[zaloguj się]
[pdf]

PROBA (94) sb f

-o- (9) Mącz (7), KochJez, SarnStat, -ó- (6) Oczko (5), też SienLek; a jasne.

Fleksja
sg pl
N proba proby
G proby prob
D probåm
A probę proby
I probą
L probie

sg N proba (20). ◊ G proby (18). ◊ A probę (16). ◊ I probą (2). ◊ L probie (31). ◊ pl N proby (2). ◊ G prob (1). ◊ D probåm (1). ◊ A proby (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Sprawdzanie, doświadczanie, próbowanie, badanie czegoś; examen, experientia, experimentum, specimen Mącz, Cn; probatio Modrz, Cn; expertio, exploratio, obrussa, periclitatio, periculum, praetentamentum, praetentatus, spectamen, spectatio, tentamen, tentamentum, tentatio Cn (75): Mącz 404d; A iákoż go [Ducha Bożego] poznáć náſz miły Pánie? Oto łácney proby ſamże ten pan náſz miłośćiwie nas náucżyć racżił RejAp 18v; A nie trzebá żadnego piſmá áni żadney inſzey proby ná to [że złym będzie się źle działo]/ kto poyrzy we wſzytki ſtany ſwiátá tego RejZwierc 174v; WujJud 129v; Oczko 27v.

proba kogo, czego (6): Gdyżći też tho opowiedzyał [Pan]/ iżbyś prawdziwego Duchá ſłuchał/ á potym iego probę znał/ iż iedno ten ieſt prawdziwy/ kthory tobie do vſzu przynośi prawdziwe [...] ſłowá iego. RejPos 241; Próbá Cieplicznych wód. Oczko [42]v, 11v [2 r.]; CzechEp 343; NiemObr 93.

proba na co (4): RejZwierc 174v; CzechRozm 130v; Mądrzy co ná fałſz/ tę probę vmieią Słowom nie wierzyć/ ni wdźięcżney poſtáwie GrabowSet Y2; SarnStat [1281].

proba na czym (1): toć ieſt na pierwſza/ á napotrzebnieyſza próbá/ ná kupowániu koni. SienLek 186.

Ze zdaniem przydawkowym (2): Náſzy też tę probę máią/ iáko Lud ieſt wielki nieprzyiaćielſki/ y iáko dáleko od woyſká ieſzcże ſą: Vkopáią doł w rowni/ włożą weń Bęben/ [...] położy ieden vcho ná bębnie/ tám on bęben poda znák/ gdy ſie źiemiá trzęſie BielSpr 68; Probá kto iest Christiáninem, morderzli, cżyli mord ćierpiący? CzechEp 25 marg.

Zwrot: »probę czynić« [szyk zmienny] (2): Czynilić/ y czynią wprawdźie/ ludźie ónych kráiów/ próby rozmáite/ áby wody tákie ważąc/ ich właſność poználi Oczko 11, 11v.
Wyrażenie: »nieomylna proba« (1): Ian ś. Antychriſtowſkich gońcow kácerzow kłádźie/ tę nieomylną probę/ ktorzyby przeli iż Chriſtus przyſzedł w ćiele CzechEp 343.
Szereg: »proba, (i) doświadczenie« (3): examen [...] Metaphorice, Probá/ Doſwiádczenie. Mącz 110a, 279a. Cf »bez proby i doświadczenia«.
Wyrażenia przyimkowe: »bez proby« (2):
~ Wyrażenie: »bez prawdziwej proby« (1): NiemObr 84 cf »bez proby i doświadczenia«.
Szeregi: »bez proby i doświadczenia« (1): lud poſpolity w to wpráwuiąc/ áby bez prawdźiwey proby/ y doświádcżenia/ ledá cżemu/ y ládá iáko wierzyli. NiemObr 84.

»bez rozsądku i proby« (1): Ktorzy [doktorowie kościelni] Papieſkie głoſy y Dekretały wſzyſtkiemu wobec Kośćiołowi Powſzechnemu bez rozſądku y proby wſzelákiey prziymowáć roſkázuią. WujJudConf 33v. ~

»na probę« = w celu przekonania się o czymś, sprawdzenia czegoś (2):

~ Zwroty: »na probę włożyć« (1): Tako y pod cżaſem zaczna rzecż gdy w poſpolitoſć przidzie: wniedbałoſć przichodzi y ku wzgardzie. A wſzakoſz zaſię gdi potym ono na probę włożyſz/ á podcżaſem ſie obacżyſz/ nie będzieſz tak barzo nie dowcipny FalZiołUng V 119.

»na probę wziąć« (1): Specimen sumere, Nieco miáſto proby álbo ná probę wziąć. Mącz 404d. ~

a. O ludziach: wypróbowanie kogoś, poddanie kogoś próbie (36):

proba czyja [= kto wypróbowuje] (1): RejPos [36] cf »pokusa a proba«.

Szeregi: »kstałt a proba« (1): Abowiem rozmáite ſą kſtałty á proby niżli ktho práwego przyiacielá práwie doznáć może. RejZwierc 89.

»pokusa a proba« (1): nie ſłyſzyſz áby go theż on ſam nędznik prośił/ ieſzcże był wyſtáwion ná pokuſę á ná probę iego. RejPos [36].

Wyrażenie przyimkowe: »na probie« [w tym w porównaniu: by, jako na próbie (3)] (5): Tákże go thu ná ſwiecie by ná probye dzyerży [Pan człowieka]/ A ktory mu ſwą wiárę á powinność zdzyerży/ Tego záſię przypuſzcża do oney oycżyzny RejWiz 116v; RejPos 182.

~ na probie kogo od kogo [= dla rozróżnienia] (1): áby záwżdy był ſwiát ná probie wiernych od niewiernych. RejAp 66v.

Zwrot: »na probie być« [szyk zmienny] (2): RejPos 330; Bo iáko go [przyjaciela] ty probowáć chceſz/ wierz mi że y thy długo v niego ná probie być muśiſz. RejZwierc 89. ~
Przen (1):
Zwrot: »mieć na probie« (1): Tego/ co koło ono [tj. koło Fortuny]/ ma ná probie Ktore dobrego tłomi/ złe wyſtáwia/ Ládá beſtya wzgardza/ o tey dobie. GrabowSet Yv.
α. Ciężka sytuacja, nieszczęście zsyłane przez Boga, aby doświadczyć wiary człowieka (25):

proba czyja [= kto wypróbowuje] (2): Nie ná ſzcżeśćie przećiwne lecż ná grzech nárzekam/ Ktorem tę probę Páńſką dźiś iáwnie wytykam. CzahTr B, G2v.

proba czyja [= kto jest wypróbowywany; w tym: G sb (2), pron poss (2)] (4): A toć ieſt doſwiádſzenie ſwiętych/ á toć ieſt probá wſzytkich wiernych iego/ ktorzy od niego nie odſtępuią mieſzkáiąc w opánowániu cżłonkow ſzátáńſkich. RejAp 25, 108. Cf »na probę«, »w probie«.

Szeregi: »proba, (a) doświadczenie« (2): nic wam pewnie áni ty beſtie/ áni ty obrázy ich záſzkodzić nie będą mogły/ gdyż Pan wáſz ták możny ieſt/ iż to wſzytko iáko proch leży pod nogámi iego iedno iż to ták chowáć y dopuſzcżáć tego do cżáſu racży dla proby á dla doſwiádcżenia ſtałośći wiernych ſwoich. RejAp 115, 25.

»proba a doznanie« (1): A iáko ludzie márnie giną [...]/ gdy ſie trefi gdzie ná iákiey cżęśći zyemie tákie zámieſzánie tych fáłſzerzow z dopuſzcżenia Páńſkiego dla proby á dla doznánia ſthałośći wiernych Páńſkich. RejAp 66.

Wyrażenia przyimkowe: »na probę [czyją = kto jest wypróbowywany]« (1):

~ Ze zdaniem przydawkowym (1): ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie/ á iż ty opony nędznych ludzi ſą rozbite ná twoię probę/ iákie ſerce będzyeſz okázował przed oblicżnoſcią Páná ſwego. RejPos 69.~

»na probie« [w tym w porównaniu: jako na probie (6)] (23): A kto záſię złośćiwym ná they probye będzye/ Ten iuż z onym wygnáńcem tu niſko oſiędzye. RejWiz 117; RejPos 56.

~ Zwroty: »być (jako) na probie« [szyk zmienny] (1): Dawnoć ieſt ná tey probie záwżdy ludzkie plemię. RejWiz 181; Tu iuż ſłyſzymy iákie fáłeſznośći/ obłudnośći ſwiáthá tego máią przypádáć ná ten nędzny ſwiát áż do ſkońcżenia iego/ áby záwżdy był iáko ná probie wierny á poſwięcony iemu Koſcioł s. iego RejAp 73v, 68, 92v, Ee; MycPrz I B4v.

»mieć (jako) na probie« [szyk zmienny] (7): iż on [Pan] ſwiáth záwżdy chce mieć iáko ná probie/ áby było znáć wierne miedzy niewiernemi RejAp 167, 92, AA7; gdyż Pan vſtáwicżnie chce mieć [...] ten Koſcioł ſwoy/ to ieſt/ to zebránie wybránych ſwoich/ iáko ná probie RejPos [279], 187v, 347; RejZwierc 196.

Szereg: »na probie a w prześladowaniu« (2): Tu iuż dáley Pan vkazáć chce/ iż przedſię chcze mieć záwżdy ná probie á w przeſládowániu wierne ſwoie RejAp 92, AA7. ~

»w probie [czyjej = kto jest wypróbowywany]« (1): ieſliże thu w tym pielgrzymowániu náſzym/ á w tey nędzney probie náſzey/ będzyemy chodzić wedle woley á náuki ſwiętey iego. RejPos 182.

αα. Okoliczności będące sprawdzianem kogoś (2): Doległośćiam/ nędzam/ y dziwnym chorobam/ Záwżdy podledz muśi [człowiek] iákby pewnym probam. WisznTr 32.
Szereg: »proba i trudności« (1): zebyśćie też y o tym ſie dowiedzieli/ [...] iákich wielkich y zacnych rzecży/ á z iáką też dziwną probą y trudnośćiámi [...] nam Polakom/ imo inſze przednieyſze narody Pan Bog á oćiec náſz dobrotliwy/ z łáſki ſwey ś. vżycżyć racżył CzechRozm A2v.
β. Egzamin (1):
Wyrażenie przyimkowe: »by na probie« (1): Iáko ſie maſz záchowáć przy tey krotochwili. W ktorey tu záwżdy chodziſz by ná probie żacżek RejWiz 164.
γ. Okres próbny (2):
Zwrot: »być na probie« (1): Nie wiem co mam s ſobą dzyáłáć/ A coż komu rádę dáwáć/ Nie byłám ná żadney probye/ Przeto máło wiewá obye BielKom G4v.
αα. Nowicjat (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na probę« (1): Ale pánno poſłuchaycie/ Mnię ná probę w klaſztor daycie BielKom G4v.
b. Sprawdzenie zgodności z wzorcem [czego] (2): Korce Gdańſkie máią bydź domá/ dla proby wymierzenia we Gdańſku. GostGosp 92; oná to [tj. przędzę] ma ná wagi podźielić Kmiotownam/ coby bez obćiążliwośći prząść mogły/ á táką wagę oddáły: á iednę wagę ſprząść domá dla proby wagi GostGosp 114.
c. praw. Sposób postępowania mający na celu ustalenie prawdy (3): Káżdą z oſobná okolicżność pilnie roſtrząſáią [w sądzie duchownym]/ mieyſce/ cżás/ oſobę/ y inſze tym podobne rzecży. Dozwáláią ſprzecżnikowi mowić co mu ſię zda/ y o ſámych perſonách świádkow/ y o ſpráwie. Sądy Polſkie/ ile wiem/ niemáią tákich prob. ModrzBaz 86.
α. Tortury (2):
Wyrażenie przyimkowe: »na probie« (2): Ná probie to powiedział [pojmany] że Graeckiego woyſká/ Tyſiąc gáler ná kotwicách pogotowiu ſtoj KochOdpr D3; KlonWor 38.
d. mat. Sprawdzenie poprawności wyniku działania matematycznego (6): Proba zday facity zpołem przydzieli zyſk ſpolny: dobres cżynił KłosAlg G4v, F, Fv.

proba czego (1): Proba Reguły Detri. Oſtatni thermin poſtaw na przodku/ á pirwſzy na oſtatku á facit we ſrzodku/ cżyńże według reguly/ przidzieć ſrzedni termin pirwſzego działania. KłosAlg F.

Wyrażenie przyimkowe: »na probie« (2): Gdy chczeſz probować á zoſtałać frakta po dzieleniu moneti mnieyſzey albo wagi/ tedy iey nie vmieyſzay/ iedno ią na probie proſto prżyday cżija była iako tu. KłosAlg F, F.
e. Badanie czystości metali szlachetnych (4): á z ſolą Armoniacu m [!]/ z żywem ſrebrem cżerwonem przyprawuią złoto/ kthore proſthemu cżłowiekowi ieſt trudne ku poznaniu, ale probą łączno poznać. FalZioł III 34b.
Wyrażenia: »proba srebra« (1): Coticula. Oſelká/ [...] lapis quo fit auri vel argenti experimentum, Probá á koſztowánie złotá álbo ſrebrá. Mącz 66d.

»proba złota« (1): Mącz 66d cf »proba srebra«.

Szereg: »proba a kosztowanie« (1): Mącz 66d cf »proba srebra«.
Przen (2): w teyże probie Ian ś. zowie Antychriſtámi tych/ ktorzy rozwięzuią Iezuſá. CzechEp 341, 233.
2. Dowód, przykład świadectwo (6):

proba czego (1): támeś [pod Ułą] ty ſwéy śiły Probę napiérwéy podał: á iuż znáczné były Twego męſtwá początki KochJez A2v.

proba z kogo (1): W tobie/ iák w gniazdźie/ vcżynność miánuię. Twirdzę to (bo mam pewną probę z śiebie) Iż godná ſławy/ godná wiecżney chwały Twa ſzcżyrość GrabowSet Y.

proba na kim, ze zdaniem przydawkowych (1): Kreẃ łzámi wyćiekłá/ zginęłá ozdobá/ Co żal vmie/ ná mnie doſtátecżna probá GrabowSet R4v.

proba czyja (2): Confeſsioniſtow probá niepewna. WujJud 137 marg [idem] Ll5v.

Wyrażenie: »proba (nie)pewna« (4): Ale to probá nie pewna/ ktorey y Anábáptyſtowie y Troybożánie przijaćiele wáſzy vżywáią. WujJud 137, 137 marg, Ll5v; GrabowSet Y.
3. Egzemplarz próbny, próbka; specimen Calep, Cn; argumentum, indicium, obrussa, ostensio, primum exemplar Cn (1): Specimen, Proprie in quavis merce dicitur exiguum quiddam, quod a venditore spectandum profertur, ut ex eo empto rem totam aestimet. – Pokązanie probi. Calep 996a.
4. Kryterium sprawdzające, sprawdzian, probierz; exemplum, reguła Mącz (9): [Jonatas przed walką z Filistynami] tę wrożkę od Bogá nátchnioną wźiął. Ieśli (mowi) nieprzyiaćiele powabią nas mowiąc: Podźćie do nas: tedy poydźiemy: bo ich Bog podał w ręce náſze. Ieśli rzeką: cżekayćie nas: nie wychodźmy przećiwko nim/ bo ſie nam nie zdárzy. Y niechybiłá mu tá probá. PowodPr 58.

proba czego (2): Mącz 351a cf Szereg. Cf Wyrażenie przyimkowe.

proba na kogo (1): Náchrámuie ná nogę/ y trochę gárbáty/ Cżuprynę ma ná cżele/ y łeb kriſpowáty. A gdy ták w Przywileiu opiſzą oſobę/ Iuż máią ná fałſzerze nieomylną probę. KlonWor 54.

proba miedzy kim a miedzy kim (2): á wżdy muſzą trwáć ty figle á ty pokuſy tego wężá chytrego [tj. szatana]/ ábowiem iużby nie byłá nigdy probá miedzy wiernemi á miedzy niewiernymi Páńſkiemi RejPos 239v; RejZwierc 259.

proba czyja (1): A ták to będźieſz miał iáko iednę probę ſzcżyrych i prawdźiwych Chriſtian/ ktorych ieſt Chriſtus Pánem y małżonkiem: że nie ktorzy inſzy ſą/ iedno ktorzy weń wierzą CzechRozm 198.

Szereg: »proba albo (a) nauka« (2): Regula philosophiae, proba, regula Habere regulam qua vera et falsa discernantur, Mieć probę álbo naukę dobre rzeczy od złych rozeznawánia. Mącz 351a. Cf Wyrażenie przyimkowe.
Wyrażenie przyimkowe: »wedle (a. według) proby« (3): Wſzyſtki tedy ludźie y zgromádzenia w Kośćiele Powſzechnym/ ktore ſie ták nie záchowuią wedle tey proby/ oddalone od prawdziwey ſpołecżnośći świętey być rozumiemy. WujJudConf 137.

~ według proby czego (1): A przeto bárzo tego [...] potrzebá/ ábychmy piſmá Prorockie y Apoſtolſkie według proby Kośćielnego á powſzechnego wyrozumienia y wykłádu rozumieli y wykłádáli. WujJud 29.

Szereg: »wedle proby a nauki« (1): Ad regulam dirigere, Wedle proby á práwey náuki proſtowáć. Mącz 351a. ~
5. Zawartość metalu szlachetnego w stopie z innymi metalami (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na probie« (1): 1. ſztu. zło. waży 19. mrc̀. 3. ſkoycze 1/2. nieſie na probie 18. karatow 3. grani, koſzt. 1/ ktf. 64. gf. KłosAlg H2.
6. [Narzędzie tortur; catasta, equuleus (eculeus), fabrica, fidicula, lectus ferreus, rota, noxialis stipes, tabularium, tortum Cn [na kogo]: Fidicula Fulter/ daran man die Schelcke zeucht Probá ná złodzieye ArtNom I8.]
7. [Obliczenie przewidywanej ilości ziarna uzyskanego z całego zbioru na podstawie ilości wymłóconego ziarna z jednej kopy: bo zboże jeszcze nie było in toto wymłócone a residuitas nie mogła być osumowana wziąwszy próbę z omłóconej kopy, bo cię nie mogło trapić w żadnym folwarku całe zboże, że je popsowały myszy. LustrMalb II 32; Tatarki w przerzeczonych folwarcech in summa jest kop 702. Kładąc na 1 kor. wedle proby dwie kopie, będzie kor. 351. LustrRus 104, 104; Żyta z posianych beczek 243/1 użęto tylko kop 400 [...], którego próba nie wynosi więcej tylko z kop 2 krak. kor 2 1/2 LustrPodl 38.]
8. W zwrocie: »być na [jakiej] probie« = być jakimś, należeć do jakichś (1): Lecż zaż ieſt Boże/ kto nie grzeſzy tobie? Y Anyołowie nie ſą w tákiey probie. GrabowSet R2.
9. Prawdopodobnie: Sposób postępowania [czyja] (1): Prozno ſie mamy ſpuſzcżáć ná męſkie oſoby/ Iuż oni nie odſtąpią ſwoiey zwykłey proby. BielSjem 3.

Synonimy: 1. doświadczanie, doświadczenie, dowod, doznanie, doznawanie, kosztowanie, nauka, nawiedzenie, pokazanie, rozbieranie, skosztowanie, skuszenie, świadectwo, uważanie, uważenie; a.β. egzamen; c.α. męka; 2. doświadczenie, dowod, doznanie, nauka, obaczenie, okazowanie, poznanie, przykład, świadectwo, wywod; 4. probierz.

Cf PROBOWANIE

ALKa