[zaloguj się]
[pdf]

ŁAMAĆ (340) vb impf

-am- (330), -ąm- (10).

W inf łam- (30), łåm- (15), ł(a)m- (9); łam- OpecŻyw, RejPs, KrowObr, RejWiz (2), RejFig, RejZwierz, BielKron (2), Mącz, Prot, GórnDworz, HistRzym, KuczbKat, RejZwierc (6), BudBib (2), ModrzBaz, SkarJedn (2); łåm- Leop, KwiatKsiąż, MycPrz, StryjKron, OrzJan (2), LatHar, WujNT, CzachTr (2); łam- : łåm- RejPos (2 : 4), SkarŻyw (3 : 1). ◊ W imp łam- (1) OpecŻyw, łåm- (1) RejZwierc. ◊ W pozostałych formach: łåm- (195), łam- (11), ł(a)m- (78); łam- RejPs (3), Leop (2), BibRadz, BielKron, Mącz (2), CzechEp, SkarŻyw; łam- : łåm- RejPs (3 : 1), Leop (2 : 6), BibRadz (1 : 2), BielKron (1 : 6), Mącz (2 : 14), CzechEp (1 : 1), SkarŻyw (1 : 3).

Fleksja
indicativus
praes
sg pl
1 łåmię łåmi(e)my
2 łåmiesz
3 łåmie łåmią
praet
sg pl
1 m -m łåmåł m pers
2 f -ś łåmała m an
3 m łåmåł m pers łåmali
f łåmała m an
n łåmało subst łåmały
fut
pl
1 m pers będziem łamać
imperativus
sg pl
2 łåm łåmcie
conditionalis
sg pl
1 m bym łåmåł m pers bychmy łåmali
3 m by łåmåł m pers
n by łåmało subst

sg N łamać (52). ◊ praes 1 sg łåmię (22). ◊ 2 sg łåmiesz (4). ◊ 3 sg łåmie (95). ◊ 1 pl łåmi(e)my (13). ◊ 3 pl łåmią (39). ◊ praet 1 sg m -m łåmåł (2). ◊ 2 sg f -ś łåmała (1). ◊ 3 sg m łåmåł (42). f łåmała (2). n łåmało (1). ◊ 3 pl N m pers łåmali (18). subst łåmały (4). ◊ fut 1 sg będę łåmać (1). ◊ 2 sg będziesz łåmåł (1). ◊ 1 pl m pers będziem łamać (1). ◊ con 1 sg m bym łåmåł (1). ◊ 3 sg m by łåmåł (4). n by łåmało (1). ◊ 1 pl m pers bychmy łåmali (1). ◊ imp 2 sg łåm (1). ◊ 2 pl łåmcie (1). ◊ part praes act łåmiąc (33).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kruszyć, rozbijać, rozdrabniać, dzielić na kawałki; frangere Mącz, Calep, Cn; confringere, conscindere Calep, Cn; demoliri, exossare Mącz; diffringere Calep; frendere, interfringere, offringere, perfringere, secare Cn (241): Conscindo – W ſtuczky kraię, lamię, targąm, ſziekę. Calep 244a.

łamać co (6): Czo ſkorupę iaiecżną łąmie gdy ſie ptaſzę ma wylądz. GlabGad H7v; Mącz 270d; RejPos 71; RejZwierc 144v; KochPam 87; w niektorych potrzebách y przypadkách kościoł kielichy/ krzyże y inne ſtátki poświęcone łamie/ á vbogie imi wykupuie ábo opátruie. WujNT 114.

W porównaniu (1): A rownie gdy co poważnego chcą zácżąć [ludzie rozpieszczeni przez fortunę] thák im to przyſtoi/ iákoby głupi háwerz kiedyby chciał drewniáną motyką twárdą ſkáłę łámáć. RejZwierc 144v.

W charakterystycznych połączeniach: łamać lod (2), skorupę jajeczną, kielich, krzyż, statek poświęcony, twardą skałę.

a. Burzyć, rujnować, niszczyć; destruere, diruere Mącz (39): Frango, Lamię. Mącz 135c; Rumpo, Lamię/ rwę. Mącz 360c; Diruo, Wálę/ rozwałam/ Lamię. Mącz 361d, 229d, 422d; Diffringo ‒ łamię. Calep 322b, 240a, 433a, 551a.

łamać co (18): HistAl Hv; Boć wiátr co domy łamie/ inſzeyć ieſt nátury/ Co broi tym powietrzem/ noſząc ſzpetne chmury. To ſpráwuią Płánety/ gdy ſie obracáią RejWiz 149, 111, 150; BibRadz Is 41/15; OrzRozm Q4; Tegoż roku w Krákowie Kollegiaći łamiąc mur w Kollegium ſkarb náleźli BielKron 419; Mącz 16a; WujJudConf 9v; BudBib Ez 30/18; StryjWjaz C3v; Nie był tu nigdy tákowy S tákimi śmiáłymi ſłowy. [...] Coby łamał náſze wrotá. MWilkHist D4v; StryjKron 51 [2 r], 140; WitosłLut A4; KlonWor 24. Cf »łamać laskę chleba«.

W połączeniach szeregowych (2): WujJudConf 9v; Y kazał zárázem łamáć/ tłuc/ y z gruntu wywracáć Báłwany Charſſa/ Stribá/ Mokoſſá StryjKron 140.

W przeciwstawieniu: »łamać (a palić) ... budować« (2) : [Neron] Rzym łamal á paląc ſobie budował ſkąd było vroſło przyſłowie/ Roma Domus fiet, reios migrate Quirites. StryjKron 51 marg, 51.

W charakterystycznych połączeniach: łamać bałwana, blachę, dach (2), dom (2), drzwi, gorę, kamienną ścianę, mocny kamień, mur (3), pałac, płot, Rzym, miedzianego, wrota, zatwory,

Szereg: »tłuc a łamać« (1): Aries, Báran/ Skop nie cziśćiony/ nieclieſniony/ też naczinie álbo dziáło którym mury tłuką á łamią/ y miaſt dobywayą. Mącz 16a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].
W przen [co] (1): Pocżął on [Luter] dách ſtárego domu łámáć/ iáko Trideiſte o nim piſzą KuczbKat a2.
Przen (12):
a) Zwalczać [co, kogo] (11): RejPs 110v, 111v; ktory wſzetecżnie ſwą wolą roſpuśći/ Tego iuż niebo łamie/ gdy go Pan opuśći. RejWiz 129v, 62v; Potwarz záſmuca mądrego/ á łamie moc ſercá iego ſláchetnyoh obycżáiow. BielKron 80v; StryjKron A6.

łamać dla kogo (1): ábowiem on [Bóg] łámał dla nich dziwne mocárſtwá/ áby iedno náwſſem oſwobodził przebywánie ich RejPs 160.

łamać czym (2) : gdy wzywáli Bogá Wſzechmocnego/ kthory mocą ſwą śiły nieprzyiaćielſkie łámie [qui potestate sua vires hostium confringit]/ dobyli á doſtáli miáſthá Leop 2. Mach 12/28; Ale náſz Pan łáſkáwy ich dumę zuchwáłą/ Lamie powietrzem ſrogim/ woyną długo trwáłą. ZawJeft 5.

W charakterystycznych połączeniach: łamać dumę, księcia, mocarstwo, mocarza, moc serca (2), możność (3), siłę nieprzyjacielską, zwierzchność i możność.

W porównaniu (1): pożyráiąc á łamiąc iáko lwią páſzcżęką á ſrogiemi zębámi zwirzchnośći á możnośći inych narodow ſwiátá tego y bogáctwá ich. RejAp 106v.

Szeregi: »pożyrać a łamać« (1): RejAp 106v. Cf W porównaniu.

»łamać i wątlić« (1): iedny możność ták ſpráwuie/ iż ſobą niewładną/ drugie gniew mdli: niektore pychá łamie y wątli [quosdam superbia frangit ac imbecillos facit] ModrzBaz 67.

b) Nękać, niepokoić [kogo] (1): Roſkáſz náſz Pánie/ że dworzánie twoi kthorzyć ſlużą/ poſſukáią iákiego Hárffiſty: yż gdibyćię iął łąmáć duch Páńſki zły [quando arripuerit te spiritus Domini malus]/ grał ná Hárffie/ áwoćby nieták ćięſſko było. Leop 1.Reg 16/16.
b. Kruszyć tratując [co] (2): Anoby cżás żyto żąć/ bo ſie bárzo łomi. A drugye będzyem łámáć RejZwierz 137.

łamać komu (1): Támże ſobie przepiorecżkę vgonić może/ ále nie owák áby proſo ábo inſze zboże vbogim ludkom łámáć miał. RejZwierc 109v.

c. Miażdżyć, rozcierać; frendere Mącz, Calep, Cn; frangere Mącz; conquassare, conterere Calep (6): przednie [zęby] vkęſuią karmiey á trzonowe łąmią á iakoby mielą GlabGad C3v; Mącz 136b; Exdorsuo – Grzbietłamię, otwierąm. Calep 386a, 434b.
Zwrot: »łamać w (na) kąski« (2): Conquassare – Namiąsgę tłukę, zkruſząm, w kąskiłamie Calep 243b, 251b.
d. O falach morskich: rozbijać [co] (2): á tám gdzie kazał [Bóg]/ łamáły [morskie wody] wełny ſwoie/ y názad ſie wracáły. SkarŻyw 259.

łamać o co (1): Gdy gorá gorę pędźi/ á o brzegi Lamią ſwe biegi. Pan BOG vśmierza morze poruſzone KlonFlis B3v.

e. Zginająć odrywać, rozrywać; praefractare, praefringere Cn (33): [wierzba dawa] dobry przykład/ káżdemu ſtałośći. Chociay ſzcżypyą/ choć łamią/ chociay Kozy głodzą RejZwierz 131, 131; BielKron 438v.

łamać co (17): BierEz S; OpecŻyw 71 v; Ieſt owocz ważny [orzech muszkatowy]/ á ktory z ſiebie prochu niewypuſzcża kiedy gi łamieſz FalZioł III 10c; RejPs 25v; BielKom D3; W nocy chłopá goniono á on łamał kraty/ Gdzye widzyał rozwieſzone ony pſtre kábaty. RejWiz 12, 110; KwiatKsiąż Ov; Bustarii, Szermierze álbo gońce byli/ którzi v ſtarych ludźi przi paleniu ciáła nieayką grę / gońbę álbo ſzermowánie okázowály/ v nas/ pachołek we zbroyi drzewo z koniá łamie przi pogrzebie. Mącz 28b; RejPos 1v; Káżdy gáłęźi łamie wiedząc iż nie rodzą RejZwierc B4v, 163v; BudBib Oer 49/35; CzechRozm 226v; CzechEp 83; WujNT Mar 5/4; Syluius Scytá/ teſtáment táki ſynom czynił. Podał kupę ſtrzał związánych/ y łamáć ie káżdemu ſynowi kazał. SkarKaz 676b. Cf »łamać drzewo«.

W charakterystycznych połączeniach: łamać cewy, drzewo (5), gałąź (2), kij, kratę, łuk, palce, pęta (2), podkowę, rozgę, rożdż, szeliną, żelazo.

peryfr. »drzewo [= włócznię] łamać [o kogo (1), z kim (1)]« = potykać się, walczyć (2): Diar 23; á zębámi bym ſye ia o tákowego Krolá z nieprzyiaćielem iego kąſał/ nie tylko że bym dla niego drzewo ſwe ná hárcu o nieprzyiaćielá iego łąmał. OrzRozm N3v.
Szeregi: »ocinać i łamać« (1): A drudzy ocinali ij lámali rożdżć z oliwnégo drzewa/ ij miotali przedeń na drogę. OpecŻyw 71v.

»rozrywać i łamać« (1): przeto iż częſto będąc pętámi y łáncuchámi wiązány/ łáncuchy rozrywał y pętá łamał [dirupisset eatenas et eompedes comminuisset]. WujNT Mar 5/4.

»targać albo łamać« (1): kto powrozy tárga/ álbo potkowy łamie/ á dáley nic/ áni ſpráwy/ áni rády żadney w ſobie nie ma/ też tylko zá iednego tákież iáko y inſzy ſtánie. RejZwierc 163v.

»wydzierać i łamać« (1): [dziatki] rozgę z ręku wydźieráią [rodzicom, gdy chcą je karać]/ y łamią CzechRozm 226v.

W przen [co] (3): BudBib Ps 28/5; Głos páńſki Cedry łamie [confringentis cedros Vulg Ps 28/5]/ y dęby przewráca/ A wielkimi górámi ták ſnádnie obráca KochPs 40; LatHar 347.

W charakterystycznym połączeniu: łamać cedry (3).

α. O baranku paschalnym [co] (8):
Zwrot : »kości łamać« = os confringere Vulg [w tłumaczeniu: nec os illius confringetis Vulg Ex 12/46 i aluzjach do tego tekstu] [szyk zmienny] (8): OpecŻyw 90; wierni y wybráni Boży tego Báránká Kryſtuſá iedzą/ á kośći wnim żadnych niełamią. KrowObr 186, 186 [3 r.], Ss2; Izali ſię godzi łámáć kośći Báránká tego? SkarJedn A3; kośći w báránku Wielkonocnym żadney łamáć nie kazano. LatHar 188.
f. O dzieleniu chleba (63): Leop Act 27/35; RejPos 182v; A wźiąwſzy ono śiedmioro chlebá/ dźięki czyniąc łamał/ y dawał vczniom ſwoim [fregit et dabat discipulis suis] WujNT Mar 8/6, Matth 14/19, Mar 6/41.
Zwroty: »łamać chleb« = frangere panem Vulg [szyk zmienny] (13): RejPs 79v; Leop Act 2/46; właſną bytność/ y iſtotę właſną: ćiáłá ſwego/ ónego: ktore mówiło/ łámáło chłeb/ dźięki czyniło/ Apoſtołóm dawał. BiałKat 268v, 268v; BudBib Ier 16/7; Iamći go po chlebie poznał Won cżás/ gdy gi námá łamał. MWilkHist K3; Zgodnie też co dźień trwáiąc w kośćiele/ á łamiąc chleb po domiech [et frangentes circa domos panem sumebant cibum]/ pożywáli pokármu z rádośćią y w proſtoćie ſerdeczney WujNT Act 2/46, Mar 6/41, 8/19, s. 419, Act 20/11; Spor miedzy S. kto miał żegnánie dáć y chleb łámáć. SkarŻyw 51 marg, 51.

bibl. »łamać laskę chleba« = zapowiadać klęskę głodową (1): oto ia łamię laſkę chlebá (marg) To ieſt/głod przepuſzcżę/ laſką żywnosć zowie/ bo iáko ſię laſką podpieráią/ ták żywność śił dodawa (‒) w Ieruſzalimie/ że ieść będą chleb ná wagę/ á w fráſunku [conteram baculum panis in Ierusalem, et comedent panem in pondere] BudBib Ez 4/16.

»łamać rękami« (1): pięć tyſięcy ludzi nákarmić chcąc: błogoſłáwił chleb/ y łamiąc rękámi ſwemi Boſkemi/ podawał Apoſtołóm áby lud cżęſtowáli. SkarŻyw 384.

Szeregi: »łamać i dzielić« (1): był ſpor miedzy nimi/ kto on chleb pierwey w ręce wziąć y łámáć miał/ y dzielić. SkarŻyw 51.

»łamać i kosztować« (1): A gdy záſię wſtąpił/ y łamał chleb y koſztował [frangensque panem et gustans]/ y doſyć długo áż do świtánia przepowiedał; tákże wyſzedł. WujNT Act 20/11.

α. O Eucharystii (44): Y tákże [u wszystkich Ewangelistów tak stoi] o ćiele [Chrystusa]: Ktore zá was dáią/ łamią. WujNT 116.

łamać kogo (3): CzechRozm 265; Lecz czego ná krzyżu nie ćierpiał/ to ná ołtarzney ofierze ćierpi dla ćiebie. Dopuſzcza ſię łamáć/ áby wſzytkich náſyćił. WujNT 603, 765.

W połączeniach szeregowych (21): OpecŻyw 168; SeklKat C2; áby wierni y wybráni Boży podlug roſkazánia Kryſthuſowego łamáli/ bráli/ iedli/ y pili/ rozdawáli/ roſztzytáiąc ſobie mękę y ſmierć Páná Kryſtuſá KrowObr 179; A gdy oni wiecżerzáli/ wźiął Iezus chleb y dobrorzecżył/ łamał i dał zwolennikom ſwoim [accepit Iesus panem et benedixit ac fregit deditque diseipulis suis]/ á rzek ł [!]: Bierzćie/ á iedzćie: Thoć ieſt ćiáło moię. Leop Matth 26/26 [przekład tego samego tekstu] OpecŻyw 168, SeklKat C2, Leop Mar 14/22, RejPos 96, 111v, BudNT Mar 14/22, MWilkHist Kv, LatHar 691, 706, 717, WujNT Matth 26/26, Mar 14/22, Luc 22/19, o. 297, 1.Cor 11/24], A3v, Mar 14/22; RejPos 96, 111v; BudNT Mar 14/22; CzechRozm 263; MWilkHist Kv; LatHar 691, 706, 717; WujNT Matth 26/26, Mar 14/22, Luc 22/19, s. 297, 1.Cor 11/24 (7).

Zwroty: »chleb łamać; chleb ktory łamiemy« = frangere panem Vulg [szyk zmienny] (11; 10): KrowObr 48, 190; Leop A3v; BibRadz 1.Cor 10/16; RejPos 96 [2 r.], 96v; WujJudConf 253v; Bo choć przez wiárę duchownie Chriſtuſá pożywáli: iednák y chleb łamáli/ y ná to ſie do Zboru ſchodźili CzechRozm 267v, 263 [2 r.], 266 [3 r.], 266v; WujNT [405], 482 [2 r.], 1.Cor 10/16, s. 603 [2 r.].

»łamać hostyją, sakrament« [szyk zmienny] (2): Gdy łamiemy Hoſtyą/ gdy krew s kielichá w vſtá ludzkie leiemy [... ] páńſkiego ćiałá ná krzyżu offiárowánie/ theyże krwie zboku wylanie/ známionuie. KrowObr 207v; kápłan/ nayświętſzy Sákráment/ Ciáłá Páńſkiego łamie. GrabowSet P2.

g. Zadawać ból; demoliri Mącz; violare Cn (20):
α. O człowieku [co] (9):
Zwrot: »szyję łamać« = ginąć, umierać [szyk zmienny] (3): márnie giną álbo łamią ſzyie/ Wſzytko zá grzech RejWiz 95v; WerGośc 232; BielSjem 31.
αα. O torturowaniu; fragere Vulg [co] (6):

łamać komu (3): Iakom ya nye yal dvo [!] kmyeczy yego Svyczolkow tho yest robothnych [...] any yem clonkow lamal ZapWar 1503 nr 2023; OpecŻyw 152v; WujNT 379.

Zwroty: »goleni, członki, nogi łamać« [szyk zmienny ] (2 : 1 : 1): ZapWar 1503 nr 2023; Ián téż ij Magdalena/ ij ony tzné panie/ placżątz proſili/ aby nog Iezuſowi nielámali. OpecŻyw 152v; [żołnierze] przyſzedſzy do Ieſuſá/ gdy go vyzrzeli iuż vmárłego/ nie łamáli goleni iego: ále ieden z żołnierzow włocznią otworzył (marg) przebodł. G. (‒) bok iego WujNT, Ioann 19/33, s. 379.

»łamać kości« (1): Gdym teże żádnému z wás nitz złégo nieucżynila/ proſſę pokornie/ nielaḿcie koſci mégo milégo ſynácżka. OpecŻyw 152v.

W przen (1): Plagá álbo raz od bicżá cżyni śiność/ ále raz od ięzyká/ łamie kośći [plaga autem linguae comminust ossa]. Leop Eccli 28/21.
β. O zwierzętach (11):
aa. Przedmiotowo: męczyć, dręczyć [co] (3):

łamać komu (2): Pocżął mu łámáć ogon/ á kiedy iął trzeſzcżeć/ Vbogi Báran pocżął przededrzwiámi wrzeſzcżeć. RejFig Eev; RejZwierc 65.

Zwrot: »łamać miedźwiedzia« - walczye z niedźwiedziem (1): Więcby łamał Miedźwiedziá/ gdyby trzebá było/ Bo ſie by Lew chłopiſko/ k temu vrodziło. RejZwierz 68 v.
ββ. Podmiotowo: zabijać, masakrować; diffringere, frangere Cn (8): [Wilczkowie] Bowiem ſie ták zrodzili/ żadnyby ſie nie bał/ Wierę ſnadź y Niedźwiedziá/ chociay przykro łamie/ A to gdzye im przyſtoi/ nic nie puſzcżą tanie. RejZwierz 83.

łamać co (1): Ossifraga, Nieyáki ptak z rodu orłów który kośći łamie. Mącz 270d.

łamać kogo (5): Lowiec [...] w ſobie duſzę zátáił: By go niedźwiedź zdechłym mniemał/ A dáley go więc nie łamał. BierEz I4v; Záwżdy Wilk gromi Owce/ Orzeł Gęśi łamie/ Tákże ćichy przed możnym ná wolnośći chramie. RejWiz 102; RejZwierc 210v; y [kot] vyźrzy ſkowronká w dołku ktory ſiedźiał drzymiąc ſkocżywſzy do niego/ [...] pocżął go łamáć CzahTr K4, D3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Iż orzeł wyſoko buia/ Párdus dziwno ſkacże/ Lew/ Miedźwiedź co potka tho łamie RejZwierc 99.

W charakterystycznych połączeniach: łamać gęś, kość, psa, ptaka, skowronka.

h. lek. Likwidować skutki choroby w organizmie [co] (51):
Zwroty: »kamień łamać« = powodować rozkruszanie się kamienia w organizmie [szyk zmienny] (49): Też popioł ſkorzenia Kapuſtnego dany z wodką graminis [...] kamień łamie y wypądza s cżłowieka. FalZioł I 34b; BIedrzeńczowa wodkha kamień łamie w Lędzwiach y w miechierzu FalZioł II 4a; Też w ielitach v ſamicze nayduią kamyki, kthore ſtłucżone á w winie wypite/ kamień wnątrz łamią y wyganiaią. FalZioł IV 3d, ++5d, [*7]v, I 2d, 4d, 6c (49).

»wrzod łamać« = otwierać (2): [polna dryjakiew] pierſi y bokow othwiera zathkałoſci/ każdy wnętrzny wrzod łamie/ kto ſie go vwarzonego napije FalZioł I 136c, + +2d.

i. O wydobywaniu i obrabianiu kamieni: ciosać, łupać; caedere Vulg [co] (7): Więc ſobie thu ná ſtárość dopiro groby kuią/ álábáſtry/ mármury/ y inſze rozłicżne kámienie łamią RejZwierc 161; Ergastulum ‒ Mieſcze gdze z wiazany słudzi czieſzko robic muſzieli, łamiacz kamien albo kruſzcze kopiąc. Calep 37Ią, 585a; [Cżynſzownik niemoże bez woley Páńſkiey ná grunćie cżynſzowym kámieniá łámáć ſtudni/ álbo lochow kopáć SzczerbSpecSax 54 (Linde)].
Szereg: »łamać, (i, albo) ciosać« (3) : Y náliczył ſiedmdzieſiąt tyſięcy mężow/ tych kthorzy ná rámionách noſili/ á oſmdzieſiąt tyſięcy kámiennikow/ co w gorze łąmáli y ćioſáli kámień [qui eaederent lapides in montibus] Leop 2.Par 2/2; Calep 582a [2 r.].
W przen (1): Kámień zláty vpada: á czás nieprzetrwáły Mármór łamie/ y ſpycha niebotyczne ſkáły. KochProp 4.
j. Zwroty peryfrastyczne o różnych znaczeniach (11):
»czapkę (z kolany aż do ziemie) łamać« = być uniżonym (1): Nie trzebá mu pochlebſtwá/ nie trzebá mu kłámáć/ Ani cżapki s kolány áż do zyemie łámać. RejWiz 55v; [Niewolnikámi/ ſługámi/ gárdźiſz/ á tu im czapkę łamieſz? SenekaGórn 151 (Linde)].

»łamać (sobie) głowę« = namyślać się z trudem [szyk zmienny] (2): Iż tak nadniem glowe ląmię A prawie motylya gonię. Bo mu niċ nieydzie wpoſluch RejKup m4; RejPos 317.

»łamać (sobie) ręce, rękoma łamać« [szyk zmienny] (4 : 1): niéktoré [matki] na ziemię vpádaly/ drugié dobrerzieyſtwa [!] iego [Jezusa] ſpominaiątz narzékaly/ drugié rękoma lámaly. OpecŻyw 151; RejJóz H2; A ten będzye nárzekał łamiąc ſobie ręce/ Widząc iuż przez ſwoię złość w iákiey ma być męce. RejWiz 122v, 82, 167v.

»szyje łamać [o co]« = zabiegać o co narażając się na niebezpieczeństwa (2): GórnDworz Ee2; Niemyślił ten [św. Piotr] o wynieſieniu vbogiego domu ſwego y przyjaćioł/ áni o cżći świeckiey/ o ktorą ludzie ták ſzyie łámią. SkarŻyw 473.

»szyje łamać« = ponieść klęskę (1): Bo náuka kácerſka prętko powſtáie/ złego ſumnienia ludzi wśię nábierze/ á záśię prętko vſtáie/ á doły takie zoſtáwi w ktorych záſię potym ſlepi ich náſládownicy/ chcąc cżyſtą wodę pić/ błoto naydą/ á drudzy ſzyie w onych rowiech łamią. SkarJedn 25.

2. Zginać, wyginać [co] (1): gdy ſie komu miecż ſkrzywi/ woli gi o ſciánę záwádziwſzy łámáć á nápraſzeżáć/ álbo gi y do ogniá włożyć RejZwierc 76v.
3. Postępować wbrew czemu; frangere Mącz, Calep; rumpere Mącz, Cn; rescindere, violare Mącz; perfringere, solvere Cn [w tym: co 89] (92): OpecŻyw 118; PatKaz III 149; Apoſtołowie [...] Teſtamentv bozego niełamali/ ſami pożywali krwie y ciała bożego/ y inym rozdawali. SeklWyzn e3; KrowObr 186; RejWiz 101, 129, 172; Mącz 372b; KuczbKat 290; A łaḿ w ſobie záwżdy przyrodzenie ſwoie/ kthore ſie vbrawſzy w pożądliwość iáko w mocną zbroię/ záwżdy s tobą burdę wieść muśi. RejZwierc 148v, 65v; SkarJedn 387; żebyſmy mogli woley twey/ posłuſzni być, nie łamiąc iey/ bo wola twa záwſze święta ArtKanc M1 7; WujNT 657; Srogié karánié kto łamie gléyt. SarnStat 243; PowodPr 49.

łamać dla kogo (1): prawa poſpolythego dlya yedney oſſobi lamacz ſzye nyegodzy. LibLeg 11/159v.

łamać komu (9): BielKron 229v; OrzQuin S2; RejPos 103v, 252, 252v; RejZwierc 45; CzechEp 13; Belic tam barzo podeirzane oſobi/ ktorzi ludziem wiare lamali PaprUp 12; Confederácia każe miecżá dobywáć przećiw dobremu/ ktory wiáry Pánu ſwemu dotrzymawá: á bronić złego/ ktory ią Pánu łamie PowodPr 44.

W połączeniach szeregowych (2): [Ewangelia] wiárę wſzyſtkę przećiwko Królom łąmáłá/ gáśiłá y tłumiłá. OrzQuin K4; RejPos 10.

W przeciwstawieniach: »łamać ... chować, chwalić, dotrzymawać, potwierdzać, stanowić, wypełniać« (6): bos ty nie przyſſedl zakonu lamatz/ ale wypelniatz. OpecŻyw 81v; RejPos 10; cżáſem ludźie mnimáią/ iż P. Bog o ludzkie rzecży nic niedba/ áni dba o to ieſli Zakon iego chowamy albo łamiemy KuczbKat 280; ModrzBaz 97v; PowodPr 44; CiekPotr 20.

W charakterystycznych połączeniach: łamać cnotę, glejt, jarzmo posłuszeństwa, nadanie, post, przyrodzenie (3), sobotę, święty dźień, testament boży, testament człowieczy, wolę, zwyczaj.

Przysłowia: potrzebá łamie zakon. BielKron 66; Mącz 501c.

Nigdy nie chramie/ Kto zwycżay łamie. RejZwierc 238v.

Zwroty: »łamać prawo, zakon, ustawę, dekret« = frangere lex Cn [szyk zmienny] (12 : 7 : 5 : 4) (28): LibLeg 11/159, 159v; OpecŻyw 81v; SeklKat H3; A tak będzie barzo chramacz Ktoby chcziął ten decret łamacz RejKup ee2v, e8v; BielKron 66, 140v, 229v, 231; Mącz 501c; OrzQuin S2; Prot Dv; Pátrzayże/ iż Pan cżęſtokroć y vſtáwy ſwe łamie/ gdj ſie ku złemu końcowi obrácáią. RejPos 56, 10 [2 r.], 56v, 214v [2 r.], 345v [2 r.]; KuczbKat 280; RejZwierc 45; BudBib 1.Mach 3/29; ModrzBaz 97v; KochFrag 45; Troiákie tedy práwo łamie/ kto powinnych dźieśięćin nie dáie LatHar 128; WujNT 801.

»przyjaźń łamać« = violare amicitiam Cn (2): niegodzy sye nam miedzi sobą przyazny y ſzlvbv swego lamacz LibLeg 11/65; OrzJan 7.

»przykazanie łamać« (2): Lecż dźiśia/ gdy będźieſz iadł mięſo gdy go ieść zákazano/ przykazánie łamieſz/ y drugiego gorſzyſz. WujJud 198, 198.

»łamać przymierze, ugodę« = irritum facere pactum PolAnt; frangere a. violare foedus Cn [szyk zmienny] (14 : 1): BibRadz Deut 31/20; Kſiążętá wylłuchawſzy poſłá/ żałowáli ſie przed nim wſzelkim obycżáiem ná Papieże/ iż oni wiele kroć vgodę łamáli/ ktorą ſnimi kiedy miewáli BielKron 199, 232; Mącz 374c; RejZwierz 242, 261; MycPrz II B4v; ModrzBaz 21 v; Calep 426b, 897a; á którakolwiek z tych ſtrón przymierze zgwałći/ táſz ie téż łamie OrzJan 113, 8, 116; LatHar 563; O iáko nie rowna woyná kto z nim przymierze łamie/ á gniew iego grzeſząc ná ſię pobudza. SkarKaz 209a.

»łamać przysięgę, przyrzeczenie« = iusiurandum violare Mącz [szyk zmienny] (9): RejRozpr E4v; SeklKat K2v; KrowObr 132; OrzRozm B3v marg; Mącz 178d, 498b; ci ktorzy przyrzecżenia tákowe łamią/ pſuią wiárę ktora ieſt zwiąſką naświętſzą. KuczbKat 350; ktorzy przyśięgę ſwą y nieprzyiaćiołom łamáli/ záwſze potym rychło ná ſobie znácżną kaśń Bożą odnośili. CzechEp 13; SkarŻyw 503.

»łamać ślub« [szyk zmienny] (9): LibLeg 11/65; SeklKat K2v; Potym gdy vroſczie ċziało Zas tego naſtanie máło Iż ſobie ten ſlup łamiemy Czo nachrzczię spanem bierzemy RejKup r7; RejPos 103v, 252, 252v; WujJud 133v; SkarJedn 200; WujNT Bbbbbb 4v.

»łamać wiarę« = violare fidem Mącz, Cn; solvere fidem Cn (7): Mącz 498b; OrzQuin K4; RejPos 252v; RejPosWstaw [412]; wielekroć wiárę dáną łamią/ y prżywiłeiow nie trżymáią GórnRozm M2v; PaprUp 12; PowodPr 15.

»łamać wierność« (1): á mocnemu nie ieſt dobrze łámáć wiernoſć/ ktory może potłumić ćiebie y zniſzcżyć. HistRzym 100v.

Szeregi: »gwałcić, (i, a, albo) łamać« = violare Mącz (4): Mącz 498b; Cżemuſz mu záwieraſz a śćiſkaſz powinność swoię? á gwałćiſz á łamieſz mu ſluby ſwoie á wiárę ſwoię? RejPos 252v; RejZwierc 45, 261.

»mazać, łamać« (1): Bo ći przodkow ſwych ſpráwy obyczáie, práwá Chwalą, á ſpráwámi ie ſwymi máżą, łamią. CiekPotr 20.

»łamać, (i) odmieniać« [szyk 2 : 1] (3): liſtow y przivilieyow nyczych lamacz y odmieniacz niemozemi y niechczemy ComCrac 12, 13; PowodPr 15.

»łamać i psować« (1): iżeś záwżdy iárzmo S. poſłuſzeńſtwá łamáłá/ y rząd iednośći y zwiąſki pokoiu pſowáłáś SkarJedn 387.

»łamać i w niwecz obracać« (1): Stądże śluby łamią y wniwecż obrácáią WujJud 133v.

»łamać abo (a) wywracać« (2): ktho ſie śmie ważyć łámáć ábo wywrácáć ſwiętą wolą [Pana] RejPos 256v, 346.

4. fizjolog. Sprawiać ból, który odczuwa się jak łamanie (6): [wrzód] trudno wykurzyć kiedy pocżnie łámáć/ Chociay nogá nie boli przedſię muśiſz chrámáć. RejWiz 59v; SienLek 143v.

łamać kogo, co (4): Dná nietylko nogi łamie ále y ręce y członki wſzyſtki SienLek 122, 143 [2 r.], 157.

Synonimy: 1. drobić, kruszyć, rozbijać; a. burzyć, kazić, niszczyć, pustoszyć, tłuc; c. rozcierać; 2. napraszczać; 3. gwałcić, naruszać, przestępować, znosić.

Formacje wspołrdzenne: łamać się, dołamać, nałamać, obłamać, obłamać się, odłamać, podłamać, połamać, połamać się, przełamać, przełamać się, rozłamać, wyłamać, wyłamać się, załamać, złamać, złamać się; dołomić, łomić, łomić się, nałomić, odłomić, odłomić się, połomić, przełomić, przełomić się, przyłomić, rozłomić, ułomić, ułomić się, włomić się, wyłomić, wyłomić się, załomić, załomić się, złomić, złomić się; połomiać się; dołamować, nałamować, obłamować, odłamować, podłamować, połamować, przełamować, przełamować się, rozłamować, ułamować, włamować, włamować się, wyłamować, wyłamować się, załamować; wyłamywać się.

Cf ŁAMANIE, ŁAMANY, ŁAMIĄCY, ŁAMIKAMIEŃ, ŁAMILAS, ŁAMINOGA

DJ