dla doſwiádſzenia ſthałośći ich/ muſzę podáć w niewolą RejPos 158, 5v, 188, 281, 330v; BudNT Iac 1/3; Acz poſpolićie dla grzechow Pan Bog choroby przepuſzcza: ále też czáſem dla doświádczenia ćierpliwośći WujNT 345, Iac 1/3, 1.Petr 1/7; A ták Vrząd wyſyłał mądre białegłowy/ Na doświádcżenie prawdy pozoſtáłey wdowy. KlonWor 63.
Szereg: »proba a doświadczenie« (1): iedno iż [Bóg] to ták chowáć y dopuſzcżáć tego do cżáſu racży dla proby á dla doſwiádcżenia ſtałośći wiernych twoich. RejAp 115.
a. Wypraktykowanie, sprawdzenie skuteczności (13): Iemioła [...] wielką chwałę ma z doſwiadcżenia proſtich bab FalZioł I 155b, V 86v, 88.

doświadczenie w czym (2): Też cżęſte doſwiadcżenie w ſoli piecżoney/ kthorą w chuſtę gorączo zawiązawſzy/ przyłoż na żołądek FalZioł V 83, V 79v.

doświadczenie u kogo na co (1): Też ſok wyciſniony z omanu/ z winem dany ku piciu/ cżęſte ieſt doſwiadcżenie v proſtych ludzi/ á zwłaſzcża v bab na pomorzenie chrobakow. FalZioł V 85v.

Fraza: »doświadczenie ukazuje« (1): iuż tego doſwiadcżenie vkazuie/ iż [woda polnej dryjakwie] wrzody morowe roſpądza y wykorzenia s ciała. FalZioł II 9d.
Zwroty: »być częstego, silnego, pospolitego a prawdziwego doświadczenia« (2 : 1 : 1): Też cżęſtego doſwiadcżenia ieſt lekarzſtwo pſie łayno z miodem FalZioł V 81; Takieſz też wodka ſwoyſkiego mlecżu ieſth ſiłnego doſwiadcżenia w żołtey niemoczy pić FalZioł V 83v, 72v, 84v.

»wziąć doświadczenie [o czym]« (1): Pandectha mowi/ Iam pry wziął doſwiadcżenie o tym chrzanie cżęſto kroć FalZioł I 117c.

Wyrażenia: »częste doświadczenie« [szyk 2 : 1] (3): Takieſz też cżęſtego doſwiadcżenia ieſt to lekarzſtwo. FalZioł V 84v, V 58v, 81.

»pospolite a prawdziwe doświadczenie« (1): Ieſt to lekarzſtwo poſpolitego á prawdziwego doſwiadcżenia. FalZioł V 72v.

»silne doświadczenie« (1): FalZioł V 83v. Cf »być częstego doświadczenia«.

[Szereg: »praca i doświadczenie«: ku wiele vżytecżnym rzecżam dowćipnym miſterſtwem może być brano [wino białe]/ Gdzieſz to nam praca pilna y doſwiadcżenie [skuſzenie FalZioł I 156b] moc iego wielką oznáymia SienHerb 189a.]
2. Poznana rzecz na podstawie obserwacji (8): Delphinowie riby morskie Simones Szymkámi bywáyą zwáni yeſt rzecz doſwiádczeniem doznaná że ſie bárzo w tym ymieniu kocháyą y dźiwnie ſie roskoſzuyą. Mącz 394a, 389c; tedy to z tey ſtrony z ſámego doświadcżenia y ſmáku zeznáć muśimy/ iż chleb ieſt chlebem CzechRozm 261v; Calep 782a.
Wyrażenia: »doświadczenie widome« (1): A wiele á wielekroć iuż ſie thego y s piſmá iáſnego/ y z doſwiádcżenia widomego iuż przed ocżymá twoiemi/ cżęſtokroć iáwnie okázowáło. RejPos 228v.

»zwierzchnie doświadczenie« (1): Ktore ciáło doſkonáłe potym do ſłuſznego wzroſtu/ y z ſtrony władzy duſznych/ bráło pomnożenie/ nie w ſámey rzecży/ ále w zwierzchnim doświadcżeniu/ y okazániu NiemObr 144.

Szeregi: »doświadczenie i przewiedzienie« (1): Tractat [...] Przez Doctora Matieia Miechowitę wydany, według doſwiatcenia y przewiedzienia iego w tich tam ſtronach. MiechGlab *2v.

»doświadczenie, widzenie i czucie« (1): A miałże bych ia więcey iego Filozowſkim wywodom wierzyć/ á niż doświadcżeniu/ widzeniu/ y cżuciu właſnemu? CzechRozm 85.

3. Dowód, świadectwo; probatio BartBydg, Mącz, Cn; ostensio BartBydg; argumentum, deprehensio, documentum, index Mącz (11): Probatio, doswyathczenye, est rei dubiae per argumenta ostensio ad instantiam disputationis. BartBydg 123b; Mącz 318b.

doświadczenie czego (5): ModrzBaz 114v; SkarJedn 77, 91; Trzeba mi tosobie vprosić (ieslim doswiadczeniem obyczaiow moich, tyle sobie nie ziednał credita) abys mi wm MMPąn cale wierzyć raczeł. ActReg 138; WujNT 2.Cor 9/13.

Szeregi: »(nauka), dowod, (ani) (przykład), doświadczenie« [szyk 2 : 1] (3): zaſz z liſtu nie rozumiecie iż ći Bárbáry ſtráſzą [...] á nie dáią doſwiadcżenia áni dowodu prawdziwego ſłowam. BielKron 124; Documentum, Nauká/ Dowod Przikład/ Doſzwiádczenie. Mącz 93b, 101c.

»doświadczenie albo nauka« (1): (marg) Theologia to ieſt mowa álbo nauka o Bodze. (‒) A dośwatcżenie álbo nauka o Boſkich poſtępkach zawiera w ſobie ſprawy barzo wyſokie [...] ktorych wyrozumienim tylko doſięgamy. KwiatKsiąż I4v.

»wyznanie i doświadczenie« (1): Bo zá wyznánie y doświádcżenie miłośći/ wtym mu ſię miłować y miłość ku ſobie okázowáć roſkázuie SkarJedn 77.

4. Ogólna znajomość życia, praktyka życiowa; wiedza nabyta drogą obserwacji i przeżyć; wytrawność; usus Mącz; experientia Calep, Cn (68): Bo więcei ſie godzi wierzyć naſzemu doſwiatceniu pewnemu, niżli czudzim dowodom płonnym MiechGlab 62, *5v; bo doświadcżenie siłá może BielKron 253, 263, 399; KwiatKsiąż C; GórnDworz K3v; RejRozpr c2v; ModrzBaz [16], 109v; Oczko 11; CzechEp [394], [395]; BielSjem 17; y My ſámi pewnym doświádczeniém [certa experientia] tegoſmy doſzli SarnStat 901 [idem] 904; PaxLiz D3.
Przysłowie: Z doſuiatſzenia rozum ſie mnozy RejJóz Q3v marg.
Fraza: »doświadczenie (na)uczy« (4): Erudivit me satis usus, Dobrze mie doświádczenie náucziło. Mącz 359d; CzechEp [411]; Lucżywá zá piecem nie chowáć: bo tego ſámo doświadcżenie vcży y przeſtrzega/ że ſie od tego zápaláią [...] wſzyſtki dwory. GostGosp 22, 22.
Zwroty. »doświadczeniem doświadczać, w doświadczeniu doświadczony« (1 : 1): Napierwey ſie [Samnitowie] rádźili Herenniuſá [...] w lećiech zeſzłego/ ále w rozumie/ y w doświádcżeniu/ y w przygodách doświádcżonego. BielSpr 45v; NiemObr 89.

»doświadczeniem dowodzić« (1): Y doſwiatcenim tego dowodzi [Hali Abenrodoan] iż tam przy brzegu morza połnocnego bywa wielkie wołanie duchow złych MiechGlab *5.

»doświadczenie mieć« [szyk zmienny] (4): FalZioł V 28; ociec go Filip sfukał/ iż on chce być mędrſzy w młodych leciech niż ći ktorzy máią nád nim dobre doſwiadcżenie. BielKron 122v; BielSjem 16; do rády ludzie obieráią Młode/ co ieſzcże máło doświadcżenia máią. BielRozm 7.

»najdować się z doświadczenia, doświadczenim« (1 : 1): ktorzy [historycy] o onych ſtronach rozmaite powieſci, iakoby ſny piſali, czo ſie nigdy nie nayduie ninieyſzym doſwiatcenim MiechGlab *3v, *5.

»doświadszeniem się uczyć« (1): ábowiem zbytnie rzadko rozum/ á vmieiętność przed láthy przychodzi/ zwłaſzcża tych rzecży/ kthorych ſie cżłowiek doſwiádſzeniem vcży GórnDworz Kk7.

Wyrażenia: »doświadczenie rzeczy, w rzeczach« (7 : 1): K temu ſą wielcy dowiarkowie/ ábowiem z niedoſtatku doświátczenia w rzecżach/ wſzyſtko cokolwiek słyſzą wierzą być rzecż prawdzywą KwiatKsiąż C3; GórnDworz H5, Kkv; BudBib Sap 8/8; CzechRozm 258v; A ácżbym ią tego nierzekł/ żeby onym vſtawcom praw niebyło ná wielkiey pomocy doświádcżenie wiele rzecży [legislatores illos usu quoque rerum maxime adiutos esse] do vſtáwiánia praw ModrzBaz 129v, 65, 73v, 132.

»starych doświadszenie« (1): By to dziś młodzi mieli/ ſtárich doſwiádſzenie BielKom B3v.

Szeregi: »rzeczy (samych) dotykanie (się) i doświadczenie« (2): mądrośći potrzebuiecie. A nie tylo tey przyrodzoney/ ktorey ludźie nábywáią/ dowćipem/ [...] ćwiczenim y rzeczy ſámych dotykánim y doświádczenim SkarKazSej 660a, 663a.

»doznanie, (i) doświadczenie« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 389c. Experientia ‒ Doswiaczenię, doznanię. Calep 393a; SkarKazSej 694b.

»eksperiencyja a doświadczenie« (1): A tego inácżey probowáć nie trzebá/ iedno experiencyą á doświadcżeniem/ że widźimy/ iáko przez iednego cżłowieká záwſze Kośćioł bárzo dobrze rządzon był WujJud 126.

»lata i doświadszenie« (1): ná co potrzebá cżłowieká poważnego/ wziętego/ ktoregoby látá/ y doſwiádſzenie wyćwicżyło GórnDworz Kkv.

»(powaga), nauka, (rozczytanie) (i) (ani), doświadczenie« [szyk 2 : 1] (3): BielSpr 75v; Záprawdę niechby nikomu tego vrzędu nieporucżano/ iedno temu/ ktoryby powagą/ náuką/ doświádcżeniem rzecży [experientia]/ y zwierzchnośćią przed inſzemi wiele miał. ModrzBaz 132; SkarKaz 485a.

»rozum i doświadczenie« (1): BielSpr 45v. Cf »doświadczeniem doświadczać«.

»uważenie i doświadczenie« (1): NiemObr 89. Cf »doświadczeniem doświadczać«.

»zwyczaj a (i) doświadczenie« (2): BielŻyw 7; Czo tedy za vrząd ieſt Hetmana/ co ryczerza [...] zwyczay y doſwiatcżenie ćię [...] naucży KwiatKsiąż O4v.

Wyrażenia przyimkowe: »przez doświadczenie« (1): Náleźli tho przes doświádcżenie/ iż młodź tá ktora ſie ná wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim BielSpr 2.

»wedle (według) doświadczenia« (2): Wſzakoż to nie ieſt prawda według naſzego doſwiatcżenia MiechGlab *4v; RejPos 153v.

»z doświadczenia« (4): MiechGlab *5; RejPos 221v; PIerwſzego cżáſu v Grekow y Láćinnikow wiele było tych/ kthorzy piſali ſpráwy rycyrſkie potomkom ſwoim potym będącym z doświádcżenia pewnego BielSpr 28; Oczko 3.

»za doświadczeniem« (2): KromRozm II pv; mimo wſzytek rozum dziwna/ iż ſzedziwe látá/ ktore zá długiem rzecży doſwiádſzeniem bacżenie/ y rozſądek cżłowiecży/ doſkonálſzy cżynią/ w tey mierze ták błądzą GórnDworz H5.

a. Biegłość, sprawność, umiejętność wykonywania czegoś w określonej dziedzinie (9): BielKron 123v; Mącz 103b; BielSpr b3; Empiricus ‒ Lekarz ktori leczi bez wſzeliakiey nauki zdoświaczenią ſamego. Medicus, qui sola experientia medicinam tractat. Calep 361a; GostGosp 118, 132.
Zwroty: »doświadczenim doznać« (1): [dworka ma się] y przekłádáć/ y ſtáráć/ ták iáboby [!] wietſzy pożytek był/ niż nakład: á ma tego doświadcżenim doznáć/ nie ſłowy: á doświadcżenia nawiętſzy znák/ co rok intraty więcey. GostGosp 132.

»doświadczenie mieć« (2): bo ſie żadny z tymi dáry z mátki nie vrodźi/ áni też doświádcżenia żadnego mieć będźie bes prace oſobney ſwoiey BielSpr b3, 3.

Szereg: »zwyczaj albo doświadczenie« (1): trudno tedy w to ma vgodźić ſprawcá przełożony/ ktory zwycżáiu álbo doświádcżenia nie ma BielSpr 3.

Synonimy: 1. dowod, doznanie, karanie, kuszenie, nauka, nawiedzenie, okazanie, pokazanie, proba, rozbieranie, skosztowanie, skuszenie, świadectwo, wysłyszenie, wyszpiegowanie, wywiedzenie; 2. czucie, doznanie, przewiedzenie, widzenie; 3. dowod, doznanie, nauka, obaczenie, okazowanie, poznanie, przykład, świadectwo, usłyszenie, wywiedzenie, wywod; 4. dotykanie się, doznanie, eksperyjencyja, nauka, rozum, skosztowanie, uważenie; a. zwyczaj.

Cf DOŚWIADCZYĆ

KN