[zaloguj się]
[pdf]

PRZEWYCIĘŻYĆ (25) vb pf

e jasne.

Fleksja
inf przewyciężyć
praet
sg
1 m -m przewyciężył
2 m -ś przewyciężył
3 m przewyciężył
f przewyciężyła

inf przewyciężyć (13). ◊ fut 1 sg przewyciężę (1). ◊ 2 sg przewyciężysz (3). ◊ 3 sg przewycięży (2). ◊ praet [1 sg m -m przewyciężył.] ◊ 2 sg m -ś przewyciężył (2). ◊ 3 sg m przewyciężył (3). f przewyciężyła (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde bez cytatu.

1. Zwyciężyć, pokonać, okazać się mocniejszym (16): Frangere impetum alicuius, Przewiciężić. Mącz 295d.

przewyciężyć kogo (2): [Ezop udał, że nie zrozumiał podstępu Ksanta] Widząc Xánt iego proſtotę [= głupotę]/ [...] do Ezopá przemowił/ Y owaś mię przewyćiężył. Iuż ſie nieboy gniewu mego BierEz D3; Zbaw nas złego wſzelkiego Oycże náſz namileyſzy/ [...] pomoż nám przewyćiężyć/ wſzyſtki nieprzyiaćiele. ArtKanc M15; [RozmSzat f4v].

przewyciężyć co (żywotne) czym (1): Znaſz iże [my, kruki] mdłe śiły mamy/ Sowam imi nie zdołamy: Wſzákże k temu możemy przyść/ Rozumem ie przewyćiężyć. BierEz P4v.

[Przen [co]: Ioh. 16. Bądzćie dobrei myſli/ iamćy świat przewyćiężył. [Biblia Tysiąclecia: Na świecie doznajecie ucisku, ale bądźcie odważni: Ja świat zwyciężyłem.] UstKościel 29v.
Szereg: »przewyciężyć i przepomoc«: y rzekł mu [Ezdraszowi] Angoł/ obacz ieſli ogien dim przewiczięzy y deſcz ieſli kroplie przepomoże/ czili inaczey/ rzekł Eſdras widzę Panie iſz pierwey ſkierki płomien przeſzedł widzę teſz y deſcz wielki ſzedł. Ale zaſię dni Ogien przewiczięſził/ y kroplie deſcz. FlinsCunDzień D3v.]
a. W walce zbrojnej; devincere, superare, vincere HistAl [w tym: kogo, co (żywotne), co (8)] (9): Musić kost wielki uczynić, Kto chce kogo przewyciężyć, Aby wojsko silne sebrał BierRozm 11; nic nie othrzymaſz ieſli mię zwyciężyſz/ ábowiem máłego cżłowieká á łotrzyká odzierzyſz A ieſliże ia przewyciężę wielką ſthąd chwałę wezmę/ iże nawielmożniejſzego Ceſarzá zwyciężę. HistAl C5v; Dárius [...] wezwał wielką wielkoſć ieznych y pieſzych/ [...] máiąc nádzieię z zaſtępem ſwym przewyciężyć możnoſć Alexandrá. HistAl E5, B2, H3, H8, M3, M7.
Przen (1): Choway z hálábartámi Ládyſłáwy święte/ Choway płáſkie/ y owe ná ſznurku przegięte [= rodzaje monet]. Przewyćiężyſz/ nieboże/ Leones et lynces, Maſzli owę monetę IN HOC SIGNO + vinces. KlonWor 12.
b. O lekarstwach: zwalczyć chorobę [co] (2): Bo y Lekárſtwá [...] więcey ſzkodźić mogą niż pomoc: á tho gdy ich kto zbytnie vżywa: á gdy ich też kto nie doweźmie/ tedy też ſłabośćią ſwą choroby przewyciężyć ſye [błąd, lege: przewyciężyć] niemogą SienLek 45v; Są tedy lékárſtwá tákowé kthoré z wnątrza wyganiáią/ to czego wewnątrz przewyćiężyć niemogą SienLek 133v.
c. Pokonać duchowo [co] (1): Ráczyſz ſię [Panno Maryjo] do iego naświętſzéy miłośći [tj. do Chrystusa] przyczynić zá mną [...]: ábym to wſzyſtko mogłá przewyćiężyć/ co ieſt náprzećiw naświętſzéy woli iego SiebRozmyśl L2.
α. [Samego siebie, własne skłonności:
Zwrot: »pokusę przewyciężyć«: [Dusza pociesza się tym] iż Pan Bóg obiecuje wieczną koronę, kto pokusę przewycięży. Kaz 28.
Szereg: »przemoc a przewyciężyć«: proſſę twey [...] milości [...] ażebych ſię mogl śmiele na twoie [Boże] miloſierdzie ſpuſſczac/ y [...] wſſyſtko przemoc a przewyciężyc UstKościel 177v.]
β. [Kogoś innego [czym]: ktoris [Panie] izbi acz nycz alye naszą zatwardzialoscz thim przewiczyązil raczileszsye ssam czyalem stacz. ModlKobiet 10v.]
d. [Ogarnąć [kogo]: A tymże też obyczáiem y do práwá/ ábo do ſądu nielza ſie wiernemu vćiekáć/ gdyżby to nic inſzego niebyło/ iedno złe zá złe oddawáć/ y dáć ſie złey rzecży przewyćiężyć BudUrzęd 54v.
Fraza: »sen przewyciężył«: Sen go [pana Trockiego] nieprzewyćiężył/ áni oká zmrużył/ Sam tey nocy cżuynośćią/ ſwoią wſzytkim ſłużył. RymszaDeket 28.]
2. Wygrać sprawę w sądzie, pokonać kogoś w procesie [kogo] (4): Prokurator gdyby w ſpráwie ſwego Princypałá zdrádliwie poſtępował/ iżeby ſye dobrowolnie przewyćiężyć dopuſćił/ [...] karánie iego ieſt że ſye sſtawa bezecnym. GroicPorz e3, e4, f.
Zwrot: »przewyciężyć [w czym] prawem« (1): A tu naprzod tá ſtroná ktora o nakłády pozywa/ ma okázáć przed Sądem/ iáko pozwáną Stronę pierwey przewyćiężyłá Práwem w głowney rzeczy. GroicPorz dd2v.
3. Uzyskać, wyprosić [co] (1): (marg) Zły pokorą wſzytko przewycięży v Páná. (–) Iż ácżkolwiek [jawnogrzesznik] był zły/ [...] iż vniżył Pánu myſl á ſerce ſwoie/ ſłuchay co Pan o nim powiedáć racży: [...] Iż odſzedł [...] będąc vſpráwiedliwiony od oblicżnośći/ ſwiętey iego RejPos 201v.
4. Pokonać, przebyć jakąś trudną trasę, teren [co] (1): Alpes transcendere, Góry Alpes przeyecháć/ przewiciężyć. Mącz 370d.
5. Przewyższyć pod jakimś względem [kogo (1), co (2)] (3): Ale wſzytkich hárdość/ łoterſtwo/ á zápámiętánie/ Krol Azyey Epiphanes Antiochus przewyćiężył/ kiedy mu kazáli Rzymiánie z Egipthu wyiecháć/ wtárgnął do Ieruzálem BielKron 265v; chwalebna rzecz ieſt/ gdy ſwoie przodki dobrze cżyniąc przewyciężyć możemy KwiatKsiąż M3v.
a. Uzyskać przewagę ilościową [czym] (1): A tyć rozne rzeczy [tj. krew, jasna żółć, czarna żółć, flegma] żywot człowieczy trzymáią/ dźiwną miárą/ kiedy im gwałtu nieuczyni: Abowiem ieſli iedná drugą czym przewyćięży/ mnożą ſye rozmáithe niemocy. SienLek 28v.

Synonimy: 1.a. pobić, pogromić, pokonać, porazić; 2. pokonać, przekonać; 5. przemoc, przewyższyć, uprzedzić, wynieść się.

Formacje współrdzenne cf WYCIĘŻYĆ.

Cf PRZEWYCIĘŻENIE, PRZEWYCIĘŻONY, PRZEWYCIĘŻYŁY

LWil