[zaloguj się]
[pdf]

PROBIERZ (16) sb m

probierz (16), [probirz].

o jasne, e pochylone.

Fleksja
sg pl
N probiérz probiérze
G probiérza probiérz(o)w
A probiérze
I probiérzem
L probiérzu

sg N probiérz (2). ◊ G probiérza (1). ◊ I probiérzem (2); -em (1), -(e)m (1). ◊ L probiérzu (2). ◊ pl N probiérze (7). ◊ [G probiérz(o)w.] ◊ A probiérze (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Miernik służący za podstawę oceny czegoś; kryterium, sprawdzian; canon Cn (6): Bo to ieſt iáko probierz v Páná náſzego/ A by nie iego [szatana] figle nie znáćby żadnego. Kto wiernie kto niewiernie s Pánem ſie obchodzi RejWiz 136; ReszPrz 34, 36.
Przen [na kogo] (3): Wſpomagay kędy możeſz wżdy też y drugiego. Boć ty ná nas probierze Pan tu ſpráwić racżył/ Iákie też będzye ſerce á chuć po nas bacżył. (marg) Vbodzi ſą probyerze ná bogáte. (–) RejWiz 187, Dd3v.
2. Kamień probierczy; w porównaniu; coticula, exhebenus, index, lapis Heraclius a. Lydius Cn (1):
Zwrot: »na probierzu probować« (1): Tymże obycżáiem możećie inſze kázde wiáry y náuki chrześćijáńſkiey ártykuły/ iáko ná probierzu złotnicżym kámieniu/ złotá probowáć/ gdy co tákowego/ co kośćioł vcży/ kácerze teráźnieyſzy/ gánić y háńbić będą ReszPrz 34.
Szereg: »probierz, złotniczy kamień« (1): ReszPrz 34 cf Zwrot.
3. Osoba oceniająca coś, sprawdzająca; probator Calep, JanStat, Cn; arbiter, censor, criticus, existimator, index, spectator Cn (9): Ale w czym téż oni [dawni królowie] znáczni być chćieli/ tymby ſye nam znimi ná ſztych puśćić/ którym probiérzem ia ná ten czás być niechcę. KochWr 29; Probator – Doznawacz, probierz. Calep 850b.
a. Osoba oznaczająca zawartość metali szlachetnych w stopach (6): przełożył [Kolumb] ná wyſpie brátá ſwego Bártłomieiá nád wſzytkim ludem/ áby był pilen ſkárbow/ bo był wielkim Probierzem [probirzem BielKron 1554 307] y Miſtrzem około ſpráwowánia złotá BielKron 442v; [ListyZygmAug 1555/310].

W połączeniach szeregowych (2): WyprKr 2; Złotnicy/ probierze/ ſzeydownicy/ s tey náuki [alchemii] powſtáli. BielKron 26v; [Po tych artikulech, jako to sam porządnie spisane, nasladuiąm przyśięgÿ na[j]przod żupnika, a po tym inszych urzędnikow iako ÿ mieÿskich, ÿ inszych huttmanow, pisarzow, s[z]melcerzow, probierzow, etc. OrdunekGórn 48].

W porównaniu (1): Boś nas z probował Boże: doſwiádſſyłeś nas ogniem/ thák iáko probierze ſrebrá [igne nos examinasti sicut examinatur argentum]. Leop Ps 65/10.

Szeregi: »probierz i myńcarz« (1): Sam [podskarbi] téż ma mieć pilność wſzyſtkę około monety: y niechay ma Probiérze/ y ſwoie Myńcarze [probatores, sculptores JanStat 308]/ którzy bić będą SarnStat 340.

»szmalcerz i probierz« (1): Szmálcérze y Probiérze/ zá naylepſzą dryakieẃ wychwaláią/ mowiąc/ iż máſło roſtopione/ ktho go s nich wielé pić może/ ieſt prześpieczny od iádu s piecá SienLek 156v. [Ponadto w połączeniu szeregowym.]

b. Osoba sprawdzająca jakość towaru (1): Gdźie wielookne cżekáią ſzpychlerze Polſkiego źiárná/ kupcy y probierze/ Ná mośćie KlonFlis D4v; [Aby szynkowie nie śmieli począć abo otwierać żadnego wina, aliżby je probierze od urzędu postanowieni oglądali WilkPozn II 1557 nr 67].

Synonimy: 1. miara, proba; 2. »probierny kamień«, »probowny kamień«, »złotniczy kamień«; 3. doświadczyciel, doznawacz.

ALKa