[zaloguj się]
[pdf]

KAMIEŃ (2061) sb

kamień m (1306), kamienie n coll (41), kamień a. kamienie (714); kamienie Prot A2, ReszList 152, BielRozm 2, 3; kamień : kamienie OpecŻyw (13 : 3; 37v, 73v, 193v), FalZioł (244 : 2; I 50b, IV 44d), HistAl (9 : 1; M7v), MurzNT (14 : 1; Luc 19/40), Leop (41 : 1; 3.Reg 7/11), RejZwierz (5 : 4; A6, A6v, 110 [2 r.]), BibRadz (40 : 1; 3.Reg 6/7), BielKron (115 : 8; 19, 25v, 33, 35v, 45, 64v, 77, 285), RejAp (25 : 1; AA2), RejPos (43 : 4; 84, 156, 267v, Ooo5), HistLan (3 : 1; C2), RejZwierc (13 : 4; A3, 182, 188v, 240), BudBib (50 : 1; 3.Reg 6/7), SkarŻyw (74 : 2; 140, 187), PudłFr (1: 1; 27), WujNT (69 : 1; Matth 4/3), KlonFlis (1 : 1; G2v).

Do n coll kamienie zaliczone zostały przykłady, w których: a) przy formie „kamienie” występuje składnia zgody z przydawką w niewątpliwym sg n i (lub) z orzeczeniem to sg (n), np. to kamienie, kamienie jest, było; b) w zdania przydawkowym względnym nawiązującym do formy G sg występuje zaimek w formie dopuszczającej interpretację jako sg n lub pl subst, ewmtualnie w niewątpliwej formie, sg n i pl, np. kamienia, które zową; c) w zdaniu przydawkowym względnym nawiązującym do formy sg występuje orzeczenie w pl, np. kamieniem, co są; d) w A pl występuje koncówka -a.

-a- (2059), -ą- (1), -u- (1); -e- (2002), -ę- (57).

a jasne (w tym 34 r. błędne znakowαnie); -e- (259), -é- (19); -é- KochDz, też SienLek, Calep; -e- : -é- OpecŻyw (21 : 8), Mącz (169 : 1), OrzQuin (5 : 1), BiałKat (6 : 1), Oczko (4 : 2), KochPieś (3 : 1), GórnTroas (1 : 2); w końcowym e wahania.

Fleksja
sg pl du
N kamień, kamienie kamienie kamienia
G kamienia kamieni, kamieniów, kami(o)n
D kamieniowi, kamieniu kamieni(o)m
A kamień, kamieni(e) kamienie, kamieniå kamienia
I kamieniem, kamienim kamieńmi, kamienmi, kamieniami kamieni(o)ma
L kamieniu kamieniach, kamieni(o)ch
V kamieni(e)
inne pl G a. A - ; sg a. pl N - kamienié; sg a. pl A - kamienié; sg a. pl V - kamienié

sg N kamień (400), kamienie (26); -é (5), -(e) (21). ◊ G kamienia (345); -a (146), -å (120), -(a) (79); -a RejRozpr, MurzHist, KromRozm III (2), HistRzym (4), KuczbKat, BudNT, Skarjedn, KochPs (3), MWilkHist (3), StryjKron, NiemObr, KochPhaen, GórnRozm (2), ZawJeft, KochFrag, LatHar, PaxLiz, KlonWor, PudłDydo; -å BierEz, MurzNT (2), BielKom, RejFig (3), OrzRozm, BiałKat, HistLan (2), ModrzBaz, WysKaz, KlonFlis; -a : -å OpecŻyw (2 : 2), LubPs (1 : 1), KrowObr (2 : 6), RejWiz (2 : 1), Leop (12 : 5), BibRadz (7 : 8), BielKron (16 : 33), GrzegRóżn (3 : 1), Mącz (19 : 15), SienLek (9 : 3), RejAp (3 : 2), RejPos (10 : 10), RejZwierc (3 : 1), BudBib (5 : 3), CzechRozm (2 : 4), Oczko (2 : 1), SkarŻyw (10 : 4), CzechEp (4 : 1), WujNT (6 : 5). ◊ D kamieniowi (28), kamieniu (4); -u GliczKsiąż, Mącz; -owi :-u RejZwierc (1 : 1), BudBib (1 : 1). ◊ A kamień (437), kamieni(e) (4). ◊ I kamieniem (172), kamienim (24); -im BierEz, KromRozm III, Strum; -em : -im OpecŻyw (3 : 3), HistJóz (1 : 1), BielŻyw (1 : 1), HistAl (2 : 4), KrowObr (1 : 1), Leop (7 : 1), BielKron (22 : 7), NiemObr (1 : 1), WujNT (8 : 2); ~ -em (11), -ém (4), -(e)m (157); -em OpecŻyw (3), KochTr, KochJez, PudłFr; -em : -ém BiałKat (2 : 1), Oczko (3 : 3). ◊ L kamieniu (106). ◊ V kamieni(e) (2). ◊ pl N kamienie (38); -e (3), -(e) (35). ◊ G kamieni (81), kamieniów (4), kami(o)n (2); -(o)n HistJóz; -i : -ów : -(o)n FalZioł (2 : 2 : –), BielKron (13 : 1 : ‒), Mącz (5 : 1 : ‒), GostGosp (1 : – : 1); ~ -ów (1), -(o)w (3). ◊ D kamieni(o)m (5). ◊ A kamienie (22), kamieniå (1); -e :-å BielKron (4 : 1); ~ -e (1) OrzQuin, -é (1) SarnStat, -(e) (20). ◊ G a. A kamieni (1). ◊ I kamieńmi (81) [w tym zapis: kamienmi (10)], kamieniami (4); -mi : -ami SkarŻyw (16 : 1), StryjKron (2 : 3). ◊ L kamieniach (19), kamieni(o)ch (11); -ach Mymer1, BielKron (3), Mącz, BiałKat, SkarŻyw (2), StryjKron, WujNT (3), SarnStat (2), SkarKaz; -(o)ch RejWiz, BibRadz; -ach : -(o)ch FalZioł (2 : 6), BudBib (2 : 3); ~ -ach (11), -åch (5), -(a)ch (3); -ach Mącz, SkarŻyw (2), WujNT (3), SkarKaz; -åch BiałKat, StryjKron; -ach:-åch BielKron (2 : 1), BudBib (1 : 1), SarnStat (1 : 1). ◊ sg a. pl N kamienié (47); -é (3), -e (3), -(e) (41); -e KochFr; -é : -e Oczko (1 : 1), KochPs (2 : 1). ◊ A kamienié (187); -é (9), -e (3), -(e) (175); -é MurzNT, Oczko (3), GórnTroas (2); -e KochWz, KochPieś; -é : -e OpecŻyw (3 : 1). ◊ V kamienié (1). ◊ du N (cum nm) kamienia (2) BielKron 34, 274. ◊ A (cum nm) kamienia (6) FalZioł IV 31a, HistAl A3, BibRadz Ex 28/11, 12, SkarŻyw 484, SarnStat 254; -a (5), -(a) (1). ◊ I (cum nm) kamieni(o)ma (1) FalZioł I 38b.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia
1. Różnej wielkości odłam skalny, skała; lapis Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; saxum Murm, Mącz, Cn; lithos Mącz; calculus Calag; calx Cn (1317): BierEz D3v [3 r.], I3, M4, N3v, Sv [2 r.]; Sláwa o tobie wielka/ iż by ty był ſyn boga żiwego/ ieſtli tako ieſt rzecży aby to kamienié bylo chlebem. OpecŻyw 37v; Ale mily Iezus nachyliwſſy ſie nadol/ pocżął piſatz palcem na kamieniu. OpecŻyw 77v; wten cżas vpádl nakamién Iezus mily OpecŻyw 107v; Murm 22 [2 r.], 121; Mymer1 6; MAiownik [...] Ieſt ziołko roſtącze około wod/ albo na wilgotnych mieſczach, albo na wilgotnych kamienioch FalZioł I 45a; Petroleum. Ieſt oley kthori idzie z kamienia FalZioł II 23v; Ta żywie [ryba] wodą ſlodką y kamieniem ktore w tey wodzie ſą FalZioł IV 44d, I 89c, 144a, 146d, III 35b, IV 29d (14); Cżemu mozg ieſt wilgotny. (–) Aby tim łaczniey w ſię przijął wſzelkie wyciſnienie iako woſk miękki albo ciaſto richley w ſię wſzelki obraz prziymie cżego kamien nie dopuſci. GlabGad B4; LibMal 1547/134v; HistAl H4; Czyli ieſt który zwás człowiek/ ktorégo ieſli by ſyn iego prośił o chléb záſz mu podá kamięń? MurzNT Matth 7/9, k. 11, Luc 4/3; KromRozm III L3; Nie kłádź kámienia ná drogi/ By kto nie obráźił nogi BielKom D3v; GliczKsiąż C8, L2v; Bo pátrz gdy wielki kámień z gory ſie obáli/ Iuż więc mocną drzewinę y s korzeniá wáli. RejWiz 137v, 108v [2 r.], 110, 110v, 111, 126, 148v; Leop Num 21/15, Iob 8/17, Is 27/9 [2 r.], Luc 4/3, 11/11; Szwiec co grad cżynił s kámienia. RejFig Cc4, Aa2v [3 r.], Bb4v, Cc4, Ee, Ee2v; RejZwierz 15v, 22, 46v, 115v [2 r.], 125v; A gdy vćiekáli przed Izráelczyki bieżąc z gory od Bethoron/ tedy ná nie puſćił Pan z niebá kámienie wielkie áż do Azeká BibRadz Ios 10/11, 2.Reg 20/8, I 321a marg, 1.Mach 4/43, 2.Mach 1/31, Luc 11/11; przy iego śmierći kámienie ſie pádáć będzye/ y ſłońce ſie záćmi BielKron 19; Przyſzedł nád wał gdzye było kámienie záwieśiſte iáko zęby w ſkále. BielKron 64v; Izáák ſie rozgniewał ná cżártá/ pochwyćił kámień dał cżártowi w cżoło BielKron 457; nábrałem podołek kámienia/ chodząc zá dźiećmi ćiſkałem ná nie. BielKron 458, 9v, 14v, 15, 15v [2 r.], 21 [2 r.] (30); Asper lapis, Chropowáty kámień. Mącz 18a; Calculosa via, Oſtra á kámieniſta drógá. To yeſt/ w którey wiele kámienia. Mącz 31b; Saxaglareosa, Drząſtwiſte kámienie. Mącz 146b; Lapideo imbri pluit, Kámienie z niebá pádáyą. Mącz 184a, 182d, 184a [3 r.], 196a, 334a, 352b (18); SienLek 7v, 90v, 91 [2 r]; Cżárownice s kámieniem topią. RejAp 154v marg[idem Dd3J, 154v [2 r.], Dd3; bo iáko kámień/ może być więtſzy/ głádſzy/ ábo chropáwſzy ieden niż drugi/ ále przedſię nie będzie bárziey kamieniem GórnDworz X7; HistRzym 3, 68 [9 r.], 68v [2 r.], 69v [4 r.], 111 [2 r.]; RejPos A6, 69v, 71 [2 r.], 142v, 220v (10); Mocny Bóg s kámienia wzbudźić ſyny Izráelſkie. BiałKat 183v; Ale ie mniemánie ich bárzo omyliło/ Abowiem miáſto złotá kámienie tám było. HistLan C2, C2, D4v, Fv; Abowiem kámień nigdy ſie płomieniem nie zápali/ iedno márne ſmieći RejZwierc 37v, 10v, [782]v [2 r.]; A gdy byli v kámieniá wielkiego/ ktory w Giwehonie/ tedy Hámáſa ſzedł przed nimi BudBib 2.Reg 20/8; Wgłádkich kámienioch potoku [m partibus torrentis] dział twoy BudBib Is 57/6, Gen 29/2, Deut 8/9, Iob 14/19, Prov 26/8, 2.Mach 1/31, 10/3; HistHel Cv [2 r.]; BudNT Matth 7/9, Luc 11/11; Ktory báłwan nie co innego znácżył/ iedno cżtery Monárchie ábo páńſtwá/ ktore miáły być ná świećie/ á iż ty wſzyſtki pokruſzyć miał kámień ieden/ z gory bes ręku odćięty CzechRozm 168v, 168v [2 r.], 180, 239v, 257v; A przeto/ choćiaby kto bronią drewniáną/ choćia żelázną/ ábo kámieniem ręcżnym [seu saxo manuario]/ ábo ręką bliżnego nieprzyiaćielſkie bił/ ták iżby vmárł/ tedy ten co bije/ zá mężoboycę ma być policżon ModrzBaz 78v; Bo ráfy ſą owe kámienie ná rzekach/ ná ktorych więzną ſzkuty/ komiegi ModrzBaz 96v marg; SkarJedn 384; Oczko 8v [3 r.], 9, 14v, [43]; Calag 464a; á oto z kámięniá Zdróy przeźroczyſty wypadł nowégo ſtrumięniá. KochPs 115; wiedzieć nikt nie mogł/ ieſli kiedy ná łoſzku ſypiáłá. bo ią záſtawano/ ná ziemi/ ná ſkorze/ á zkámieniem wgłowách leżącą. SkarŻyw 161; ták wielki [smok]/ iſz gdy ſię ruſzył/ ziemiá pod nim drżáłá/ á kámienie ſię kruſzyło. SkarŻyw 187, 26, 98, 101 [2 r.], 113, 165 (26); KochDz 107; KochPhaen 9; Zakonnicy obacżywſzy to/ bárzo byli ſtąd záſmuceni/ máiąc zá to/ áby to cżárt odmienił z pieniędzy kámienie WerGośc 218; KochTarn 76; GórnRozm N3; Czemuż niemożećie Ogniá w wodę obróćić kiedy téż záchcećie? Czemu kámieniá w drzewo? ZawJeft 36; Calep 581b, 582a; Nam przydźie/ kto wié/ z ktorémi Zyć/ niewiedźieć w iákiéy źiemi: Ieſli w tey co zboże rodźi/ Czy w téy co kámienié płodźi. GórnTroas 56, 65; GrabowSet K4; WujNT przedm 19, Matth 3/9, 4/3, 7/9, Luc 3/8, 4/3, 11/11; SarnStat 3v; KmitaSpit B4; SkarKaz 160a; GosłCast 10; Przez to kámienie zdawná Wiślny vpor/ Przedárł ſobie tor. KlonFlis G2v, F3; Záſtrzeli go myśliwiec/ nie cżeka ruſznice/ Kámieniem/ ábo z wozá dobywſzy kłonice. KlonWor 35; Padł ná kámień co zdawná na vlicy leżał: Y tám go duch y żywot ná mieyſcu odbieżał. KlonWor 44, 21.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy gatunku (1): Lapides silicei, Krzemienne kámienie. Mącz 393b.

W połączeniach szeregowych (6): KrowObr 43v; BielKron 276v; ći to z drogi ſprzątáią kędy ma ćiągnąć Ceſarz/ chroſthy/ kámienie/ drzewo/ y wſzelkie przegábánia BielSpr 53, 64; SkarŻyw 363; StryjKron 673; WujNT 306.

W charakterystycznych połączeniach: kamień gorący (2), maluczki, marny, mocny (2), niemały, okrutny, rozpalony, szyroki, wielki (21), wilgotny, wydrążony, zawiesisty.

Przysłowia: kto zákłáda kámień bliźniemu ſwemu/ obráźi ſie ſam ná nim Leop Eccli 27/29; á ktory ná drugiego kámień thoczy/ obroći ſię ná ſámegoż. BibRadz Prov 26/27; kto tocży kámień nań ſie wroći. BudBib Prov 26/27.

Nye wyedzą podobno że ten kámyeń kthorego cżęſto z myeſcá poruſſa/ nye rad mchem obraſta rychło. GliczKsiąż L2v; Iáko kámyeń gdy go cżęſto á gęſto z myeſcá przenaſſa/ nye łatwie obraſta áni mchem obchodzi. GliczKsiąż Nv.

Ten ktory wzgorę rzuca kámień/ ná głowę iego pádnie Leop Eccli 27/28.

Przypátrz ſie temu káżdy/ ieſli owo nie trefnie/ kiedy trefi koſá ná kámień? GórnDworz Q5.

Vyrzyſz áli pochlebcá/ prokurathor/ nágániácż/ ábo ten ktoryby vmiał y s kámieniá łyko obłupić..RejZwierc [193].

w iedneyći ręce chleb podáią/ drugą kámieniem ſię ná ćię zámierzáią LatHar +4v.

Fraza: »jako kamieniem cisnął tak daleko itp.« = quantum iactus est lapidis Vulg [szyk zmienny] (6): A Od. ſſedſſy od nich tak daleko iakoby kamieniem mogl zarzucitz/ pádwſfy na ziemię na ſwé oblicże/ pokornie modlil ſie OpecŻyw 99; było rozdzielone woyſko ná dwoię: iedno od drugiego daley nie było ná ciſnieniu kámieniá. BielKron 307v, 265; KochMon 19; LatHar 719; WujNT Luc 22/41.
Zwroty: »kamieniem bić (a. zabić, a. odbić); kamień bije« = saxo pulsare Modrz [szyk zmienny] (4; 1): pothem klotheczką odbila kamyenyem Jagna LibMal 1547/124v; Tym więcey ieſzcże pobudził wſzytek lud ku płácżu/ ták áż niewiáſty biły pierśi ſwoie kámieniem BielKron 45v; Y to ták/ że iuż też w nie kámień ten co dźień to bárźiey á bárźiey bije/ y bárzo ie kruſzy y pſuie. CzechRozm 169; ModrzBaz 78v; SkarŻyw 207; WisznTr 33.

»ciągnąć, roztargać po kamieniu« (1 : 1): S tey przycżyny rozgniewawſzy ſie/ roſtárgáli go końmi po kámieniu BielKron 96; SkarŻyw 363.

»ciskać (a. (prze)cisnąć) kamieniem« = proicere lapidem PolAnt; mittere lapidem Vulg; lapide petere a. transmittere, torquere saxa Mącz [szyk zmienny] (9): Lepiey ieſt kámieniem darmo ciſkać, niż prożne ſłowa mowić. BielŻyw 130; GliczKsiąż B2v; BibRadz 4.Reg 3/25, Eccli 22/23; BielKron 271, 285; Tectum lapide transmittere, Dóm kámieniem przećiſnąć. Mącz 227c, 295b, 459a.

»dać, uderzyć kamieniem« [szyk zmienny] (2 : 1): Drugi mi tákież vcżynił/ iż mi dał kámieniem w bok BielKron 458, 458v; Lecż gdy ś. Bęnedict krzyżem świętym ſklankę onę przeżegnał: ták iákoby w nię kámieniem vderzył/ zdruzgotaną zoſtáłá SkarŻyw 249.

»kamień dźwigać (a. podźwignąć)« [szyk zmienny] (2): Iedenże kámień podźwignął/ Pod ktorym wiele złotá wźiął. BierEz E3; RejPos 219.

»kryć pod kamień« = zakopywać (1): Nie lituy vtráćić pieniędzy dla brátá y przyiáćielá/ [...] á nie kryi ich pod kámień [non abscondas illam sub lapide Vulg] ábyć ſię od rdze nie popſowáły. BudBib Eccli 29/13.

»kamienie, kamienim miotać (a. wymiatować); kamienia miotanie« [szyk zmienny] (4 : 1; 1): Y iął nań kámienim miotáć BierEz Sv; RejPs 16v; Tákież żoná iego Pirrá/ żeńſki narod kámienia miotániem wzbudziłá. BielKron 23v, 72, 294v; mieć ty kámień ſto tyſięcy rázow wzgorę/ przedſię on nigdy ſie nie zwycżái ſam przez ſię wzgorę lecieć GórnDworz Ff2.

»z kamienia nakrzesić (a. wskrzosać (się), a. wykrzosać)« = de lapidibus suscitare PolAnt [szyk zmienny] (4): MurzNT Luc 3/8; Przeto Poetowie zmyſlili/ iż on napirwey ludzki rodzay ſtworzył/ y ogień s kámieniá wſkrzoſáć vkazał BielKron 23v, 276v; KlonWor 21.

»kamień nosić (a. przenosić, a. podnieśé, a. unieść), noszący; kamienie bywa podnoszono« = tollere lapidem Vulg [szyk zmienny] (9 : 1; 1): Machina etiam significat, Nieyákie naczinie yáko koło ktorym wielkie kámienie álbo co cięſzkiego bywa podnoſzono Mącz 202d; RejAp 153v; vźrzał wężá ktorego też był z dołu wyćiągnął/ noſzącego kámień w vśćiech HistRzym 68, 69v, 111, 111v; y kazáłá iey kámienie niepotrzebne zmieyſcá ná mieyſce przenośić SkarŻyw 225, 101, 225 [2 r.]; WujNT Apoc 18/21.

»o kamień obrazić (się), obrażenie; kamień obrazi« = offendere ad a. in lapidem Vulg [szyk zmienny] (13 : 1; 1): OpecŻyw 107; W rękach cye nośić będą [...] Byś nigdy nye obráźił o kámyeń twey nogi LubPs Vv; KrowObr 12v, 179v, 215v; Leop Luc 4/11, Rom 9/32; pocżęły ſie ſkáły trzęść/ wáliły ſie gory ná nie/ wiele ludzi pobiły/ y ſamego kámień obraźił BielKron 274v; RejPos 69v, 71 v; CzechRozm 47; ReszPrz 10; WujNT Matth 4/6, Luc 4/11; SiebRozmyśl F.

»w kamień obrocić się, przemienić, obrocony« = skamienieć [szyk zmienny] (4 : 1 : 1): Potym Phineuſá y wuiá ſwoiego Pretá/ [...] w kámienie przemienił BielKron 21, 21 [2 r.]; Niobe, filia Tantali, soror Pelopis, O tey Poetowie powiedáyą że ſie w kámień obroćiłá/ álbo skámiáłá dla dźiećy których byłá pozbáwioná. Mącz 247c; RejAp 149v; GrabowSet A4.

»odmiotać (a. odmiatać, a. zmieśc, a. wymiotać), sprzątać kamień« = tollere lapides Vulg [szyk zmienny] (3 : 1): Leop Ier 50/26; kazáłá drzwi dobyć á kámienie odmiotáć. BielKron 458; RejPos 124v; BielSpr 53.

»odwalić (a. odwalać), odjąć kamień; kamień, ktory się odwalił« = revolvere lapidem Mącz, PolAnt (4 : 1; 1): odwálił iey Iakob kámień s ſtudniey/ áby owce nápoiłá BielKron 15; Mącz 507b; Y rzekli iemu niemożemy áſz ſię zbiorą wſzytkie ſtádá y odeymą kámień zwierſchu ſtudnie/ y nápoimy drob. BudBib Gen 29/8, Gen 29/3, 10; ták też záś ná koniec ono oſtátnie/ nád inſze twárdſze y grubſze Rzymſkie/ koniec ſwoy przez on to kámień ktory ſie z gory odwálił wźięło CzechRozm 169.

»otrącić (się) (a. roztrącić) o kamień, na kamieniu; o kamień roztrącony« = illidere saxis Mącz; allidere ad petram PolAnt; offendere in. lapidem Vulg (3 : 1; 1): y dzieći wáſſe od pierſi odięte będą o kámień roſtrącone. RejPs 204v; Mącz 182d; BudBib Ps 137/9; WujNT Rom 9/32; y roztrąćiłeś ſwoię naświętſzą twarz ná kámięniu onym. SiebRozmyśl B3v.

»kamień, z kamienia rumować (a. urumować)« = elapidare Calep [szyk zmienny] (1 : 1): Agrum lectione lapidum expedire, Rolą vrumowáć z skamienia [!] Mącz 294b; Calep 354a.

»kamień rzucić (a. wrzucić, a. z(a)rzucić)« [szyk zmienny] (6): Ten ći iedno z nich mądry był/ Kámień z drogi przecż zárzućił BierEz D3v; FalZioł IV 38a; BielKron 23v, 457; V Genewy ſadzawká/ w którą gdy kto kámięń wrzući/ dźiwnie prędko wzbiéráiąc/ rolé ludźiém zátapia. Oczko 9v; GórnTroas 17.

peryfr. »taczać kamień« = mieć ciężką robotę (1): Verso saxum proverbiorum, Taczam kámień/ to yeſt/ mam wielką cięſzką robotę ná ſię. Mącz 486b.

»tłuc (się) (a. potłuc) kamieniem« = concidens se (ipsum) lapidibus PolAnt, Vulg (3): popadłem go zá łep/ y potłukłem mu gębę kámieniem BielKron 458v; BudNT Mar 5/5; WujNT Mar 5/5.

»kamień toczyć (a. przytoczyć)« = volvere lapidem PolAnt; saxum advolvere Mącz [szyk zmienny] (4): BibRadz Prov 26/27; Sisyphus, Filius Aeoli, Któri (wedle báśni poeckich) w piekle tę mękę ma/ że wielki kámień ná wyſoką górę muśi toczić Mącz 397b, 506d; BudBib Prov 26/27.

»uderzyć (się) o kamień« = allidere ad petram Vulg (2): WróbŻołt 136/9; Vderzy ſie o kámień w nogę/ kámieniowi łáie RejZwierc [782]v.

»uwiązać (a. przywiązać) kamień; nawiązać kamieni« [w tym: u, do szyje (3)] = lgare lapidem PolAnt [szyk zmienny'] (7 : 1): BielKron 21, 357; Poſpolicie złoſnice/ zwodnice á cżárownice ták trácą/ vwiązawſzy iey kámień v ſzyie. RejAp 154v; BudBib Ier 51/63; SkarŻyw 47, 76, 403; StryjKron 140.

»kamienie walić« [szyk zmienny] (2): Stichże to gor Piecihorſkich, ciecże wielką rzeka Tyrk po Tatarſku, tak prędka iż też riby y kamienie z ſobą walącz w pada w morze Chwalenſkie. MiechGlab 28; KochWz 140.

»wybrać (a. zebrać) kamienie; od kamienia obierać; zbieranie kamieniow« = lectione lapidum expedire Mącz, Cn; dilapidare; lectio lapidum Mącz; delapidare, elapidare, exossare Cn [szyk zmienny] (4; 1; 1): Mącz 184b, 187b, 294b; Iżem ia ſpráwił winnicę miłemu ſwemu [...] y kámieniem z niej wybrał RejPos 59v, 123; ArtKanc K5.

»zabić się (a. zbić) o kamień; o kamień zbicie« = offendere in lapidem PolAnt; illidere saxis Mącz (3; 1): A kożdy się w nogę zábił/ O kámień ktory we drzwiách był BierEz D3v; Iezuſa [...] w Cedron rzekę wrzucenijé ij zepchnienijé/ ij o kamiéń zbicie ij obrażenijé. OpecŻyw 107; MurzNT Luc 4/11; Mącz 182d.

»zakłaść (a. zakładać, a. pokładać, a. założyć, a. przyłożyć) kamieniem, kamień« = obstruere lapidibus Vulg; res ituere lapidem PolAnt [szyk zmienny] (5 : 1): Leop 1.Mach 5/47; Pięć krolow ſkryli ſie do iámy w mieście Mácedá. Powiedzyano o nich Iozue/ kazał ie zákłáść kámienim á oſádzić ſtrożą BielKron 47v, 458 [2 r.]; Albo też kopru włoſkiego poki ieſzcże zielony thákże z gáłąſkámi nárzezáć/ [...] w fáſecżkę vłożyć/ ocetkiem przekropić/ á ſolą potroſze przetrząſnąć/ á kámieniem przyłożyć RejZwierc 110v; BudBib Gen 29/3.

»zamiotać kamieńmi; rozmiotanie kamienia« = operire a. replere lapidibus Vulg [szyk zmienny] (3; 1): y wſſyſtkie ſthudnie záſypiećie/ y káżdą rolą co wybornieyſſą zámiecećie kámieńmi. Leop 4.Reg 3/l9, 4.Reg 3/25; Cżás płácżu/ śmiechu/ nárzekániu/ ſkakániu: Rozmiotánia kámienia/ y záſię zbieránia. BielKron 79v; SkarŻyw 445.

»kamieniem zawalać (a. przywalić)« = proicere lapidem PolAnt [szyk zmienny] (3): BibRadz 4.Reg 3/19, Thren 3/53; Więc kámieniem okrutnym/ on duży niecnotá, cnotá/ Záwalał drzwi do iámy/ y do chlewá wrotá. KlonWor 22.

Wyrażenia: »ciężki (jest) kamień« = gravitas est saxo PolAnt (3): BibRadz Prov 27/3; Abo onby ſobie kazał podáć ſzáthę ábo co lekkiego/ á thybyś dźwigáiąc iáki cięſzki kámień/ y podawał iemu. RejPos 219; BudBib Prov 27/3.

»kamień gradowy« (1) : y dáleko ich więcey pomárło od kámienia grádowego [in lapidibus grandinis]/ á niżli ich pobili mieczem ſynowie Izráelſcy. BibRadz Ios 10/11.

»gromada kamienia« (1): Coniectus lapidum, Zrzucenie álbo gromádá kámienia. Coniectio, idem Mącz 162b.

»kamień niemy, nieumowny« [szyk 1 : 1] (2): Biáda/ ktory mowi drewnu/ ocuć ſię/ wſtań/ y kámieniowi niememu/ izali on może náutzyć? KrowObr 111; KochPieś 24.

»kamień ognisty« [szyk 1 : 1] (2) : A ogniſte kámienie wmiáſto dzdzu będzie miotał ná nie RejPs 16v; BielKron 180v.

»kamień ostry« [szyk 3 : 3] (6): Iezus noſſki ſobie roſkrwawil/ ijże po kamieniu oſtrym chodzitz muſil. OpecŻyw 107v; SkarŻyw 363; Salebrosus – Nierowni pełni oſtrego kamienia, przepadłi. Calep 939b; SiebRozmyśl H3v; CzahTr Fv; GosłCast 59.

»prosty kamień« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł IV 38a; Pátrz na Száfir/ ná Rubin/ á ná proſty kámień/ Iuż cięſzkość/ ciemność/ grubość/ wnet obacżyſz ná nim. RejWiz 113; Oczko 8v. [Cf 5. »drogi kamień« Murm 121, SkarŻyw 87].

»kamień twardy« = lapis durus Vulg [szyk 3 : 3] (6): Dał im obfitość oliwy s kámieniá twárdego/ Aby w tym iáwnie vználi moc y dobroć iego. LubPs gg4; Leop Sap 11/4; BibRadz Sap 11/4; GórnDworz Bb5v; KlonŻal C2; PudłDydo Bv.

»kamieniem zraniony« (1): Ták iſz raz/ ieden zacny Ceſarzowey dworzánin Kátholik kámieniem zrániony zoſtał. SkarŻyw 87.

Szeregi: »(tak) kamień a (jako) cirń« [szyk 2 : 1] (3): á cżyni mu s ſiebie rolą złą á niewdzięcżną/ kámieniem á ćirniem zároſłą RejPos 65, 124v; ReszPrz 86.

»drzewo (a. drewno, a. drwa), (a, i, a(l)bo) kamień« = lignum et lapis PolAnt [szyk 5 : 3] (8): FalZioł I 150d; oná cie máthká porodziłá kthora kámienie y drzewá ná ſwiát wypuſćiła HistAl I8v; RejWiz 111; BibRadz 3.Reg 18/38; wolno káżdemu/ nawięcey dziećiom/ ćiſkáć ná nię błotem/ kápuſtą/ iábłki/ ogorki/ ſliwámi/ okrom kámieniá á drewná. BielKron 261; GórnDworz B3v; HistHel C2; Calep 180a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»kamień, (i, albo) opoka« [szyk 2 : 2] (4): FalZioł IV 43a, 44a; Via lapidibus confragosa, Czięſzka drogá dla kámienia y opoki po drodze leżącego. Mącz 135d, 370a.

»piasek, (abo) kamień« [szyk 2 : 1] (3): OpecŻyw 46; A drugi záś brzeg názywáią Pláſki/ A iż ieſt miáłki/ przeto też nie náſki/ Bo ſię w nim piaſku/ kámienia záwadza KlonFlis F2, F2.

»(ani) kamień, (ani, albo) skała« = lapis neque saxum Vulg [szyk 2 : 1] (3): Leop 1.Mach 10/73; Pátrz iż do kryſu bieżyſz o zakład niemáły/ Miedzy gęſte kámienie miedzy twárde ſkáły. RejZwierc 180; Oczko 9.

»ziemia a (i) kamień« [szyk 2 : 1] (3): w zamku nawiętſze woyſko ſie roſpoſtrze/ nie murem ále dębiną w koło ogrodzony/ źiemią á kámieniem táráſy náſypáne BielKron 410v; RejPos 104v; SkarŻyw 445. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»(ani) kamień i (ani, a(l)bo) żelazo« [szyk 3 : 1] (4): zaſię kamien albo żelazo wielgie gdy ſie rozpali długo w ſobie dzierżi gorączoſć GlabGad E3v; RejJóz H3; HistAl G3v; RejWiz 42.

W przen (15): Owo ieſzcże wſpomniawſzy Pan ná miłoſierdzie ſwoie/ drugi rozerwánia kámień/ przez dziewięćſet lath/ y dáley záſtárzáły/ z kośćiołá ſwego wyrzućić racżył SkarJedn 312.
Zwrot: »kamień dźwigać« (1): Ale ach nieſtotyſz toć nas dziś wiele tákowych czo then kámień dźwigamy RejPos 219.
Wyrażenie: »ostry kamień« (2) : Po krzywych ſkáłách dźiwnię [!] ćię wodźi Gdźie nogá twoiá nieraz vgodźi/ Ná oſtry kámień błędu śliſkiégo ZawJeft 37; SkarKaz 160a.
a) Bibl. (11):
Wyrażenie: »kamień obrażenia, otrącenia, ku obrażeniu, obraźliwy« = lapis offensionis Vulg; lapis percussionis PolAnt (8 : 1 : 1 : 1): A niewierząeemu záſię/ ieſt vpáść kámień obrázliwy/ ſmierć/ piekło/ y potępienie. KrowObr 43v; Leop Rom 9/32, 33; RejAp 179; RejPos 28, 31; WujJudConf 4v; BudBib Is 8/14; Oto kłádę w Syonie kámień obráżenia/ y ſkáłę zgorſzenia WujNT Rom 9/33, s. 555 marg, 1.Petr 2/8.
Szeregi: »kamień i (a) opoka« = lapis et petra Vulg (4): Otho ia kłádę ná Syonie kámień obráżenia/ y opokę zgorſzenia Leop Rom 9/33; RejPos 28, 31; WujNT 1.Petr 2/8.

»kamień i skała« (2): Y będzie świętynią/ y kámieniem otrącenia/ y ſkáłą obálenia [in lapidem percussionis et in petram offensionis]/ dwiemá domom Izráelowym BudBib Is 8/14; WujNT Rom 9/33.

Przen (7):
a) metonimicznie: Rzucanie kamieniem dla zadania bólu (5): ále ná ich nienawiść kładł miłość: [...] ná ich kámienie modlitwy SkarŻyw [236].

W połączeniach szeregowych (3): A on ony rány/ kije/ kámienie/ wzgárdy/ przez trzy látá ćierpiał SkarŻyw [236], 82, 238.

Szereg: »kamienie i kije« (1): dochodziły go cżęſte kámienie y kije SkarŻyw 238. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].
b) Świadectwo apostolskie (1):
Wyrażenia »kamień twardy« (1): Dla cżego ia też poki mi tego prawdą iáſną ſłowá Bożego porządnie y iáſnie/ kámienia twárdego nie zbije/ ná inſze I.M. wywody/ tym iuż iednym/ w niwecż obrocone/ odpowiedáć niechcę. CzechEp 269.
c) Przeszkoda (1): O niewyſławiona wiárá tych ludzi/ iako ſię táką podłośćią y zwierzchnym poniżenim nie obráziłá/ á ná ták przykrym kámieniu nie poſliznęłá ſię nogá ich. SkarŻyw 21.
α. „Kamień” użyty jako podstawa szeroko pojętego porównania lub przeciwstawienia jest symbolem ciężaru, siły, twardości, znikomości, nieczułości itp. (102): PatKaz III 116v; Stoy teras thobie zloto Za kamienie y za bloto. RejKup g7; Dałby ſie iuż y kámień ták długo námowić/ A ty nie chceſz ná dobrą náukę przyzwolić BielKom F6; Y vcżynił Krol Sálomon táką hoyność ſrebrá y złotá w Ieruzálem/ żego było iáko kámienia Leop 2.Par 1/15; BibRadz 1.Reg 25/37, Eccli 22/1; BielKron 457; Lapide ipso obfirmatior es, Rychleyby kámieniá vżył niżciebie. Mącz 128d, 277d; wſzytki ſtrzały ich iáko o kámień tu ſtępieią SarnUzn F7; RejAp AA4; więc gdzieby nam cnoty/ ták były wrodzone/ iáko ieſt wrodzona kámieniowi cięſzkość/ nigdybyſmy ſie zle cżynić nie zwycżáili. GórnDworz Ff2; RejPos 293; BiałKat a4; BudBib 2.Par 1/15, Bar 5/38; Nie przećiw ſie że ſłowá by kámień po łáwie/ Ták z vſt iego pochodzą PaprPan V4; SkarŻyw 460, 572; GosłCast 28; Człowiek nie kámień: á iáko ſye ſtáwi Fortuná/ tákich myśli nas nábáwi. KochTr 16; WisznTr 7; KochTarn 73, 75; Kámięńby ſię vżalił ſtárcá doźrzáłégo GórnTroas 10.
Przysłowia: Zwycżáiem máła kropiá przebije y kámień RejWiz 42; Wſzák kropiá wody kápáiąc vſtáwicżnie/ [...] naitwárdſzy kámień zdziuráwi GórnDworz Bb5v.

Kámień zláty vpada KochPropKKoch 4; Gdyż tedy ćirpliwy pług/ y twárde kámienie Cżás niſzcży/ wierſze iednák trwáią w ſtałey cenie. RybGęśli B3.

Fraza: bibl. »kamienie będzie wołać itp.« = lapides clamabunt Vulg [szyk zmienny] (22): Zapráwdę powiedám wám/ ieſtli ty dziátki będą milcżetz/ kamienié będzie wolatz OpecŻyw 73v; MurzNT Luc 19/40; á z drzewá krew będzie kápáłá/ y kámień wyda głos [lapis dabit vocem] ſwoy Leop 4.Esdr 5/5; Wołałciem ią też doſyć/ á ledwe kámienie/ Iż nie woła/ coż potym/ gdy twárde ſumnienie. RejZwierz A6; A potym y kámienie/ iuż niech woła zá nim RejZwierz A6v; Ale gdy złoto niechce/ wołay wżdy kámienie RejZwierz 110; Abowiem y kámienie z murow/ wołáć będą ná ćię BibRadz Hab 2/11; Ale iesli ſię wam zda płoche ich ćwiczenie/ Ná koniec mowić będźie to nieme kámienie. Prot A2; RejAp AA2; á s kámieniá głos ſłyſzan będzie. RejPos 5v, 156, 206v, 267v, Ooo5; RejZwierc A3, 182, 188v, 240; BudBib 4.Esdr 5/5; BielRozm 2, 3; WujNT Luc 19/40.
Zwroty: »jak(o) (by) kamień leżeć; kamień co leży« [szyk zmienny] (6; 1): Gdyż chleb takowy iż ieſt cięſſzy przeto w żołądku leży iako kamicn [!] GlabGad G6v; RejWiz 13v, 18v, 149; Bo ten iuż czo tey pániey przyſługuie ieſt iáko on kámień co przy drodze dármo leży RejZwierc 23, 65v; CiekPotr 45.

»(jako) z kamienia nabywać (a. używać, a. kuć, a. naczynić) chleba; chleb z kamienia czynić« [szyk zmienny] (6; 2): A on márnik co gi [chleb] więc y s kámieniá kuie/ Záwżdy ſmęcien á záwżdy w nędzy vtyſkuie. RejWiz 51v; ktory [książę świata tego] nigdy widząc myſl twą nie zámieſzka poduſzcżáć w tobie tym więtſzey pożądliwośći ku temu dobremu/ ácż krotkiemu/ mieniu twemu: iedno ábyś pádał przed nim/ á nábywai ſobie iáko s kámieniá thego nędznego chlebá ſwego. RejPos 326, 71, 71v, 81v, 159v, 218, 239v.

»w kamień obracać się« (1): Dayćie temu Seymowi pokóy/ ſerce boli/ y prze żal w kámiéń ſye obraca/ o ſpráwie tego to Seymu ſłucháiąc OrzQuin R4.

»kamień odmiatać« (1): y obráżenie tákie złego przykłádu/ iáko kámień z drogi odmiátáć/ aby ſię bliżny nie podknął/ winna rzecż ieſt SkarŻyw 108.

»pojść do dna, na głębią jako kamień« (1 : 1): Poſzły do dná iáko kámień konie ſpołu s pány. LubPs gg2v; poſzli ná głębią iáko kámień [descenderunt in profunda tanquam lapis]. BudBib Ex 15/5.

»kamieniowi, ku kamieniowi rownać się (a. przyrownać)« (1 : 1): Woſk niekiedy zduná widział/ Iże z błotá gárnce dziáłał: Ktore więc w gnoiu [lege: ogniu] ſtwárdziáły/ Kámieniowi ſie rownáły. BierEz Pv; RejPos 332.

»jakoby kamień się taczać« (1): Trzecie ieſtli płod w żywocie z boku na bok [...] iakoby twardy kamień ſie tacża. FalZioł V 32.

»twardnąć (a. twardnieć, a. zatwardzić) jako kamień; zatwardziały by kamień« = in similitudinem lapidis durari Vulg; lapidescere Mącz (3; 1): A wżdy ſą zátwárdzyeli/ by iákie kámienie RejWiz 164v; Leop Iob 38/30; Mącz 184b [2 r.].

»umilknąć jako kamień« (1): vmilkną iáko kámień [Tacuerunt sicut lapis] BudBib Ex 15/16.

»ku dołu, z gory na doł jako kamień zlatować (a. lecieć)« [szyk zmienny] (1 : 1): FalZioł IV 24a; do śmierći iáko do kreſu/ dni ſię náſze przymykáią/ á iáko kámień zgory ná doł/ do niey lećiem. SkarŻyw 4.

Wyrażenia: »jak ciężki kamień« (1): Niech iák cięſzki kámień z mieyſc ſwych ruſzyć ſie nie mogą LubPs gg3.

»kamień głuchy« (1): SkarŻyw 41 cf »kamień niemy«.

»(jako) kupa (a. kopa) kamienia« (3): Iáko kámyk drogi wrzucony miedzy kupę kámienia [im funda]/ ták ieſt chwałá ktorą kto cżyni ſzalonemu. BibRadz Prov 26/8, Os 12/11; BudBib I 336c marg.

»(by) marny kamień« (2): Pieniądze w ſkrzyni leżą by márne kámienie. RejWiz 13v; RejPos 71.

»kamień martwy« (1): CzechRozm 242 cf »pień abo kamień«.

»kamień niemy« [szyk 2 : 1] (3): Prot A2; CzechRozm 242; Ieſteśćie kámieniom niemym y głuchym podobni SkarŻyw 41.

»rozbijający kamień (A)« (1): Izali słowá moie nie ſą iáko ogień mowi Pan/ y iáko młot rozbiiáiący kámień? GrzegRóżn Gv.

»twardy (jako) kamień, twardszy kamienia« = deparcus, praeparcus Mącz [szyk 5 : 4] (8 : 1): Rak ſamiecz ma wſzytki cżłonki twarde iako kamień. FalZioł IV 3Ia, V 32v; MurzHist B3v; Ale twárdy kámień ſerce iego było BielKron 364v; GrzegRóżn N2; Mącz 277d; RejPos 230v; CzechRozm 235; SkarŻyw 164.

Szeregi: »kamień, (a, i, a(l)bo) drzewo (a. drewno)« = lignum et lapis Vulg [szyk 4 : 3] (7): RejPos 5v, 206v, 332; W cżyni bárzo błądźili Mánicheuſzowie/ ktorzy odeymowáli cżłowiekowi w tym wſzeláki poſtępek/ á iákoby kámień álbo drewno z niego cżynili. WujJudConf 67; BudBib 4.Esdr 5/5; LatHar 560; WysKaz 38.

»kamień i (a) piasek« = saxum et arena PolAnt [szyk 2 : 1] (3): BibRadz Prov 27/3; Nákłádzieſz tez iáko piaſku złotá/ á iáko kámieni potocżnych złotá Ofirſkiego. BudBib Iob 22/24, Prov 27/3.

»pień abo kamień« (1): muſiałćiby ſie pniem iákim/ ábo kámieniem niemym y martwym ſtać/ tożby dopiero/ mogł to wſzyſtko coś ty mowił wykonáć CzechRozm 242.

»kamień i (albo) słup« [szyk 1 : 1] (2): Oczko 3v; y wołał nań: mow/ odpowiáday: ále iáko kámień y ſłup iáki ſtoiał/ nie mowić niemogąc. SkarŻyw 373.

»kamień, żelazo« (1): By kámién/ by żelázo w ſercu ſwym chowáłá/ Nie wierzę temu/ żeby weſtchnąć raz nie miáłá. KochPieś 29.

a. Jako pocisk lub narzędzie kamienowania (111): Tak ſię ten grzech między krzeſciany zpoſpolicil/ by ie miano kamionować ſnać by kamienia niedoſtało. SeklKat K4; RejKup t7; Leop Iudic 20/16; BielKron 251 v; OrzQuin N2; BielSpr 4v [2 r.], 61v; BudBib I 336c marg; Iáko Báleárowie procámi macháią/ Wymierzywſzy kámieńmi rány zádawáią. ModrzBaz 111; SkarŻyw 459 [2 r.]; WujNT 425 [2 r.], Cccccc.

W połączeniach szeregowych (4): BielKron 458; zá temi becżkámi ſtać z gotową ſtrzelbą iednym drugim záſie s kámieńmi ſtać/ drugim z ogniem gotowym BielSpr 64; CzechRozm 95, 179v.

Fraza: »kamień (a. kamienie) leci(-ą)« [szyk zmienny] (5): I Sczepan myal to wydzénie Gdy nan leczyaly kamienie. RejKup i5v; Lapidatio, Kámionowánie/ to yeſt gdzie gęſte kámienie lecą. Mącz 184b, 184b; BielSpr 61v; SzarzRyt Cv.
Zwroty: »kamieniem bi(ja)ć (a. zabić, a. wybić)« [szyk zmienny] (7): vrádzili [...] zábić ſyná krolewſkiego Polidoruſá kámieńmi przed ocżymá wſzytkich Troiánow BielKron 57v, 315; BielSpr 64v; CzechRozm 179v; Do tego grobu wiele ſię Chrześćian záwżdy ſchodziło: zwłaſzcżá wnocy/ prze boiazń pogáńſtwá. ktorzy y tám ie náyduiąc przenáſládowáli y kámieńmi bili. SkarŻyw 70, 70, [197].

»ciskać (a. cisnąć) kámieniem, kamienie; ciskanie kamienia« = saxa a. lapides iacere Vulg; lapides mittere PolAnt [szyk zmienny] (14 : 2; 3): Alexander ſtymi ſtał ktorzy vmieli s proc ćiskać kamienie HistAl D3v; Leop 1.Par 12/2, 2.Par 26/14, 2.Mach 1/16; BibRadz 2.Reg 16/13, 1.Mach 6/51, 2.Mach 1/16; A gdy z murow ćiſkáli kámieńmi/ Philokletes odſtrzelawał ie ſtrzałami Herkuleſowemi BielKron 59, 65v, 88, 142v, 417, 457, 458 [2 r.]; Mącz 184b; HistLan F3; BielSpr 45, 66.

»miotać (a. (za)mieść) kamieni(e)m, kamienie; namiotać kamienia« = mittere lapides Vulg, PolAnt; lapidare lapidibus, proicere lapidem PolAnt [szyk zmienny] (6 : 2; 1): A tak ięli náń miotatz blotem ij kamienim. OpecŻyw 108; LubPs B5v; Leop 2.Reg 16/6; takież drudzy vdzyáłáli/ zábiwſzy go wrzućili w doł y námiotháli nań kámienia/ áby dwiemá śmiercią zginął. BielKron 72v; RejPos 175v; BielSpr 64; BudBib Deut 17/5, 2.Reg 16/13, Thren 3/53.

»kamienia nanosić« (2): kámienia ná blánki nánoſiwſzy rzekli ſie bronić do gardł ſwoich. BielKron 351v; StryjKron 572.

»pochwycić (a. pochwacić) kamienie, kamienia« = lapides arripere Vulg (4 : 1): Vſlyſſáwſſy to żydowie/ pochwácili nań kamienié/ ij chcieli go rozgniewáwſſy ſie vkamionowatz. OpecŻyw 65, 65v, [123]; BibRadz 2.Mach 4/41; A oni dopiro pochwyćili kámienia/ áby myotháli nań. RejPos 84.

»podnieść kamienie« = tollere lapides PolAnt [szyk zmienny] (2): Zaśię tedy podnieſli kamięnié/ żydowie/ aby go vkamionowali MurzNT Ioann 10/31; BudNT Ioann 10/31.

»porwać kamienie« = tollere lapides Vulg, PolAnt; lapides arripere Vulg [szyk zmienny] (4): Ale gdy porozumieli ono co przed ſie wźiął Liſymáchus/ iedni kámienie/ drudzy kije duże porwáli Leop 2.Mach 4/41; BibRadz Ioann 10/31; WujNT Ioann 8/59, 10/31.

»kamień rzucić (a. wyrzucić)« = lapidem mittere Vulg [szyk zmienny] (2): gdy puśćili wagę do źiemie/ procá ku gorze ſzłá/ kámień s ſiebie wyrzućiłá ktory dáleko lećiał. BielSpr 61v; WujNT Ioann 8/7.

»rzucić się, mieść się do kamienia« [szyk zmienny] (4 : 1): á nie inácżey iedno iáko do kámienia ſie miecemy przećiwko ſwiętey náuce iego RejPos 86, 86 [2 r.]; Bo wnet to vſłyſzawſzy/ rzućili ſię do kámienia/ áby nań ćiſkáli/ iáko ná bluznierzá WujNT 342, 350.

»strzelać kamieńmi« (1): Nácżynił theż w Ieruſálem rozmáitych ſtrzelb á przypraw ná obronę/ kthore rozłożył po wieżach/ y po murzech/ áby z nich ſtrzelano ſtrzałámi/ y wielkiemi kámieńmi [ut mitterent ... saxa] Leop 2.Par 26/15.

»kamieniem tłuc (a. utłuc)« [szyk zmienny] (3): Wnet ſie tu Iozue záwierciał/ wnet loſy puśćił/ że onego łákomcá náleziono / y wnet ſrodze kámieniem vtłucżono RejZwierc 64v; BielSpr 64v; SkarŻyw 235.

»kamieniem uderzyć« [szyk zmienny] (3): Ktory miedzy wami ieſt przez grzęchu/ ten pirwey kamieniem vdérz nanię OpecŻyw 77v; SkarŻyw 189, 385.

»kamieńmi ukamionować« = lapidare lapidibus Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (4): Kámieńmigo vkámienuie [lapidibus opprimet] wſſyſtko mnoſthwo ludzi Leop Lev 24/16, Ez 16/40; BielKron 44; BudBib Deut 22/21.

»kamienie walić« (1): Obleżeńcy dobrze ſie bronili/ [...] kámienie ná nie wálili BielKron 248.

»kamienie zbierać, kamienia nazbierać« (2 : 1): nágom chodźił á w koſzulem kámienie zbierał ná chłopiętá. BielKron 458, 458; Ná drugiego iákiegoś nágotował ſię z towárzyſzmi/ kámienia názbierawſzy SkarŻyw 459.

Wyrażenie: »ostry kamień« (1): Oſtry kámiéń od rámión precz ſzyię odráźił GórnTroas 72.
Szeregi: »kamienie, (a) kije« = lapides, fustes Vulg [szyk 1 : 1] (2): Leop 2.Mach 4/41; wzyął kiy páſterſki á pięć kámieni z rzeki ſmágłe do proce BielKron 65v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»kula albo kamień« (1): miedzy kthoremi też byli lekko zbroyni ludzie ſtrzelcy/ y ći co z rąk poćiſki cżynili rohátynámi y kulámi álbo kámieńmi BielSpr 29.

»kamień, pocisk« (1): kámieniámi z proc poćiſkámi/ y ſłowy vſzczypliwymi [...] obiedwie Woyſká do bitwy pobudźili. StryjKron 175.

»strzała i kamień« = sagitta et saxum Vulg (2): Leop 2.Par 26/15; Incessere hostes iaculis et saxis, Doyecháć nieprziyacioł ſtrzałámi y kámienmi. Mącz 44b.

»kamień i (a) strzelba« (3): po murze też pełno Turkow z kámieńmi á z ſtrzelbą BielKron 314v, 315; StryjKron 752. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»włocznia albo kamień« (1): Aliquem hasta vel lapidibus insectari, Włocznią álbo kámieńmi kogo przeć. Mącz 385d.

W przen (1):
Zwrot: »kamień podnosić« (1): á dobrze iż ná tego Páná kámienia nie podnośimy z inemi Licemierniki RejPos 10.
Przen: Środek zaradczy (3): Mać po gotowiu Król Polſki przećiwko tym Goliátom ony w rękach ſwych gotowé kámienie: Naprzód/ Sąd w Króleſtwie ſwym o Kácérſtwie Duchownym: ma Práwo ſwé Królewſkié: ma y Miecz ku obrónie Wiáry S. OrzQuin O, O.
Zwrot: »kamieńmi pokamionować« (1): Day Pánie Boże/ [...] áby QVINCVNXEM álbo Cynkiem onym świętym/ to ieſt/ piąćią kámieńmi/ pokámiónował té Goliaty wſzytkié OrzQuin N4v.
α. Używany w grach sportowych i ćwiczeniach rycerskich do rzucania, podnoszenia itp.; discus, halter Cn (7): Leop Eccli 6/22; też yżeby vmieli [...] kiie łamać/ kamienie obracać/ konie vśmierzać KwiatKsiąż Ov.
Zwroty: »kamieniem ciskać, ciskanie« = proiectio lapidum Modrz [szyk zmienny] (1 : 2): Potrżeba ich teſz czwicżyć w bieganiu/ ſkakaniu/ biedzeniu/ y wſzyrmowaniu/ też yżeby vmieli kamieniem iáko nadáley cziſkać/ miernie ſtrzęlać KwiatKsiąż Ov; GórnDworz E3v; ModrzBaz 11.

»kamieniem mieść, miotanie« [szyk zmienny] (1 : 1): Wſpámyętałbych też tu yednego Diágoreſá z Rotidu/ ktory myał trzech ſynow/ iednego ſſermierzá/ drugiego zapásniká/ trzecyego ktory y ná zawod y ná ſkok/ y ná myotánye kámyeńmi álbo cżym inſſym cyęſzkim godnym był. GliczKsiąż C6v; RejZwierc 26v.

b. Jako materiał użytkowy w budownictwie, robotach drogowych, rzeźbiarstwie, zdobnictwie itp.; gotowy wytwór; caementum BartBydg, Mącz, Calep, Cn; lapis BartBydg, Mącz, Cn; saxum Mącz, Cn; calx BartBydg; materia domus, rudus Mącz; ruta Calep; metallum, scrupus Cn (407): OpecŻyw 132v; FalZioł IV 54c, d, 56c [2 r.]; kamień wielki z wierzchu koſcioła Panny Marijey zpadſzy, mało głowy kxiążęcia Henrika nierozwalił MiechGlab 9; On powiedzial, ysz nye thelko mosth bvdowacz abo Camyenye bracz bandą alye pothey stronye mvrovacz sią, y myaſtho sadzicz bądą. LibLeg 7/33v, 7/33v, 100 [2 r.]; RejPs 172v, 174; potym vkazał [...] ſiedm kámieni miſternie rytych/ y dwá kámieniá ná ſtrażą ludzką vſtáwione. HistAl A3, I7, L7; MurzNT Matth 21/42, 44; Kámyeń on ktory byli Pánye wſſechmogący/ Zárzućili ná ſtronę oni buduyący/ Ten ſye im mocnym węgłem á práwie głową sſtał LubPs aa3v; KrowObr 14v; RejWiz 84, 101, 127v; Leop 2.Reg 11/21; BibRadz 3.Reg 6/18, Eccli 27/2, Matth 21/42, 44; á było ták wielkie drugie kámienie iáko ná dwádzyeściá łokći podłuż/ á wſzerz dzyeſięć łokći BielKron 77, 25v, 37 [2 r.], 45, 48v, 77 (12); GrzegRóżn 13 [2 r.]; Mącz 128d, 146c, 202c, 239a, 253d, 268b [3 r.], 359d; RejPos 63v, 250v [2 r.], 251, 301; BielSpr 61; BudBib 3.Reg 6/18, Iudith 1/1; Strum M3; CzechRozm 113; Niech ſye wſzyſcy ſromáią/ Co cześć báłwánom dáią/ A chłubią ſye ſzaleni Bogi ſwémi z kámieni. KochPs 146, 178; SkarŻyw 498; StryjKron 59; CzechEp 285 [4 r.], 286; KochPieś 49; Calep 581b, 625a, 931a; A gdy niektorzy powiedáli o kośćiele iż był pięknym kámieniem y vpominkámi ozdobiony/ rzekł WujNT Luc 21/5, Matth 21/42, 44, Mar 12 arg, 10, s. 170, Luc 20/17, 18, 1.Petr 2/7; WitosłLut A4v; SkarKazSej 676a [2 r.]. [Cf 5. W połączeniu z nazwą RejAp 47, WujNT Apoc 4/3].

W połączeniu z nazwą gatunku lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: ai (13), sb w składni zgody (7), z + G sb (1); nazwa + kamień (12), kamień + nazwa (9)] (21): BierEz M2; Filary onego páłacu y łożnić były s kámienia Porphirikowego HistAl L6v; RejWiz 100v; A było budowánie muru iego z kámieniá Iáſpiſá [ex lapide iaspide] Leop Apoc 21/18; BielKron 77, 259, 275; Ophites [...] Mármorowy kámień pſtry yáko wąż. Mącz 265b, 201d, 210b [4 r.], 281a, 500c; SienLek 114v; RejAp 183; BudNT Ff3v marg; Calep 498b, 640b; WujNT Apoc 21/18.

W połączeniach szeregowych (7): Leop Act 17/29; BielKron 98; Materia domus, Calx, Lapides, Ligna, Tegulae, Materia budowna/ wapno/ kámienie drzewo/ dáchówká. Mącz 211b; CzechRozm 6v; Calep 933b; WujNT Act 17/29; y dla bránia gliny/ kámieni/ wapná/ drzew ták dla opalenia iáko ná budowánié Zamku y Miáſteczká/ niech máią wolné vżywánié SarnStat 1073.

W porównaniu (1): Będzyeſz iáko z Mármuru kámień pozłoćiſty/ Chociay ſie pſtrzy po wirzchu/ we wnątrz błazen cżyſty. RejWiz 100v.

W charakterystycznych połączeniach: kamień okrągły, okrutny, piękny, pozłocisty (2), wielki (8).

Zwroty: »budować (a. zbudować) z kamienia, kamieniem; pobudowany (a. zbudowany, a. ubudowany) z kamienia, kamieniem; budowanie z kamienia« = aedificare lapide Vulg, PolAnt; caementitius Calep [szyk zmienny] (8 : 1; 2 : 1; 1): Leop 1.Esdr 5/7, Is 9/10, 1.Mach 13/27; BibRadz 3.Reg 6/7, 3.Esdr 6/9; BielKron 32v; Mącz 423b; BudBib Deut 27/6, 3.Reg 6/7, 3.Esdr 6/9; Lecż tákowa około gáſzenia ogniá niedbáłość/ znośnieyſzaby byłá w onych kráinách/ gdźie ábo ludźie z kámienia domy buduią [ex lapide aedificaretur]/ ábo śię pijańſtwem niebáwią. ModrzBaz 35v; Calep 148a, 1059b.

»kamień, z kamienia ciosać (a. ociasować, a. wyciasować), na kamieniu wyciosać; kamień, z kamienia (nie)(o)ciosany (a. uciosany)« = caesura lapidum; lapis minutus BartBydg; ducere de marmore, sculpere; lapis frontatus Mącz; lapis quadratus a. operarius a. ordinarius, scrupus Cn [szyk zmienny] (11 : 2 : 1; 20 : 3): BartBydg 25b; KrowObr 110v; A ſień wiecżſſa byłá okrągłá/ máiąc trzy rzędy z kámieniá ćioſánego [de lapidibus sectis] Leop 3.Reg 7/12, 3.Reg 7/11, 2.Par 2/2, 1.Esdr 5/8, 6/4; BibRadz 4.Reg 22/6, Ez 40/42, 3.Esdr 6/9, 25; BielKron 32v, 310; Faber lapidarius, Brukarz álbo ten który kámienie cieſze. Mącz 113a, 137c, 143b, 184a [2 r.], 185b, 210b (11); BudBib Ios 8/31, 2.Par 2/2, 3.Esdr 6/9, 25; StryjKron 762; KochFr 35; GórnRozm L4; Lithoglyphus – Ten ktori z kamienia wicziaſsuie. Calep 609a, 582a [3 r.], 609a; KochFrag 28.

»dobywać kamieni, kamienie; dobywacz kamieni« = exemptor Calep [szyk zmienny] (1 : 1; 1): Exemptor, Ten który kámienie w ziemi á w ſkáłách dobywa. Mącz 102d, 186b; Calep 389b.

»kamienie kopać; kopanie kamieni« (1; 1): Latomiae, Latine lapicidina, Mieyſce gdzie kámienie kopáyą y też cieſzą Mącz 185b, 185c.

»kamień, z kamienia kuć (a. nakować); kamień, z kamienia wykowan(y)« [szyk zmienny] (2 : 1; 2 : 1): ktory grob był wykowán s kámieniá OpecŻyw 68; HistAl B7; Iedni kámienie kuią/ drudzy rozlicżne drzewá cieſzą/ wymyſláiąc dziwne á nád rozum ludzki budowánia. RejZwierc 70v, 69v, 236; KochPs 118.

»kamień łamać; łamacz kamienia« = exemptor, latomus Calep [szyk zmienny] (6; 2): Y nálicżył [...] oſmdzieſiąt tyſięcy kámiennikow/ co w gorze łąmáli y ćioſáli kámień [qui caederent lapides]. Leop 2.Par 2/2; RejZwierc 161; Calep 371a, 389b, 582a [2 r.], 585a [2 r.].

»kamienie nosić« (3): BielKron 81v, 261; Y kazał go okowáć/ z drugim poſpołu/ná tákąſz mękę potępionym: á kámienie do muru nośić. SkarŻyw 75.

»kamieniem, kamień położyć, pokładać; kamieniem położony, pokładanie« = consternere lapidibus, delapidare, sternere saxis; delapidatus, stratus; marmoratio Mącz; lithostratus Calep [szyk zmienny] (1 : 1 : 1; 11 : 1): Iezu ktorys thamże z zwolennniki [!] w wiecżerniku wielkim położonym kamieniem oſtatecżną wiecżerzą cżynił. TarDuch B8; BielKron 277v; Delapido, Pokładam kamieniem. Mącz 184b, 157c, 184b, 210b, 230d, 414d [3 r.], 452a; Calep 609a; Lithostratos, álbo Lithostrotos, po Grecku/ kámieniem położone znácży. LatHar 734 marg, 318, 542.

»kamienie ryć; kamień, z kamienia, na kamieniu (wy)ryty« = sculptus Mącz; lapis sculpturae artis Vulg [szyk zmienny] (1; 3 : 2 : 1): á od dwudzieſtu Słoniow s kámienia ritych był wożon HistAl L7, A3; Mącz 370b [2 r.]; Bo ná długiey ſzáćie było wſzytko ochędoſtwo y zacnośći oycow ná kámieniu wyryte [in quattuor ordinibus lapidum erant sculpta Vulg] BudBib Sap 18/24; SkarŻyw 56; WujNT Act 17/29.

»kamienie, z kamienia, w kamieniu rzezać (a. wyrzezować); rzezanie, rzezacz kamienia; kamienie rzeżący; z kamienia wyrzezany« = sculptor Murm; sculpere Mącz; caedere lapides; caesor lapidum PolAnt; scalptor Calep [szyk zmienny] (4 : 2 : 1; 1 : 1; 1; 1): Murm 182; Sculptor, snyczarz, czo obrazy abo camyenye rzeze, rzazarz BartBydg 140b; y nápełnił go duchem Boſkim/ mądrośćią y rozumem/ y vmieiętnośćią/ y wſſelkim dowćipem ku wymyſleniu y ſpráwieniu robot/ ná Złoćie/ Srebrze/ Mieźi/ y w rzezániu kámieniá [sculpendisque lapidibus] Leop Ez 35/33; Hermogliphus, Który obrázy máluye álbo z kámieniá wyrzezuye. Mącz 155b, 334a, 376b; BudBib 4.Reg 12/12, 1.Par 22/2; Scalptor ‒ Rzezacż kamienia.Calep 950a, 1003b; KochFrag 21.

»kamienie spojać; kamienie spojone; kamień spojający; spojenie kamienia« = suffrenatio Mącz (1; 1; 1; 1): iżebyſmy zgodę miłoſć y yednoſć myędzy ſobą záchowuyąc/ yáko kámyenye w budowányu wapnem ſpoyone/ wedle potrzeby yeden drugyego podpiráli KromRozm III B2; Lithocolla, Kámienny kley którym kámienie ſpoyáyą. Mącz 196a, 427d; BiałKat a4.

»kamieniem ubrukować, uburkowany« = consternere lapide Mącz [szyk zmienny] (1 : 1): Drogá grzeſſących ieſt vburkowána kámieniem [complanata lapidibus] Leop Eccli 21/11; Mącz 414d.

»wozić (a. przywieźć) kamienie, nawozić kámieni; wożenie kamienia« = facere proficisci lapides PolAnt [szyk zmienny] (5 : 1; 2): Item cztherzi koſſulie na ſzrzodcze vkradl ſkyercze Czo kamyenye wozi LibMal 1544/92v; Sarracum, vehiculi genus, Nieyáki wóz do wożenia kámienia. Mącz 369a; BudBib 3.Reg 5/17 [3 r.]; Strum M3; Calep 947a; GostGosp 34.

»kamienie wycinać« (1): s ktorych było [...] ośḿdzyeſiąt tyſiąc ktorzy kámienie z gory wyćináli BielKron 77.

»założyć (a. kłaść, a. włożyć) kamień; założony kamień« = (de)mittere a. ponere lapidem Vulg; iacere lapidem PolAnt [szyk zmienny] (9; 1): Leop Iob 38/6, Is 28/16 [2 r.]; Tenże też Káźimierz Kośćioł S. Kátárzyny y S. Márgorzęty w Káźimierzu záłożył/ pod ktory ſam napierwſzy kámień włożył BielKron 376v; RejPos 301; BudBib Iob 38/6; Ale y Apoſtołowie iego ty ſłowá Ezáiaſzowe z nim zgodnie/ o Bogu wykłádáią iedynym: ktory ſam ten kámień dał y zá fundáment wybránym ſwoim záłożył CzechEp 286, 286 [2 r.]; WujNT 1.Petr 2/6.

»z kamienia zmurować, (u)murowany; kamień murowy, muru, ku murowaniu, do murowania« (1 : 4; 1 : 1 : 1 : 1): A porąbáli wſzytki drzewá nawybornieyſze/ y niezoſtáwili iedno kámienie murow [lapides eius ex pariete] w Hir Háreſeth BibRadz 4.Reg 3/25; BielKron 285v; Pila vero, Z wiela kámieniá murowány słup. Mącz 60d, 30b, 299c [3 r.]; GórnRozm L4; Calep 148a.

»zwalić (a. wywalić) kamień« (2): á gdy ogień podkłádał/ niewiáſtá zwirzchu zwaliłá nań kámień/ y rozbiłá mu głowę áż do mozgu. BielKron 50v, 223v.

Wyrażenia: »kamień cały« = lapis integer a. perfectus PolAnt [szyk 3 : 2] (5): Y budowano dom z cáłego kámięniá iákie przywożono BibRadz 3.Reg 6/7; BielKron 48; Columna, Regia civitas in Brucio, proprie Słup/ albo Filar z cáłego kámieniá álbo drzewá. Mącz 60d; BudBib Deut 27/6, 3.Reg 6/7.

»kamień czarny« = być może granit [szyk 1 : 1] (2): Ty odpowiedzi wziąwſzy Egipcżykowie/ nátychmiaſt ſpráwili ſlup krolewski s kámieniá cżárnego ná cżeſć Anektánabowi HistAl A2v; RejWiz 84v.

»kamień doświadczony« = lapis probatus Vulg (3): Leop Is 28/16; RejPos 301; Zowie go [Chrystusa] [...] Kámieniem doświádczónym BiałKat a4.

»drogi [= kosztowny] kamień« = lapis pretiosus Vulg; lychnite Mącz [szyk 6 : 4] (10): BierEz M2; W theyże tám ſtronie było miáſto ná wyſokiey gorze z drogiego kámienia krom wapna zbudowáne HistAl L4; Leop 3.Reg 7/11; BielKron 293v; Mącz 201d, 265b, 313a, 334a; SienLek 114v; RejAp 181.

»kamień fundamentowy« (2): Cubile etiam dicitur de structura fundamentis [!], Kámień fundámentowy álbo węgielny. Mącz 70a; BiałKat a4.

»kamień gładzony (a. ugładzony, a, gładki)« = lapis politus Vulg [szyk 3 : 1] (4): Leop 3.Esdr 6/9, 25; Mącz 238c; A (ták) rofkazał krol żebj wozili [...] kámienie (też) głádkie [lapides dolatos]. BudBib 3.Reg 5/17.

»jasny kamień« = prawdopodobnie marmur lub alabaster; lychnite Mącz [szyk 2 : 1] (3): HistAl F8v; Obronę w nim pewną y ozdobną vdziáłał z więżą [!] z iáſnego kámieniá BielKron 270v; Mącz 201d.

»kamień kosztowny« = lapis pretiosus Vulg, PolAnt (5): HistAl F8v; A grunty zákłádáne z kámienia koſztownego y wielkiego/ náa dzieſięć álbo ná ośm łokći Leop 3.Reg 7/10; BibRadz 3.Esdr 6/9; BudBib 3.Reg 5/17, 3.Esdr 6/9.

»kupa kamieni« (1): Kupę rożnych kámieni názbieráią: [...] y zda ſię fzpetna y pomieſzána gromádá. SkarKazSej 676a.

»kwadratowy, czworogranny, granowity kamień; kwadrat kamieni« [szyk 7 : 4] (7 : 2 : 1; 1): Cegły wypadáły/ ále będziem budowáć kwádratowym kámienim [quadris lapidibus]. Leop Is 9/10, 3.Esdr 6/25; miáſto murówáne nie z cegły ále z przyrodzonych kwádratow kámieni BielKron 277v, 277v, 283v; Capitolium saxo quadrato substructum Ratuſz czworogránnym kámieniem podbudowány. Mącz 423b, 299c, 452a; BudBib 1.Par 22/2; Calep 1059b; WujNT 382.

»ostry kamień« (1): Museia [...], Oſtre nie oćioſáne kámienie z murów á zmurowánych ſcian nieyáką trochę nád głádkie á równe kámienie wychodzą Mącz 238c.

»kamień polorowany« (1): Y wywiodł Symon nád grobem oycá fwego/ y bráćiey ſwoiey budowánie wyſokie/ z kámieniá polorowánego [lapide polito] y z przodku y z tyłu Leop 1.Mach 13/27.

»ściana kamienia« (1): iż káżdy ktory tędy idźié rzući kámień ná thę śćiánę kámienia BielKron 457.

»kamień węgielny (a. węgłowy), węgła« = lapis angularis Vulg, Mącz [szyk 6 : 2] (7 : 1):Nácżym podſtawki iey vgruntowane ſą? álbo ktho záłożył kámień węgłowy iey? Leop Iob 38/6, Is 28 arg; Mącz 10a, 70a, 184a; BudBib Iob 38/6; WujNT Matth 21 arg, Luc 20 arg.

Szeregi; »cegła albo (i) kamień; cegła miasto kamienia« = later pro lapide PolAnt [szyk 3 : 2] (3; 2): BibRadz Gen 11/3; Abowim gdy murowáli/ káżdy muſiał w iedney ręce dzyerżeć cegłę álbo kámień/ á w drugiey miecż. BielKron 96v; GrzegRóżn Hv; Mącz 452a; KochFr 35.

»drzewo (a. drewno, a. drwa), (i, a, albo) kamień« = lignum et lapis PolAnt [szyk 10 : 9] (19): GlabGad M6; Boć y kámień y drewno gdy ie pozłoćimy/ poſpolicie fláchetnym káżde názowiemy. RejWiz 101; á ná wierzchu takież kámienie drogie w rowney mierze ćioſáne było/ y takież też drzewo Cedrowe. Leop 3.Reg 7/11; BibRadz 4.Reg 22/6, 3.Esdr 6/25; BielKron 261; Mącz 60d, 376b; RejZwierc 70v, 136; BudBib Ex 7/19, 3.Reg 5/18, 4.Reg 12/12, 1.Par 22/14, 2.Par 16/6; CzechRozm 253v; ReszList 152; Calep 947a, 1003b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»kamień, (a) glina« (2): KrowObr 110v; Cżegoć tám niedoſtáie do twego obiádu? odpowie święty: kámienia á gliny żebyeh to okienko ktorym pátrzyſz zálepił. SkarŻyw 118. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»miedź a kamień« (1): Rzekł Dániel iż nie żywy [Beel]/ iedno ręką z miedźi á s kámieniá dzyáłány. BielKron 111.

»mur i (a) kamień« (2): támże miáſto zbudował z murow a z kámieniá/ y przezwał Aquiſgranum BielKron 285v, 273.

»opoka a (i) kamień« [szyk 2 : 1] (3): Dziewiątégo dnia kamien[ié] tak to tzo bylo w budowaniu iako ijnſſé ij wſſytki op[o]ki będą na cżęſci zlupány OpecŻyw 193v; RejPos 303; SkarJedn 64.

W przen (10): iż gdy oni proſtotę piſmá świętego zárzucáią/ ták pomieſzánie mowiąc ſami ſię ſpołem nie rozumieią/ y fámych ſiębie [!] obaláią/ miáſto kámieniá wapna/ miáſtho wapná kámieni/ ábo co inſzego podawáią y ſtánowią. GrzegRóżn H2.
Wyrażenia: »z kamienia zbudowan« (1): áby ten fundáment [...] z kámieniá słowá Bożego był zbudowan GrzegRóżn G.

»żywy kamień« (1): tedyć to rzecż pewna że to ich budowánie pyſzne nie ma żadnego żywego kámieniá ná ktorymby ſtánąć mogło GrzegRóżn H3.

a) Daleka aluzja do Piotra nazwanego opoką (2):
Zwrot: »otrącić się (a. obrazić się, a. potłuc się) o kamień« (2): A pewnie też tego bądź iſt/ iż ſie márnie muśiſz obráźić á otrąćić o ten kámień á o ten nieomylny fundáment/ o ktorymći z dawná Prorocy opowiedáli RejPos 301v, 301v.
Wyrażenie: »mocny kamień« (1): á záwżdy ſie otrąćić á potłuc mufzą o then ták ſwięty á mocny kámień. RejPos 301v.
Szereg: »kamień a fundament« (1): RejPos 301v cf Zwrot.
b) Bibl. (4):
Wyrażenia: »kamień skrajny« (1): Oto ia ieſtem fundatorem w Syonie kámieniá/ kámieniá ſkráynego etc. CzechEp 285.

»kamień węgielny (a. węgłowy)« = lapis angularis Vulg (3): Leop Is 28/16; Iż oto ia kłádę w Syonie/ to ieſt/ w koſćiele ſwoim/ kámień ſwoy węgielny/ doſwiádcżony/ wybrány/ á bárzo koſztowny RejPos 301; WujNT 1.Petr 2/6.

Przen (49):
a) Bóg (1): odtąd páſterz wyſzedł/ kamień ludu Izráelſkiego/ Bog oycá twoiego będzye pomocnik twoy BielKron 18v.
b) Chrystus (36): KrowObr 213; A niewiernym ten kámień Kriſtus/ ktory buduiąc koſcioł Sálomonow wzgárdzili/ sſtánie ſie ná obráżenie/ á ná opokę pogorſzenia ich RejPos 53v; CzechRozm 113v; WujNT Act 4/11.

W połączeniu szeregowym (1): Przypátruyże ſie thu pilno [...] kto ieſt gruntem/ opoką/ á tym kámieniem twoim RejPos 301v.

Wyrażenia: »fundamentalny kamień« (1): tám ieſt żywy fundámentálny ſkráyny kámień/ od ſámego Bogá záłożony CzechEp 223.

»mocny kamień« (3): A toć ſą ty mizerne ſkáły á ty ſłábe opoki obłudnego ſwiátá tego/ ktore nam ledá w cżym inſzym vkázuią álbo obiecuią zbáwienie náſze/ álbo go ſzukáć każą/ niżli ná tym wiernym á mocnym kámieniu á ná tym ſwiętym gruncie RejAp 64v, 64v; SkarŻyw 3.

»narożny kamień« [szyk 2 : 1] (3): Zbuduyćie ſię w Kośćioł Boży kámieniem narożnym Kryſtuſem przez Duchá. GrzegRóżn Mv; WujNT Eph 2/20, Yyyyy.

»skrajny kamień« (4): Iákoż to ſam Chriſtus Pan o ſobie [...] wykłádá/ mowiąc iż ſię tá głowá ſkráynego węgłowego kámieniá od Páná ſtáłá. CzechEp 285, 223, 290 [2 r.].

»twardy kamień« (1): ále ſthoymy mocno ná fundámencie ſwiętym iego/ ná tym twárdym kámieniu fundowánym á záłożonym RejAp 64v.

»węgielny (a. węgłowy, a. podwęgielny) kamień« = lapis angularis Vulg, PolAnt [szyk 10 : 5] (15): Leop Eph 2/20; RejAp 67; KuczbKat 120; BudNT Eph 2/20; SkarJedn 269; W nowym [Testamencie] iuż záś/ końcżąc tenże dom/ poſtánowił Iezuſa Ale iuż/ nie iáko ſługę [...] Lecż iáko ſyná y dźiedźicá: á práwie ſkráynego kámieniá węgłowego głową CzechEp 290, 285, 290; NiemObr 36; WujNT 170 [2 r.], Act 4 arg, s. 519, Eph 2/20, Yyyyy.

»kamień, na kamieniu założony« (2 : 1): RejAp 64v; Cżytaymyż y przypátrzmy ſię naprzod temu/ iż o dwu piſmo ś. mowi: o iednym/ ktory ieſt fundatorem/ ábo fundámentu zákłádácżem/ á o drugim ktory ieſt kámieniem od niego záłożonym. CzechEp 285, 311.

»kamień żywy« = lapis vivus Vulg [szyk 5 : 4] (9): RejAp 64v; Abowiem wiedzcie że tho ieſt wdzyęcżny Pan wáſz do ktorego mocnie przyſtąṕcie/ iáko do onego kámieniá żywego od Bogá wybránego RejPos 301; CzechEp 223, 287, 290; NiemObr 34 [2 r.], 1.Petr 2 arg, 4.

Szeregi: »fundament, (i) kamień« [szyk 2 : 1] (3): RejAp 64v; Iż przy pierwſzym miáſtá y kośćiołá zborzeniu [...] mury tylko y śćiány rozwálono/ fundámentow nieruſzywſzy: ále ſie przy wtorym y fundámentom doſtáło/ á to gdy Meſyaſzá kośćielny fundáment/ kámień on w Syonie záſádzony zábito. CzechRozm 166; CzechEp 290.

»kamień, (a) grunt« [szyk 1 : 1] (2): A toć ieſt on grunt á on kámień węgielny/ ná ktorym ieſt ten prawdziwy koſcioł iego fundowány RejAp 67, 64v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»kamień, (a) opoka« [szyk 1 : 1] (2): Iż iedenże ieſth ſam Pan náſz Iezus Kriſtus ten kámień á tá opoká/ w ktorym zależy wſzytká wiárá RejPos 301v; NiemObr 34. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»kamień i węgielnica« (1): Pſuie ná ſobie y tępi onę oſtrą ku obrzezániu opokę/ iako mocny kámień náſz/ y węgielnicá budowánia náſzego zbáwiennego. SkarŻyw 3.

c) Głowa społeczności (1): Piotr ś. kámieniem SkarKaz Oooo2b.
d) Członek społeczności (9): á wole ſwoye ku yego woli zá pomocą yego ſtoſuyąc/ ſtawáli ſye ludem bożym á kámyenim tego koſcyołá KromRozm III B4, B3v.
Zwrot: »(z)budować, zbudowany z kamienia« (2 : 1): WróbŻołt qq2v; Ten wnet od początku ſwyátá bog budowáć záczął z żywego kámyenyá KromRozm III A7; WujJudConf 119v.
Wyrażenie: »żywy kamień« = lapis vivus Vulg [szyk 5 : 2] (7): Abowiem kroleſtwo niebieskie pan bog zbudował zdrogiego kamienia żiwego na wzrzaz miaſta Ieruſalem. WróbŻołt qq2v; KromRozm III A7; KrowObr B; RejPos 301; WujJudConf 119v; NiemObr 34; WujNT 1.Petr 2/5.
e) Wiara (2): A iż Bog ſam iednych do kámienia tego przywodzi/ y ná nim ie buduie/ drugie od niego odrzuca CzechRozm 113; SkarŻyw 26.
α. Mury, domy; gruzy (51): ábowiem ieſt rzecz pożądliwa ſlugam twoiem/ áby też mogli oględáć kámienie miáſtá przebywánia twego RejPs 148v; LubPs X3v; Puſte zamki pogránicżne. Czekay miłe kámienie/ áż ſie Pan zmiłuie/ A iż wżdy kogo ruſzy/ co ſwiát przepátruie. RejZwierz 110; BudBib Zach 3/9 [2 r.]; ále teſz y ſtárego kośćiołá Sálomonowego kámienie/ z fundámentow ziemiá wyrzućiłá. SkarŻyw 277; KochPieś 1; LatHar 167; SkarKaz 205a.
Fraza: bibl. »kamień na kamieniu nie zostanie itp.« = non relinquetur lapis super (a. supra) lapidem PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (17): bo przydą dni na cię/ ijże cie ogarną nieprzyaciele twoij walem/ a nieoſtawią w tobie kamiéń na kamieniu OpecŻyw 72; BielŻyw 75; MurzHist H2; MurzNT Luc 21/6; Iáko Ieruzálem miáſto ſwięte zburzył/ y kámieniá ná kámieniu niezoſtáwił KrowObr 63; RejPos 195, 195v, 196 [2 r.], 259v; BudNT Mar 13/2; budowánie to vpádnie/ á wedle Páná Iezuſowey powieśći/ kámień ná kámieniu niezoſtánie. SkarŻyw 277, 277; WujNT Matth 24/2, Mar 13/2, Luc 19/44, 21/6.
Zwroty: peryfr. »być jako stos kamienia, uczynić [z czego] kupę kamienia« = być zburzonym, zburzyć (1 : 1): I dla tego w kośćiele wáſzym będą oráć iáko ná roli/ á Ieruzálem będzie/ iáko ſtos kámienia KrowObr 194; Vczyniłeś z miáſthá kupę kámienia [posuisti civitatem in tumulum] BibRadz Is 25/2.

»rozmiotać kámienie; kámienie rozmietane« (1; 1): O Iákoż posmiedźiáło ieſt złotho/ á odmieniona ieſth bryłá złotá ſcżyrego/ y kámienie domu Páńſkiego ſą rozmietháne [proiecti fuerunt lapides] w przecżnicách wſzytkich vlic. BibRadz Thren 4/1; BudBib Thren 4/1.

Szeregi: »kamień i budowánie« = lapides et structurae Vulg [szyk 2 :1] (3): Vcżyćielu/ pátrz iakie kámienie/ y iákie budowánia [lapides et ... aedificia]. BudNT Mar 13/1; WujNT Mar 13/1; SkarKaz 456a.

»kamienie i drzewo« = lapis et lignum Vulg, PolAnt (2): pokáżą mury thwoie/ á domy twoie okazáłe wywrocą: á kámienie twoie/ y drzewá twoie/ y proch twoy/ do wody wrzucą. Leop Ez 26/12; BibRadz 3.Reg 15/22.

β. Tablice kamienne z umieszczonym na nich tekstem (8): Byli też niektorzy co ie s tego wyſtrzegáli y przyſzłe plagi powiedáli/ y ná kámieniu textem Káldeyſkim wypiſowáli. BielKron 5, 283, 285, 286v, 288 [2 r.]; CzechRozm 122v; A ieſlić poſługowánie śmierći literámi wyráżone ná kámieniách/ było we czći [...]: iákoż nie dáleko więcey poſługowánie duchá we czći będźie? WujNT 2.Cor 3/7.

W charakterystycznych połączeniach: kamień wielki, wybity (2); na kamieniu pisany, wybity, wypisować, wyrażony.

γ. Alabaster, właściwie minerał, drobnoziarnista odmiana gipsu, z powodu swojego wyglądu mylony często z marmurem; alabastrum Mącz, Calep; alabastrites Calep (7): Alabaſter. KAmień ieſth z rodzaiu marmurow FalZioł IV 47c, IV 47c [2 r.]; Alabastrum Kámień/ Marmorowy głádki przezroczyſty/ rozmáyitey máśći y fárby. Mącz 6c, 6c; Alabastrum ‒ Słoiek z białego kamienia, albo z Alabaſtru. Calep 48a, 47b. [Cf 5. W połączeniu z nazwą Mącz 303b].
c. Jako przedmiot kultu pogańskiego; złośliwie o katolickich rzeźbionych wizerunkach świętych z punktu widzenia innowierców (46): Pokornie tobie Pánie modlimy ſie/ ábyś ten wypolerowány Kámień/ wyſokimi offiárámi nádárzył. KrowObr 101, 101v; BibRadz 1.Mach 4/46; Terminus był kámień/ ktory też chwalili zá bogá Pogáńſcy ludzye BielKron 24v, 84v, 465; RejPos 348v; SkarŻyw 68; Poſtáwił ieſzcze Gedimin Báłwan Perkunowi álbo Piorunowi/ Kámień krzemieniſty wielki/ z ktorego ogień Kápłani krzoſſali w ręku trzymaiący StryjKron 400.

W połączeniach szeregowych (23): KromRozm III B; w kthorych drwách/ álbo kámieniu/ y obráziech/ nie Duch ſwięty mieſſka/ ále muchy nietoperze/ y páiący. KrowObr B3v, 86v [2 r.], 90v, 101 marg, 101v [2 r.], 110 (12); RejAp 166, 166v, 191v; RejPos 348v; WujJud 49; WujJudConf 48v; CzechEp 87; ReszPrz 76 [2 r.]; WujNT 471.

W charakterystycznych połączeniach: kamień krzemienisty, sprosny, wielki (2), wypolerowany.

Zwroty: »kamienie chwalić« [szyk zmienny] (4): KromRozm III B; á nákoniec muſzą drwá/ kámienie/ ſrebro/ złoto/ álbo żelázo/ miáſto Bogá chwalić KrowObr 193; RejAp 166; WujNT 471.

»kamieniowi, przed kámieniem kłaniać się« (1 : 1): Nie drewnuć áni ſłupowi áni kámieniowi ſie oni kłaniáią/ ále przed drzewem álbo kámięniem temu/ ktorego ono drewno álbo kámień známionuie. WujJud 49; WujJudConf 48v.

»kamienie święcić (a. poświącać); kamienia poświącanie« (2; 2): I nie tho ieſt Biſkup/ ktory drwá/ kámienie/ máże y poſwiąca KrowObr 126v, 101v, Ssv, Vu2v.

Szereg: »drewno (a. drzewo, a. drwa), (i, a, albo) kamień« = Hgnum et lapis PolAnt [szyk 8 : 4] (12): KrowObr 119, 126v, 167; [nierządnica izraelska] dopuſćiłá ſię ſcudzołożenia z kámieniem y z drzewem. BibRadz Ier 3/9; RejAp 180; BiałKat 46 [2 r.]; WujJud 49 [2 r.]; BudBib Deut 4/28, 4.Reg 19/18, Ier 2/27. [Ponadto w połączeniach szeregowych 21 r.].
d. Stosowany, ze względu na szczególne właściwości, jako narzędzie pracy (szczególnie przy rozdrabnianiu, mieleniu itp.); lapis Murm, Mącz, Cn; porcus Mącz (55): á to wſzythko ſpołem ſtłucz/ á po kęſu ciepło biorącz walać na khamieniu na ſwiecżki FalZioł III 30b; Gallas/ Pſidia z apteki, vngentum Egiptiacum/ blaywas/ ołowiany popioł/ gleyt/ cinolea/ to ieſt ſzlif: owo czo ſie vſtawa pod kamieniem czo tocżą/ bolus armenus/ hałun/ koperwaſer/ to ſą dwoie Coroſiua. FalZioł V 100v, V 98 [2 r.]; BibRadz Iudic 9/53; Rzekł Tárquinius vkazawſzy brzytwę y oſłę/ mogęli thą brzytwą ſkráiać kámień (albo oſłę.) BielKron 102v, 102v; Frumentum fressum, Zyto trochę kámieniem we młynie náreżone/ to yeſt/ skrupione. Mącz 136b, 140a, 313a; SienLek Y; GostGosp 63.
Zwroty: »na kamieniu, kámieniem rozcierać (a. trzeć); kamień ściera; miedzy kamienioma starty« [szyk zmienny] (3 : 1; 1; 1): Theż Plinius powiada yż iadowity wrzod [...] zową gi Antrax lecży gdy ten korzeń gdy będzie vſuſzon á pothym miedzy dwiema kamienioma ſtarty/ á onym prochem poſipować then wrzod FalZioł I 38b, V 70v, 100v; GlabGad H3v; Prozno fárby ná kámieniu kámieniem rośćieraſz KlonŻal D3v.

»uwiązać (a. obwiązać, a. przywięzać) kamień młyński u (a. około, a. na) szyje; uwiązan(y) kamień (młyński) u (a. około) szyje« = suspendere molam PolAnt, Vulg; circumponere lapidem PolAnt; circumdare molam (collo) Vulg [szyk zmienny] (5; 5): MurzNT Matth 18/6, Mar 9/41; GliczKsiąż D7v; KrowObr B4; A ktobykolwiek zgorſſył iednego z thych málutkich kthorzy w mię wierzą: lepiey by było iemv/ áby był vwiązány v ſzyie iego kámień źiárná oſlowego/ á był do morzá wrzuconj. Leop Mar 9/41, Matth 18/6; RejPos 262, 329; RejPosWstaw [412]v; WujNT Mar 9/42 [41].

»kamień młyński zawiesić (a. uwiesić) u (a. na) szyje(j)« = suspendere molam PolAnt, Vulg; lapidem imponere Vulg [szyk zmienny] (6): potrzebá áby mu kámyeń młyńſki na ſſyyę záwyeſſono/ á ſnim vtopyono. GliczKsiąż D7v, D7v, D8; BibRadz Matth 18/6; WujNT Matth 18/6, Luc 17/2.

Wyrażenia: »kamień bruśny« (1): Kámienny otok/ ieſt ow muł ktory z kámieniá bruśnégo płynie/ gdy ná nim iakié żelázo bruśią álbo toczą SienLek Y.

»kamień ostry« (2): ktory idąc w drogę z roſkazania Páńſkiego kámieniem oſthrym obrzázał ſyny BielKron 29, 452v.

»ostry kamień« = kamien używany do ostrzenia lub gładzenia (1): Acone – Osła, oſtri kamién. Calep 18a.

»podspodni kamień« = dolny kamień młyński; machina, meta, mola inferior Cn (2): raczyiby mu vwiązano podſpodni kamięń młyńſki [mola asinaria] na ſzyj iego/ i zatopiono i precz na głębokości morſkiei. MurzNT Matth 18/6, Mar 9/41.

»kamień żarnowy« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł I 9b; Trusatilis – Zarnowi kamien. Calep 1090b.

Zestawienie: »kamień młyński (a. młynny)« = (lapis) molaris PolAnt, Mącz, Cn; mola Murm, Cn [szyk 19 : 10] (29): Murm 144; Zaſię Auicenna powiada: iż kamień młynny/ ktori kożdy cżłowiek zna/ ieſth ſciągaiączy FalZioł IV 59b, I 9b, 83c; Takież kamien młynſki prętki twarde ziarna zciera gdyż miękkie tilko płaſzcży. GlabGad H3v; Bochmy w piſmie ználeźli/ gdzie nawyſzſze niebo/ Nie padłby zá trzy látá/ młyńſki kámień z niego. RejFig Bb4v; BielKron 52, 464v; Mącz 184a, 229b [2 r.], 334a; RejAp 153v; BudNT Mar 9/41; SkarKazSej 704a. Cf »uwiązać kamień młyński«, »kamień młyński zawiesić«.
Szereg: »kamień a osełka« (1): na kamieniu á na oſełkach złoto prawe i ſrzebro poznaſz BielŻyw 11.
e. Grób, grobowiec, płyta grobowa, nagrobek, głaz zamykający grób; lapis sepulchralis Murm, Mymer1; sarcophagus Mącz, Cn; cippus, sepulchrum Mącz (79): LibMal 1547/136v; RejWiz 22; Leop Eccli 21/9; BibRadz Matth 27/66; Thegoż roku Kárdynał Frederyk vmárł [...] pochowan ná zamku Krákowſkim ná kratách przed wielkim ołtárzem pod kámieniem wznieſionym. BielKron 401v; Mącz 368c; RejPos 108; RejZwierc 48v, [238] [2 r.]; BudBib Is 14/19; CzechRozm 157v; A w grob iego wſzedwſzy/ one kámienie w ktorym Boſkie ćiáło iego leżáło cáłuiąc/ łzámi ſwemi pokrapiáłá. SkarŻyw 140, 488; KochTr 15; A oni odſzedſzy/ obwárowáli grob/ piecżętuiąc kámień z ſtrożami. MWilkHist B3, B3v, D3v, G4; CzechEp 344; KochFr 119; ReszPrz 84; WisznTr 19; Tym twoie zmárłé ćiáło kámieniem przykryłá. Któré iż z źiemie poſzło/ tám ſye záś zoſtáło/ Lecz duchá przykryć trudno to kámienié miáło PudłFr 27; PaprUp D; LatHar 703; WujNT Matth 27/66; SkarKaz 204b.

W charakterystycznych połączeniach: kamień smętny, wielki (4), wzniesiony.

Zwroty: »kuć w kamieniu« (1): Bo chociay więc nád groby herbow náſtáwiáią/ Texty kuią w kámienioch/ proporce wieſzáią. Alić po máłey chwili obálił ſie kámień RejWiz 22.

»odwalić (a. odwalać), odłożyć, odjąć kamień; kamień odwalony, odjęty« = revolvere lapidem; lapis sublatus PolAnt, Vulg; tollere lapidem Vulg; lapis revolutus PolAnt [szyk zmienny] (9 : 4 : 4; 8 : 2): Gdy on kamiéń odięto/ Iezus podnioſwſſy ſwé ocży w niebo rzékl OpecŻyw 68, 164v, 165, 171v, 172; Iezu ktorys od drzwi grobu odwalony kamień przez angioła giem racżył vkazać. ſmi. ſie nad. TarDuch C7v; BibRadz Matth 28/2; RejPos 108v, Ooov [2 r.]; Kto chce wiele ſkárbow doſtáć/ ten kámień káż odwalić. RejZwierc 48v; BudNT Ioann 20/1; MWilkHist C4, D, Dv, G3v [2 r.], G4v; Ktoż nam ten kámień odłoży? pod nim leży Syn Boży ArtKanc F15; WujNT Matth 28/2, Mar 16/3, 4, Luc 24/2, Ioann 11/39, 41, 20/1.

»przytoczyć kamień« = advolvere lapidem PolAnt (2): MurzNT Mar 15/46; y położył go w grobie/ ktory był wykowány z ſkáły/ y przytocżył kámień do drzwi grobowych. LatHar 715.

»przywalić kamień« = advolvere lapidem PolAnt, Vulg; advolvere saxum Vulg (4): Y położył ie w nowym grobie ſwoim/ kthory był w ſkále wykował/ y thámże przywáliwſzy ku drzwiam grobu kámień wielki/ odſzedł. BibRadz Matth 27/60; LatHar 702; WujNT Matth 27/60, Mar 15/46.

»kamień, kámieniem założyć (a. położyć, a. włożyć); kamieniem przyłożon(y); kamień położony (a. założony)« = bustum facere Mącz; lapis superpositus Vulg [szyk zmienny] (2 : 1; 2; 2): ktory grob był wykowán s kamieniá/ ij przylożon kamieniem na wirzch. OpecŻyw 68; Mącz 113d; RejPos Ooov; KochTr 13; W ogrodźie w grobie włożono Y kámieniem záłożono. MWilkHist B2v; LatHar 361; WujNT Ioann 11/38.

Wyrażenia: »kamień ciosany« (1): Tu mi kámień/ Murárze/ ćioſány połóżćie/ A ná nim tę nieſzczęſną pámiątkę wydróżćie. KochTr 13.

»kamień grobowy (a. (na)grobny), na grobie« = lapis sepulchralis Murm, Mymer1 [szyk 4 : 2] (5 : 1): Murm 129; Mymer1 7v; Cippus, Górká nieyáka/ álbo podwyſzenie ziemie yákoby grób/ też kij álbo kłodá w którą złoczince ſadzáyą/ też/ ślub álbo kámień nágrobny Mącz 54b; LatHar 81; WujNT 81, 386.

»kamień marmurowy« [szyk 1 : 1] (2): BielKron 376; Potym ciáło do zyemie w koſciele ſchowano. Kámień też mármorowy ná wirzch poſtáwiono HistLan E4v.

Szereg: »grob i kamień« (1): Dziwne ludzkie przyrodzenie/ Widząc groby y kámienie/ Co vmárłe przykrywáią/ A przedſię ſwiátá łápáią. RejZwierc 238v.
W przen (1):
Wyrażenie: »kamieniem przywalony« (1): niechay będźie [serce moje] kámieniem przywálone/ z ſtrony vſtáwicżnego ná Boſkie twoie przykazánie/ [...] wſpominánia LatHar 231.
f. Znak w formie obelisku, słupa kamiennego lub kopca z kamieni postawiony na pamiątkę jakiegoś zdarzenia lub dla uczczenia jakiejś osoby, rodzaj pomnika; obeliscus Mącz, Calep (39): Otho then kámień/ będzie wam ná ſwiádectwo/ żeśćie słucháli wſſyſtkich słow Páńſkich kthore wam mowił Leop Ios 24/27, Gen 31/13, Ios 24/26; BibRadz 1.Reg 6/14, 15, 18; á drugich dwánaſcie kámieni kazał wnieść z brzegow w pośrzodek Iordaná ná gromádę/ ktore ieſzcże y dziś tám ſą/ ná pámiątkę prześcia ich przez Iordan. BielKron 47, 14v, 47 [3 r.], 48, 48v [2 r.], 62v, 63, 464; GórnDworz Bb2; KuczbKat 405; A napiſzeſz ná kamienioch wſzytkie słowá zakonu tego BudBib Deut 27/8, Gen 28/22, Ios 4/21, 8/32, 24/26, 27, 1.Reg 7/12; SkarŻyw 347.

W charakterystycznych połączeniach: kamień podługowaty, prosty, wielki (10), wysoki.

Zwroty. »położyć kamień« (2): BielKron 63v; Y położył/ ná znák przymierza ich z Bogiem wielki kámień pod dębem SkarŻyw 504.

»wystawić (a. stawiać, a. postawić) kamień« = statuere a. erigere lapides PolAnt [szyk zmienny] (5): przeto kámień ná ktorym głową ſpał/ wyſtáwił y náznácżył wlawſzy zwirzchu oleiu BielKron 14v, 45; BudBib Deut 27/2, 4; SkarŻyw 347.

Wyrażenia: »kamień czworograniasty (a. czworogranny)« [szyk 1 : 1] (2): Obeliscus, Czworogránny proſty/ á podługowáty kámień/ ná wierſzchu yákoby rożen zákończony. Mącz 256b; Calep [712]b.

»grob kamienia« (1): Rzekł Lábán: ten grob kámieniá będzye ſwiádkiem pokoiá náſzego BielKron 15v.

»gromada kamienia« (1): á iego wſzytek ſtátek z dobytki y z domem/ to ieſt/ z namiotem ſpalili/ gdzye ieſzcże y dziś wielką gromádá ſtoi kámienia ná tym mieyſeu [!]. BielKron 47v.

Szereg: »kamień albo słup« (1): y wyſtáwił dwánaſcie kámieni álbo ſłupow z nápiſem/ według dwánaſcie rodzáiow Izráelſkich. BielKron 32v.
g. Słupek graniczny; terminalis lapis Mącz; gnoma Calep (2):
Wyrażenie: »graniczny kamień« (1): Terminalis lapis. Grániczny kámień/ to yeſt kopiec. Mącz 450b.
Szereg: »kamień albo słupik« (1): Gnoma ‒ Kamien albo słupik granice dzielący. Calep 459b.
h. Słupek drogowy wyznaczający odległość (3): Pipinus vcżynił mu tę pocżćiwość iż ſyná ſwego Kárłá wielkiego poſłał przećiw iemu áż do ſethnego kámieniá/ á ſam v trzeciego ſtánął. BielKron 168, 142v; SkarJedn 195.
i. Prawdopodobnie drogowskaz (2): A ták poydzieſz z pośpiechem/ y przydzieſz ná mieſce gdzie ſie maſz táić w robothny dźień/ á będzieſz ſiedział przy kámieniu ktory zową Ezel [iuxta lapidem, cui nomen est Ezel] Leop 1.Reg 20/19; BielKron 66.
j. Pumex (Rost); pumeks, używany do oczyszezania ciała; pumex Murm, Mącz, Calep, Cn; strigil, strigilis Mącz; lapis bibulus, pumex Pompeianus, saxum fistulosum, spongia Cn (10): Murm 122; Pumex. [...] TEn Kamień ma mocz iż na ocżu blizny cżyni przezrzyſte/ to ieſt traci ony blizny: iżby widzeniu nie przeſzkadzały FalZioł IV 57a, IV 57a; Mącz 331b, c [2 r.], 420d; Adrianus Ceſarz [.,.] gdy widział iednego cżáſu ſwego záſłużonego Rycyrſkiego cżłowieká w łaźni trzeć ſie kámieniem/ pytał go BielSpr 47.
Wyrażenie: »kamień łazienny (a, łaźniowy)« (2): Powyedziala yſch wydziala v ſobcza wbuku czari, [...] tho ieſth kamyenye lazyenne. dąmbnyczą omknyoną a rzeczi Nyewyeſzczie wchuſzczie zawyazane LibMal 1544/85; Calep [876]a.
2. Pionek w grze w warcaby (1):
Wyrażenie: »warcabny kamień« (1): Significat etiam Calculus, Wárczabny Kamień. Mącz 31b.
3. Gałka slużąca do głosowania przy osądzaniu winnego; calculus Mącz (11): á ná kámieniu imię moie nowe nápiſáne/ ktoremu żaden nie zrozumie/ iedno ten komu będzye dano. RejAp 26.
Wyrażenia: »kamień biały, jasny [= uniewinniający]« (8 : 1): Mącz 31c; Zwycżay ten był v ſtárych ludzi/ iż gdy zá kim wychodził dekret łáſkáwy/ tedy gi piſano ná kámieniu białym/ iż mu iuż on wyſtępek iego był odpuſzcżon. RejAp 28, 26, 27v, 28 [3 r.], 28v, Dd2.

»kamień czarny [= skazujący]« (2): Mącz 31c; A kiedy kogo miano álbo ná ſmierć álbo ná iáką pomſtę ſkázáć/ tedy dekret piſano ná kámieniu cżarnym. RejAp 28.

Szereg: »los albo kamień« (1): Per calculos praeterea sententias ferebant iudices antiquitus, Stárzy mieli dwoye lóſy/ álbo/ kámienie/ białe y czarne. Białemi wolno puſzczáli/ Czarnemi przekázowali. Mącz 31c.
4. Ołowianka, narzędzie miernicze (1):
W przen (1): Lecż poſiędzie iy puhácż á ież/ ſowá y kruk mieſzkáć będą/ y wyćiągnie nań ſznur prożny/ y kámienie prożne [lineam desolationis et lapides vacuitatis]. BudBib Is 34/11.
5. Minerał odznaczający się dużą twardością, piękną barwą, połyskiem, przejrzystością itp. uznany za tzw. kamień szlachetny lub połszlachetny; gemma Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calag, Calep, Cn; lapis Murm, Mymer1; lapis pretiosus Murm, Mącz; lapillus Mącz, Cn; lapillus pretiosus Cn [niekiedy sg m w funkcji coll.] (410): ale uydzymy yſz ſyą kamyenye a zyola ktore moczą ſwą to wludzyech uſzmyerzayą yako ſafyr Calcedon a ruta PatKaz III 109v; Mymer1 nlb 1; Item zapona wktorei ieſt schaffir y ynſche kamyenye MetrKor 62/171v; Agatas. [...] TEgo kamienia ieſt rodzaiow wiele/ á wſzakże ieſt ſlawnieyſzych 7. FalZioł IV 46d, +8a, I 50b, III 37d [2 r.], 38a, IV 46c (70); HistAl G3v, M7v; Bo niechay y krol ſiędzye złotem zháfftowány/ A z rozlicżnym kámieniem w koronę vbrány/ [...] Wieręć mu nie weſoła w głowie pioſnká gędzye RejWiz 53, 11v, 126; Soſtinasti Alspant, tesz rozmaitem ſmalczem robioni besz Kamieny. WyprKr 10, 3, 8v, 9 [2 r.], 15v, 17 (14); A ná tych dwunaſćie kámienioch będą dwánaſćie imion ſynow Izraelſkich porząd wedle lat BibRadz Ex 28/21, Ex 28/10, 20, 35/9; Piſze Iozephus iż widzyał w Rzymie tákiego miſtrzá co śkło rozbierał y ciągnął iako woſk/ á ták piękne/ iż mogł z niego kámień przypráwić iáki chciał BielKron 26v, 34, 267v, 286v, 448v, 459; Mącz 264b, 368c, 458c; Co też znácżyły y ony dwánaſcie kámieni ktore nośił kápłan zakonu ſtárego ná pierſiach ſwoich RejAp 183v, 183v marg; GórnDworz N5v, Mm5v; Oczko 8v; SkarŻyw 102 [2 r.], 491; PudłFr 16; WujNT Apoc 15/6.

W połączeniu z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy [w tym: sb w składni zgody (24), ai (11), sb indecl (2), G sb (1); kamien + nazwa (31), nazwa + kamień (7)] (38): wziąwſzy Sanguinem draconis, [...] kamienia Ematites/ każdego znich po trozſze czo dragmę zaważy/ zetrzy ty rzecży na proch FalZioł V 28, I 50b, IV 10d, 51d, 55d [2 r.], 58d, V 103v; ſtoły thákież y ławy były s kámienia Smaragdowego y Amatiſtowego. HistAl L6v, F6v, Lv, L6v; RejWiz 126; á oſobá koł byłá iáko weyzrzenie ná kámień Chryſolith [lapidis chrysolithi] Leop Ez 10/9, Ez 1/26, 10/1; BibRadz Gen 2/12, Ex 28/9, 35/9, 39/6, Iob 28/6, Ez 10/1, 9; Vkazał iey tedy tablice Płánet złote/ wſłoniową kością przeſadzáne/ ná iedney był Iupiter ná kámieniu Iácynktu BielKron 122v, 32v, 277, 277v, 284; Onychinus, Co yeſt z tego kámieniá onyxá vcziniono. Mącz 264b; Et ᾽οφθαλμός oculus, Alabaſtrowy álbo kálcedonowy kámień. Mącz 303b; A then ktbory ſiedział/ podobien był weyrzeniem ku kámieniowi Iáſpidowemu y Sárdiowemu RejAp 47; BudBib Ex 24/10, 25/7, Ez 10/1, 9; Calep 164a, 945a; WujNT Apoc 4/3.

W połączeniach szeregowych (88): OpecŻyw 19, 158; BielŻyw 160; BierRozm 6; Niepomoże tam rokieta Ani pieniedzý kalieta Ny złoto ani kámienie Any koſtowne odzienie RejKup o8; GliczKsiąż Fv; LubPs bb5 marg; A iżby ſię żadny ſtego niewymawiał przeto teſz do tych świątośći żadnych koſztownych y ſwietnych przyprawek/ zamiánek/ złotá/ ſrzebrá/ pereł/ kámienia/ áxámithow/ álbo iedwabiow nieprzydał KrowObr 46, 27, 27v, 28, 38, 107 (10); RejWiz 50, 125v, 166v; Leop Ex 31/4, 3.Reg 10/2, Ez 27/22; BibRadz 1.Cor 3/12; Weźmi przednie rzecży od ludu Izráelſkiego [...] lnu ſubtylnego iáko iedwab kręconego/ ſierśći koziey/ ſkor báránich cżyrwono bárwionych/ drzewá Setym ktore nigdy nie zgnije áni zgore/ oleiu/ kádzidłá wyborney woniey/ kámienia ktore zową Onichin/ ſárdonix/ pereł/ y miedźi BielKron 33, 26, 34, 35v, 54v, 78 [2 r.] (19); RejAp 140, 141v, 151, 151v, 152v; GórnDworz Ccv, Ff8v, Ii7v; HistRzym 126v; RejPos 338v; BiałKat 46; RejZwierc 156v; WujJudConf 182; BudBib b3, 2.Par 32/27; SkarJedn 370; Oczko A3v, 1v, 2, 3v; KochPs 68; SkarŻyw 491, 552; StryjKron 421, 658 [2 r.]; NiemObr 174; Bo dobré mienie Perły/ kámienie/ Tákże wiek młody/ Y dar vrody/ Mieścá wyſokié/ Władze ſzérokié Dobré ſą: ále Gdy zdrowie wcále KochFr 118; KochPieś 2; GostGospSieb +3v; WujNT Apoc 17/4, 18/12, 16, s. 885, 888; WysKaz 36 [2 r.]; SarnStat [630], 639; SkarKaz 122b, 205a, 454a, 456a; CzahTr [D]v; KlonWor 43.

W charakterystycznych połączeniach: kamień cudny, czyrwony, pałający, piękny (2), śliczny, świecący.

Przysłowie: Bo nie potym co widzim znáć Krolá/ nie po złoćie/ y drogich kámieniách. SkarŻyw 91.
Zwroty: »kamieniem oprawić, oprawion(y) y»wprawić (a. wprawować) kamień; kamień oprawion(y) (a. wprawiony)« [szyk zmienny] (1 : 6; 2; 2): HistJóz B3, B3v; BielŻyw 114; HistAl M7v; WyprKr 20v; Opráwiſz ie kámieńmi [implebis eum impletione lapidis] we cztery rzędy BibRadz Ex 28/17; Chryſolit/ Onyx y Beryl/ ktore wſzytki kámienie były opráwione oſádzeniem złotem. BibRadz Ex 39/13, Ex 28/12; BielKron 452v; SkarŻyw 74; miał teſz kśiąſzki opráwione Kámieńmi CiekPotr 34.

»kamieniem osadzić, (o)sadzony (a, przesadzony); kamień osadzić (a. usadzić, a. wsadzić); kamień wsadzony (a. osadzony); kamień ku osadzeniu« = lapide ornatus Vulg [szyk zmienny1 (1 : 7; 3; 2; 1): Murm 156; BartBydg 151b; RejWiz 25; Leop Apoc 21/19; Ktory y kámienie foremnie oſádźi [in arte lapidaria ad implendum]/ y drzewo wyćieſze/ owa káżde rzemieſło doſtátecznie wypráwi. BibRadz Ex 31/5; Y oſádźili go cztermi rzędy kámieni [Et repleverunt in eo quatuor ordines lapidis] BibRadz Ex 39/10; BielKron 34, 445; Pala annuli, Głowicá álbo oſádzenie ná pierścieniu/ w który kámień wſadzáyą. Mącz 273a; BudBib Ex 25/7; Oczko 18v; StryjKron 667; KochJez A3; LatHar 509.

»kamień rzezać; kamień rzezany« (1; 1): Thakieſz theż Adamas kamień barzo twardi: ktorim drogie kamienie rzeżą dla iego twardoſci wielkiey. FalZioł IV 55d; KlonFlis A2.

»wyryć kamień« (1): A wyryi ony dwá kámieniá [sculpes... lapides] rohotą ſnycerſką BibRadz Ex 28/11.

Wyrażenia: »kamień czysty« (1): álić doſyć wſzego/ Złotá/ ſrebrá/ pieniędzy/ kámienia cżyſtego. RejWiz 125v.

»drogi kamień; drogość kamienia; kamień wielkiej drogości« = lapis pretiosus Murm, Mącz, Cn; gemma, lapillus pretiosus Cn [szyk 94 : 82] (173; 2; 1) : Marie też matuchnie iégo/ rozmaijte dary dali/ iako perly ij kamienije drogie OpecŻyw 24v, 19, 158, 189v [2 r.]; De Lapidibus. [...] O proſtym y drogim kámyeniu Murm 121, 121, 156; Mymer1 5, 6; koroná złota była na głowye iego ze dwyemanaſcye kamyon drogych HistJóz B4, B3, B3v; BartBydg 151b; FalZioł kt, +2v, +7d, IV 46c, 49d (8); BielŻyw 114, 160; BierRozm 6; Racżyż tedy V P M przijąć odemnie ſlugi ſwego dar ten acżkolwie niewielki/ wſzakoż mam za to iż koſztownieyſzy y trwalſzy będzie niż nadroſſze kamienie WróbŻołtGlab A3v, pp3; RejKup t8; HistAl A4v, F8v, G3, H2, L7, M; GliczKsiąż Fv; LubPs E3, E4v, bb5 marg; Aleć ták przybránego chćiał Pan Bog okázáć Papieżá Antykryſtá/ onę niewiáſtę nietzyſtą przybraną w Złoto/ w Kámień drogi y Perły KrowObr 27v, 27, 27v, 28, 38, 107 (10); RejWiz Cc4; Leop Ex 31/4, 3.Reg 10/2, Tob 13/21, Sap 18/24, Ecclu 50/10, Ez 27/22; WyprKr 20v; BibRadz I 2a marg, 2.Par 3/6, Prov 8/19, I 416b marg, Eccli 45/12, 1.Cor 3/12; OrzRozm Ov; z weſelim znieſli ty rzecży ktore Moiżeſz roſkazał imieniem Bożym/ to ieſt/ ſrebro/ złoto/ [...] kámienia drogie/ pereł ná bramy do narámniku y napierśniku BielKron 35v, 54v, 71, 78 [2 r.], 126 [2 r.], 147 [2 r.] (26); Mącz 24c, 65b, 143b, 159d, 184a [2 r.] (12); OrzQuin P3; SienLek 60; A iż tu dáley Ian ſwięty wypiſuie drogość kámienia s ktorego ſą ty fundámenty záłożone RejAp [183]v, 140, 141v, 151, 151v, Eev; GórnDworz Ccv; HistRzym 126v; BiałKat 46, 151; WujJudConf 182; BudBib b3, 2.Par 32/27, Eccli 50/9[10], Esth 15/9; CzechRozm 212; SkarJedn 325; Oczko 1v, 3v, 18v; Calag 139a; KochPs 27, 29, 68, 124; Gdy by powiáda kto/ miedzy ty drogie kámienie/ ná twoiey koronie/ włożył ſproſne iákie y proſte: izaliby wſzytkiey tey korony niepoſzpećił y niezelżył? SkarŻyw 87, 25, 74, 91, 102 [2 r.], 258 (16); StryjKron 421, 658 [2 r.], 667; KochJez A3; NiemObr 174; Albo w morze/ przyczynę wſzech nieſczęśliwośći/ Perły/ złoto/ y wielkiey kámienie drogośći Zárzućmy KochPieś 2; ArtKanc E15; Calep 164a, 449b; GostGospSieb +3v; LatHar +4, 509, 595; WujNT 849, Apoc 17/4, 18/12, 16, 21 arg, 19, s. 888; WysKaz 13, 36 [2 r.]; SkarKaz 84a, 122b, 205a, 454a, 456a, 549b; KlonFlis A2; KlonWor 43.

»kamień (jest) kosztowny, wielkiego kosztu« = lapis pretiosus Vulg [szyk 14 : 3] (16 : 1): Iako Alexander po ſmierći Dariuſa Ceſarza ſiedział ná máieſtacie s kámienia koſztownego ſpráwionym HistAl G2v; á po wſzytkich ſtopniach było koſztowne bárzo kámienie wſzelkiego rodzaiu położone HistAl M7v, G5v, I8v, Lv, L6v, M, M8; RejWiz 25; Leop Apoc 21/19; BibRadz I 283d marg; BielKron 445; y Napierśnik z tablicą drogą/ w ktorey było dwánaśćie roznych farb/ y okraſy kámieni/ wielkiego koſztu bárzo SkarŻyw 491, 102; WujNT Apoc 18/12, 21/11; SzarzRyt A3v.

»kamieniem okraszony« (2) : Pozdrowion bądz krzyżu/ krwią ſyna mégo/ iako zlotem/ drogim kamienijm ij perlami ieſtes okráſſony OpecŻyw 158; HistRzym 126v.

»kamieniem ozdobiony« = ornatus lapide Vulg [szyk 3 : 2] (5) : Iáko rzecż która ze złotá litha/ ozdobiona wſſelákim kámieniem drogim. Leop Eceli 50/10; SkarŻyw 398, 491; LatHar 595; WujNT Apoc 21/19.

»kamieniem, z kámieniem przychędożony (a. ochędożony, a. uchędożony)« = ornatus lapide Vulg (6 : 1): HistAl F8v, L7, M; MurzNT Luc 21/5; Mącz 368d; á fundámenty miáſtá onego rozlicżnym kámieniem były vchędożone. RejAp 183; BudBib Eceli 50/9[10].

»kamień, na kamieniu wyryty« (1 : 1): y rodzicow ich wielmożne rzecży ná cżtherzech rzędziech kámieni drogich hyły wyryte [in quattuor ordinibus lapidum erant sculpta] Leop Sap 18/24; BibRadz Ex 39/14.

Zestawienia: »kamień armenowy, z Armenijej« = azuryt; Armenicus lapis Cn (1 : 1): LAzuli ieſt zimny y ſuchy, takież y kamień z armenijey FalZioł III 37d, I 50b.

»kamień (rzeczon) orłowy« = według ówczesnych mniemań kamień, który orzeł przynosi do gniazda dla samicy (prawdopodobnie kryształ górski); aeſites, callimus, taphiusius Cn [szyk 1 : 1] (2): ten kamień rzecżon ieſt orłowy/ bo gdy orlicza chcze iaycza znieſć: ten Kamień ſamiecz przynofi z Indiiey á podkłada gi pod orliczę FalZioł IV 48b, IV 48b.

Szeregi: »kamień, (i) klejnot« (2): A gdy niektorzy mowili okościele/ że ieſt pięknęmi kamięńmi i darowanemi kleinoty [lapidibus pulchris et donis] przychędożon/ on powiedźiáł MurzNT Luc 21/5; Mącz 143b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»perła, (a, i, albo, takież) kamień« = gemma, margarita Calag [szyk 12 :10] (22): OpecŻyw 24v; FalZioł IV 50a; HistAl M; KrowObr 27v; Około niey fraucymer dziwnie przyſtroiony/ Perłámi á kámieniem wſzędy náſtrzępiony. RejWiz 25v; BielKron 444; Cantheria, vel cantherias, Species gemmae scarabaei effigiem habens, [...] Nieyáki kámień/ álbo perłá/ krówki obras ná ſobie máyąc. Mącz 34a, 2c, 3b, 95b, 141d, 159d; Oczko 18v; Calag 139a; KochPs 27; SkarŻyw 258; StryjKron 667; Calep 449b; LatHar +4, 595; WysKaz 13; SkarKaz 84a. [Ponadto w polączeniach szeregowych 51 r.].

»(tak) złoto, (jako, i, a, albo) kamień« = aurum et obryzum a. pretiosus lapis PolAnt [szyk 21 : 1] (22): HistJóz B3; HistAl L7; LubPs E3; Cznotá nád złoto i nád kámyenye lepſza. RejWiz 7 marg, Cc4; BibRadz Prov 8/19, I 416b marg; OrzRozm Ov; BielKron 126, 147 [2 r.], 164v, 268v, 441, 461v; BudBib Esth 15/9; CzechRozm 212; KochPs 124; SkarŻyw 74, 91; ArtKanc E15; Cnotá, nie złoto, fławá, nie kámienie, Mądrość záiſte miáłáby bydź w cenie. KlonKr A4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 67 r.].

W przen (6):
Wyrażenie: »kamień drogi« (1): Iuſz moy oblubieniec [tj. Chrystus] włożył drogą tkánicę na ſzyię moię: y ná pierśi moię noſzenie/ z ogniſtych y świetnych kámieni drogich záwieśił SkarŻyw 68.
a) Bibl (5):

W połączeniach szeregowych (5): Gdyżći Páweł s. piſze: iż ná thym ſwiętym fundámencie iedni buduią złotem/ frebrem/ kámieniem. RejPos 302; WujJudConf 119; WujNT 1.Cor 3/12, s. 584 [2 r.].

Wyrażenie: »kamień drogi« = lapis pretiosus Vulg [szyk 2 : 2] (4): Buduią iedni ná fundámenćie Pánie Kryſtuśie złoto/ ſrebro/ y drogie kámienie/ á drudzy drwá/ ſłomę/ śiáno. WujJudConf 119; WujNT 1.Cor 3/12, s. 584 [2 r.].
Przen (6):
a) Ludzie żyjący na chwalę bożą, błogosławieni, święci itp. (4): á widzićie iáko tá perłá zgnoiu wzięta/ [...] iuſz miedzy onemi ogniſtemi kámieńmi wiecżney korony/ świeći. SkarŻyw 589.
Wyrażenie: »drogi kamień« [szyk 2 : 1] (3): Bo z cżyſtym ſercem y ćiáłem ofiáruiąc ſię Bogu drogim kámieniem (iáko S. Wáwrzyniec męczennik Pánienki názwał) zoſtáła. SkarŻyw 16, [197], 463.
b) Jezus (1):
Wyrażenie: »drogi kamień« (1): Ná tobie widziem / dziwnie świetny á drogi v pierśi twoich záwiefzony kámień: to ieſt dziećiątko ktore ieſt Bogiem y Panem náſzym. SkarŻyw 112.
c) Pozytywne przedsięwzięcie (1):
Wyrażenie: »drogi kamień« (1): A Pánie Boże day/ iżeby známienite wielkie Xięſtwo Litewſkie/ s ſławną od wieków Koroną Polſką/ iedność bráterską co narychley wźięło. A iednoſtáiną mocą pomagáli ſobie wiernie tákowych drogich kąmieni ſzukáć KwiatOpis [C2].
6. Różne związki chemiczne (50):
a. Antymon, półmetal (1): Stibium, vulgo Antimonium, Biały kámień w kopáninách śrebrnych bywa naydowan/ którym oczy cziśćią y wychędazáyą Mącz 415b.
b. Kamień filozoficzny, poszukiwana przez starożytnych substancja o uniwersalnych właściwościach, takich jak przemienianie metali w złoto, przedłużanie życia itp. (2): á onym kámieniem cżego fie dotknie/ złotem fie sftánie BielKron 26.
Zestawienie: »kamień filozofski« (1): Drudzy záſię chytrzeyſzy chcą dokázáć rozumem ſwoim niepodobney rzecży/ to ieſt/ kámień Filozowſki [...] ſłożyć ze cżterzech żywiołow miernych BielKron 26.
c. Zestawienie: »piorunowy kamień« = fulguryt, rurka lub pręt kwarcowy powstały z piasku wskutek uderzenia pioruna; brontia Mącz, Cn; betulus, ceraunia (gemma), lapis a. telum fulminis Cn (1): Broncia, Piorunowy kámień. Mącz 27b.
d. Prawdopodobnie kalamin, zasadowy krzemian cynku (2): Wezmi foku miecżykowego/ [...] kamienia calaminaris dragme [!]/ [...] apotym ty rzecży ktore maią bytz ſtarte na proch/ ſetrzi ye ſubtilnie FalZioł I 3d, I 51d.
e. Kruszec miedzi (3): Zelázo zźiemie biorą/ á z kámienia zlewáią miedź. BibRadz Iob 28/2.
Wyrażenie: »kamień miedziany (a. miedźny)« = cadmia Mącz, Cn; chalcitis Mącz; lapis aerosus Cn (2): Chalcitis, Kamiéń miedziány z którego Kupr y miedź czinią. Mącz 50d, 28d.
f. Murra, syrat rzeczny, z którego w starożytności wyrabiano cenne naczynia (3): Murrha, Nieyáki rodzay pięknego á łiſnącego ſie kámieniá z którego lubki czinią. Mącz 238b, 238b [2 r.].
g. Magnes, ciało mające właściwości przyciągania ciał ferromagnetycznych; Magnes (Rost); szezególne zastosowanie w złotnictwie jako tzw. kamień probierczy; Lydius lapis Murm, Mącz, Cn; basanites, (lαpis) Heraclius, magnes Mącz, Calep, Cn; coticula Murm, Cn; index Mącz, Cn; Heracleus lapis Murm; Parius lapis Mącz; exhebenus Cn (25): Murm 122; MAgnes ieſt kamień ktori w gorach nad Morzem roſcie FalZioł IV 55c, IV 55c, d [2 r.], 56a, b; Basanites, Lapis ex quo fiunt cotes, Kámień który roścynáyą na osły. Mącz 23c; Heraclius, lapis qui et Lydius, Kámień ná którem złoto probuyą á doſwiadczáyą. Mącz 154d, 279c; Calep 124b, 477b [2 r.].
Wyrażenia: »kamień magnes, magnetowy« [szyk 5 : 3] (7 : 1): Okręthy gdy przychodzą nad onę gorę w ktorey ieſt then kamień Magnes/ thedy czokolwiek żelaza będzie miał w fobie on okręt, zwłaſzcża gwozdzie żelazne: kthoremi okręth zbijają: wyſkakuią z niego/ á iakoby z kuſze do oney gori leczą: w ktorey ieſt ten kamień Magnes. FalZioł IV 55c, IV 56a, V 106v; BielKron 454; Mącz 204d; GórnDworz 17; Calep 629a.

»probierny kamień« (1): Ktore [słowo] ieſt/ iáko probierny kámień ná złoto/ ku rozeznániu rzecży Bofkich od rzecży ludzkich CzechEp 233.

»kamień twardy« (1): Więc ku towárzyſzαwi/ ieſt miłości wielkiey/ [...] Mowy bárzo vćieſzney/ záś fłowá ſtałego: Podobien do Mágneſa/ kámieniá twárdego. PaxLiz C2v.

»złotniczy kamień« (2): Mącz 202a; Tymże obycżáiem możećie inſze kázde wiáry y náuki chrześćijáńſkiey ártykuły/ iáko ná probierzu złotnicżym kámieniu/ złotá probowáć ReszPrz 34.

h. Magnezja, właściwie tlenek magnezu; prawdopodobnie ruda manganu; lapis vitreatorum (Rost) (2): WOyciech powiada Iże Magneſia ieſt kamień cżarny/ á cżęſthokroć niem robią Hutniczy w hutach. FalZioł IV 56b, IV 56b.
i. Prawdopodobnie mika, uwodniony krzemian magnezu (2): FalZioł IV 59d; lapis specularis, Przezroczyſty kámień by śckło Mącz 407b.
j. Osady (7):
α. Osad z tzw. twardej wody, węglany wapnia i magnezu (2): Są téż owé/ którym ſye tám ludźie dźiwowáć więc zwykli/ co ze źrzódłá wypadáiąc w kámięń ſie zśiadáią. Oczko 8, 6v.
β. Zestawienie: »oliwny kamień« = prawdopodobnie osad w beczce powstały podczas wytłaczania oliwy z oliwek (1): Cos olearia Oliwny Kamień. Mącz 66d.
γ. Zestawienie: »kamień winny« = osad na beczkach z winem, kwaśny winian potasu; cremor tartari (Rost) [szyk 2 : 2] (4): Albo weźmi Koryándru y kámieniá winnego/ co ij zową Wáynſztin SienLek 66, 129, X4 [2 r.].
k. Rubryka, glinka zabarwiona domieszką tlenu na kolor czerwony; Bolus (Rost) (2): Zioła zimne: ſą ty. [...] Mirtus/ Sorbus/ pigwy, żoładz/ bolus armenus, cinolea/ terra ſigillata/ ieſt cżyrwony kamień w aptecze FalZioł V 96.
Wyrażenie: »kamień rubryka« (1): Stey źiemie wożą kámień Rubrykę BielKron 284.
7. lek. Kamica, choroba, której istotą jest tworzenie się kamieni w narządach wewnętrznych lub ich drogach odprowadzających; kamień żółciowy, nerkowy itp.; lithiasis Murm, BartBydg, Mącz, Calep; calculus (morbus) Murm, BartBydg, Mącz, Cn; lapis Cn (174): Murm 71 [2 r.]; Sok kminu [...] ieſt dobry tym ktorzi czirpią kamień wnerkach FalZioł I 7a; Też tym ludziom [...] ktorzy maią kamień w ſobie/ y ktorzi maią zatkanie w wątrobie, vcżiń ſirop tym obycżaiem FalZioł I 13b; Theż wino w ktorym wrzało to ziele ieſt dobre naprzeciwko kamieniowi FalZioł I 41a, [*7]v, I 2d, 29b, 47c, 48b (40); Calculosus homo, Człowiek który kámień ma. Mącz 31c, 31b, 196a; ále komu XXXX lat niedoſzło/ może niektorym lekárſtwem kámieniá zbyć/ gdy pilen ſam ſyebie będźie. SienLek 105, 17v [2 r.], 26, 27, 27v, 104 (24); bo ieſli nérká kámięniém álbo iéy ćiáſny meat/ grubą flegmą zámulony/ ielito wiátry roſpárté/ błonká wboku zápalóná/ nád miárę ból wielki/ á śmierć potym przynieść może: iáko ich zániedbáć? Oczko 13, 15, 22v; Bo Arcybiſkupá Konſentieńſkiego/ ktorego kámień ták morzył/ iſz mu iuſz gotowano pogrzeb/ modlitwą ſwoią zlecżył y práwie ożywił. SkarŻyw 473.

W charakterystycznych połączeniach: kamień dziecięcy, zastarzały; kamień dręczy, drze, gaba (2), morzy; kamień siepiący; kamień ci(e)rpieć (5), ciszyć, mieć (8), mnożyć (3), poczuć, rzezać; rzezanie kamienia; darcie od kamienia.

Zwroty: »drobić kamień; drobienie kamienia« [szyk zmienny] (3; 2): Drobi też kámień wſzelákiego záiącá kreẃ gdy s ſkorą w gárncu vpalą/ á on proch z Winem álbo z miodem chory pije na czczo SienLek 105v, 105v [3 r.], l06v.

»kamień kruszyć (a. skruszyć)« [szyk zmienny] (4): Wroble proſo z białem winem na proch miałki ſtarte/ á czo dwie dragmie zaważą wſypać w białe wino/ po ranu wypić ciepło/ Kamień w nerkach kruſzy y pędzi precż z cżłowieka. FalZioł V 84v, I 154d, IV 34c, 39c.

»kamień leczyć« (3): FalZioł III 42b; Kámień i roſpuklinę leczy. SienLek 107 marg, 107.

»kamień łamać, łamiący; złamanie kamienia« [szyk zmienny] (44 : 4; 1): Theż ſok matki bożey włoſek znaſieniem włoſkiego kopru j zwrobliem proſem/ vwarziwſzy ty rzecży zwinem á thego ſie napijay/ kamień łamie to picie FalZioł I 27a, ++5d, I 2d, 4d, 6c, 8c (48); Saxifragum, et saxifraga vel saxifragia, Lamikámień ziele nieyákie Calculum álbo kámień łamiące. Mącz 370a.

»kamień wyganiać; kamienia wyganianie« (2; 1): Myſze Layno [...] á tho gdy ie da pić z białem kadzidłem á z miodem/ Kamień z mocżem poſpołu wygania. FalZioł I 144d, IV 3d; SienLek 106v marg.

»kamień wypądzać (a. (wy)pędzić), wypądzający« [szyk zmienny] (30 : 1): Też wino w ktorym by wrzało to ziele z naſieniem piotruſzcżanym/ z naſieniem łamikamieniowym, kamień wypądza y rozmiękcża w cżłowiecże. FalZioł I 52d, I 2d, 29c, 34b, 48d, 54a [2 r.] (24); Ziołá ktore kámień wypądzáią. SienLek 106 marg, 105v, 106, 106v [4 r.].

»kamień wywodzić« (3): á prżeto wino w kthorim wrzało tho naſienie z naſieniem piotruſzcżanym/ z naſieniem włoſkiego kopru/ cżyni to yſz kamień y vrynę wywodzy obficie FalZioł I 57a, I 96c; SienLek 105 marg.

Wyrażenia: »kamień miechierzowy (a. macharzynny)« = Caleulus urinarius (Rost) (4): Też wodka z rzodkwie napalona/ na kamień mięchierzowy ieſt barzo dobra FalZioł I 117a, V 84v, 85; SienLek 106v.

»kamień nyrkowy, w nerkach« (3 : 1): Naprzeciw kamieniowi nyrkowemu/ ktori ieſt iakoby piaſek czyrwony. FalZioł V 84v, V 84v; SienLek 106; Calep 609a.

»pias(z)czysty (a. piaseczny) kamień« [szyk 6 : 5] (11): Murm 71; BartBydg 83; Nyrki y miechierz cżyſci s kamienia piaſzcżyſtego FalZioł II 8a, II 3c, V 44v, 59, 84v [2 r.], 111v, 114 [2 r.].

Szereg: »kamień albo (a) piasek« (2): FalZioł II 9c; Proch z ſuſzonych świerczkow domowych/ gdy go z winem pije/ ten co go kámień álbo piaſek gába/ tedy go to wypądza SienLek 106.
8. Kamienie, według mniemań ówczesnych, pochodzenia zwierzęcego o właściwościach przede wszystkim leczniezych, z których większość jest nie do zidentyfikowania (Rost zwykle w rozdziale: Nazwy kamieni nie dające się oznaczyć) (32):
a. Capra aegagrus Gm (Rost); bezaar, znajdowany w jelitach zwierząt (4): BEzaar: ten to kamień wſzytczy powiedaią: iż ma pierwſze mieſthcze miedzy inſzemi wſzytkiemi lekarzſtwy: ktore ſą naprzeciw iadom, albo trucinam FalZioł IV 49b, 49b [2 r.].
Wyrażenie: »kamień bezaar« (1): Kamień bezaar pomaga naprzeciw trucinam FalZioł IV 49c.
b. Celonites; kamień znajdowany rzekomo w sercu żołwia (5): Celonites/ ieſt Indijſkiego żołwiu oko, [...] á tę mocz ma ten kamień: Ieſtli kto vſta wymywſzy będzie gi noſił w vſciech: iż może przyſzłe rzecży przepowiadać FalZioł IV 50d, IV 50d [2 r.].
Zestawienie: »kamień indyjski« (2): Wezmi wroblego proſa/ kamienia ijdijſkiego [!]/ kamienia z morzkiey bdły/ krwie kozłowey/ popiołu z ogona tremule, Thych wſzytkich pod iedną miarą mało więczey niżli dragmę FalZioł V 111v, V 111v.
c. Prawdopodobnie szkielet gąbki (wapienny, krzemionkowy lub sponginowy) (5): Kamień kthori bywa znalezion w gębcze ma mocz wyſuſzaiączą FalZioł IV 59b, I 142b, IV 59c, V 111v [2 r.].
d. Lapis celidonius (Rost); jaskółczy; chelidonius Mącz (7): TEn kamień ieſth nalezion w żywocie młodych Iaſkołcżąt, ktorego kamienia ſą dwoiakie oſoby/ cżyrwony y drugi cżarny. FalZioł IV 50a, IV 24d [2 r.], 50c.
Zestawienie: »kamień jaskołczy« [szyk 1 : 1] (2): FalZioł IV 50b; Graecis χελιδών, Latinis est Hirundo, Item, Nomen gemmae, et chelidonii, Yáskółcze Kámienie. Mącz 51c.
e. Zestawienie: »kamień jeleni« (1): Ieſzcze ku lekkiemu rodzeniu ſłuży przy ſobie mieć tákiey pániey kámień ieleni/ ktory dlatego ták zową/ iż go poſpolićie w łáynie ielenim náyduią SienLek 114.
f. Kamień koloru bursztynowego według mnieman ówczesnyeh utworzony z moczu ostrowidza (1):
Wyrażenie: »drogi kamień« (1): Lyncurium, Drogi kámień ze ſzczin oſtrowidrowych [!] ſie rodzący. Mącz 202a.
g. Lapis alectorius (Rost); kapłoni, kokoszy albo kurowy; alectoria, alectorius lapis Cn (6): Powiedaią tak, gdiby Koguta we trzy lata vkleſnił/ pothym dał mu roſć do ſiedmi lat. Thedy w pępku zalęże mu ſie kamień/ kthory gdy pocżnie roſć: Iuż on kur nigdy nie pije. FalZioł IV 19c, IV 19c, 47d [3 r.].
Zestawienia: »kamień kokoszy« (1): IEſth rzecżony kamień kokoſzy/ albo kurowy dla mieſtca gdzieſie rodzi FalZioł IV 47c.

»kamień kurowy« (1): FalZioł IV 47c cf »kamień kokoszy«.

h. Krokodyli (1): [krokodyl] Kamienie w brzuchu ſwogim ma, ktore ſą tey moczy, Kto go ma przy ſobie/ tego ſie febra nie gimie FalZioł IV 32d.
i. Rakowy; carcinias Cn (1): á gdy będzie ſthari [rak] tedy ma dwa kamienia białe wgłowie twoiey. FalZioł IV 31a.
j. Szczupaka (1): Szcżuka wgłowie ſwoiey ma kamień podobny ku Krzyſztałowi FalZioł IV 36d.
9. Skamielina (10): Drzewo ſoſnowe w kamienie ſie przemie. 79. MiechGlab *8; kámienie náyduią w źiemi z rozmáitemi figurámi/ ktore ſámá náturá figuruie/ źwierząt/ ptakow dziwnych wyobráżenia. BielKron 290; Oczko 8 [2 r.], 8v, [42]v.
a. Bursztyn, kopalna żywica drzew iglastych (1): Succinum, Lapillus paleas adse trahens, Agſteyn Kámyen plewy kſobye ćyągnący. Electrum idem. Murm 121.
b. Koral, według ówczesnej wiedzy, pochodzenia roślinnego (3): FalZioł IV 52b; tąż drógą y koral/ póki ná dnie morſkim rośćie/ źielém/ á kiedy go vłowią y wyćiągną/ kámięniém iuż bywa. Oczko 8v, [42].
10. Ciało stałe (1): potym ten ług ſam warz tak długo aż ſie zwarzy na kamień FalZioł V 102.
11. Odważnik; sacoma Calep (32): Brzydliwość Iehowie (ieſt) kámień a kámień [duplex pondo]/ ſzale też zdrádliwe nie dobra (rzecż.) BudBib Prov 20/23, Prov 20/10 [2 r.]; Calep 937a.
a. Jednostka wagi w Polsce równa około 16 kg; talentum Murm, BartBydg; pondus triginta librarum Cn (27): Murm 194; BartBydg 155; KłosAlg Ev; A wſſak dawno wieſz vſtáwę Co maſz odkámieniá płáćić RejRozpr C4v; bo kiedy będźie wiedźiał wiele kámion y chłopow/ tedy też będźie łatwie wiedźiał po wielu wrębow ma rozdáwáć prząść. GostGosp 52, 114, 152; á trzydźieśći dwa funtów/ máią ważyć kámień ieden: á pięć kámięni tákowych/ máią wáżyć ieden cętnar. SarnStat 279, 374, 375, 946.

kamień czego (15): Zeznal yſoh wlyublinye na swyąthi ſchimvn Judi kamyen loyu vkradl LibMal 1545/96; SkarŻyw 101, 102; IEſli kto zuchwále będźie ćiſkał ná ſzkoły Zydowſkie/ náſzemu Woiewodźie dwá kámieniá pieprzu ma zápłáćić. SarnStat 254; Kámień cukru/ zá pułtrzećiá złotégo. SarnStat 274, 254, 274 [6 r.], 374, 378; dał ſto kámieni śrebrá heretykom SkarKazSej 685a.

12. n-loc (14):
a. Miejscowości (12): PORZĄDEK NA SEYMIE Wálnym, [...] poſtánowiony pod Wárſzáwą, przy wsi Kámięniu SarnStat 15.
Zestawienia: »Biały Kamień« (1): A Krol Swedſki Erik práwie też w ty czáſſy Rewel y Biały Kámień.w Liflanciech mocą wziął. StryjKron 772.

»Kamień Koszyrski« (4): Biſkvpicze K. Koſzyrſki od wozv yeden gr y ſto tholp ſſoly MetrKor 57/118, 57/117v, 59/276v, 278.

»Nowy Kamień« (1): Szwecki Krol [...] wźiął pod Krolem Polſkim w Liflántſkiey źiemi zamek y miaſto Rewel/ potym Nowy kámień BielKron 437v.

α. Tłumaczenia hebrajskieh nazw miejscowych (5): I z biega do Habenboem/ to ieſth/ kámienia Boem ſyná Ruben [ad Abenboën id est lapidem Boën filii Ruben] Leop Ios 18/18.
Zestawienie: »Kamień Wspomożenia, Pomocy, Ratunku« = Eben hahezer PolAnt (2 : 1 : 1): A Filiſtynowie wzięli Archę Bożą/ y odnieſli ią od kámieniá pomocy [a lapide adiutorii]/ do Azothu. Leop 1.Reg 5/1; BielKron 62v, 63v; BudBib 1.Reg 7/12.
b. Rzeka (2): Gedeon álbo Getká biſkup Krákowſki záłożył też klaſztor w Sieciechowie nád rzeką Kámień BielKron 188v, 357.
*** Bez wystarczającego kontekstu (8): Ile śię greckiego textu dotycze Tento/ nieściąga się na kamień alę abo nawęgieł abo nagłowę/ ilé zaś żydowskiego sktorego ſą mniéiſze słowa wźięté/ iako śię tego i zgrammatiki łatwie domyſliem nieściąga śię na głowę/ i nie tak pewnie na co inſzégo iako na kamień abo na to co ieſt powiedziáno otemto kamięniu MurzNT 98v marg; ná pierwſzey ſtronie wierſz 5. ſtoi ná kámieniu/ ma być ná rámieniu. BielKron Mmmm2; RejPos 274; WujNT 67, 307 marg, 382.

Synonimy: 1. opoka, skała; d. osła, żarna; e. grob, grobstyn; f. słup; g. słupik; 3. los; 5. lazur.

Cf [CIESZYKAMIEŃ], ŁAMIKAMIEŃ

MM