[zaloguj się]
[pdf]

ŁAMANIE (82) sb n

-am- (78), -ąm- (4).

Pierwsze a pochylone (w tym 2 r. błędne znakowanie), drugie a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); -e (7), -é(3), -(e) (32); -e Mącz (5); -é OrzJan (1); -e : -é Sien Lek (2 : 2).

Fleksja
sg pl
N łåmanié
G łåmaniå
D łåmaniu
A łåmanie łåmaniå
I łåmaniém, łåmanim
L łåmaniu
V łåmaniå

sg N łåmanié (25); -é OrzJan, SienLek (2), -e Mącz; (4), -(e) (18). ◊ G łåmaniå (11). ◊ D łåmaniu (4). ◊ A łåmanie (17); -e (3), -(e) (14). ◊ I łåmaniém (4) GlabGad, RejPos, WujNT, GórnTroas, łåmanim (2) CzechRozm; -ém (1), -(e)m (3). ◊ L łåmaniu (17). ◊ pl A łåmaniå (1). ◊ V łåmaniå (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Kruszenie, rozdzielanie, rozrywanie na kawałki; fractio Mącz, Cn (44): Fractio, et fractura, Lamánie. Mącz 135d; áby dzieći/ iáko mowi Apoſtoł/ ktorym zęby do chlebá y twárdych potraw nie vroſły/ iedząc/ á łąmánia y zezwánia mátki ſwey niecżekáiąc/ niepodawiły ſię. SkarŻyw 257.
Wyrażenie: »twardy ku łamaniu« (1): [spika rzymska] Lepſza ieſt ſwieża maiącza wonią/ gęſthych korzeni/ á twardych ku łamaniu. FalZioł I 138a.
[Szereg: »łamanie i zdrobienie«: Lamánie też y zdrobienie źiemie potrzebne ieſt/ áby śię sſtáłá pulchna y ſubtelna Cresc 1571 /88.]
a. O falach rzecznych (1): Catarrhactae Rheni, Byſtroáć/ łamánie/ ſpad á skok wód rzeki Rhenu/ miedzy opokami á skaliſtemi mieſcami. Mącz 41a.
b. O odzieleniu chleba (30): Cżemu chleb z miodem piecżony kruchcieyſzy bywa ku łamaniu niż z proſtą wodą mieſzany GlabGad G7v.
Wyrażenie: »łamanie chleba« (2): Y onij poożęli ijm wypowiadatz iako poznali go w lámaniu chleha. OpecŻyw 168; TarDuch C8.
W przen (1): Piſmo S. chleb twárdy łamánia potrzebuie. SkarŻyw 251.
α) bibl. O Eucharystii [wtym: czego (23)] (26):
Wyrażenia: »łamanie chleba« = fractio panis Vulg (21): [oni ludzie nawróceni] trwáli w náuce ápoſtolſkyey/ y w poſpolitowányu/ y w łamányu chlebá/ y w modlitwách KromRozm II v; Leop Aet 2/42; BibRadz Luc 24/35; RejPos 111v; Lamániem chlebá zwáli ſtárzy ſtoł Páńſki/ ábo wiecżerzą Páńſką. RejPosWstaw [1434], 143v, [1432] [2 r.]; ábyſmy ſobie łámánim chlebá wydánie zá nas ná śmierć ćiáłá Chriſtuſowego przypomináli CzechRozm 261v, 236v; SkarŻyw A5; LatHar 252; WujNT 294, Luc 24/35, s. 297, Act 2/42, s. [405] (9).

»uczestnictwo łamania chleba« (1): Y trwáli w náuce Apoſtolſkiey/ y w vczeſtnictwie (marg) abo w communiey. ( —) łamánia chlebá [in ... communicatione fractionis panis]/ y w modlitwách. WujNT Act 2/42.

»łamanie sakramentu« (1) : łamánie tego Sákrámentu bez náruſzenia Ciáłá Páńſkiego/ przyznáć ſię muśi. LatHar 189.

Szereg: »łamanie i wylewanie« (3): Coż ieſt łamánie/ coż ieſt wylewánie/ ieſli nie ofiárá Bogu? SkarKaz 2b, 2b marg, Oooo2a.
c. Burzenie, niszczenie, rujnowanie (1): Molimentum idem, Minoris molimonti ea claustra errant, Nie ták trudne ku łamániu álbo dobywániu ty zamki były. Mącz 229d.
d. Torturowanie (3):
Wyrażenie: »łamanie kośći, goleni« (2 : 1): OpecŻyw 152; A gdy w onym łamániu kośći drudzy vmieráli/ ſyn iáko mocnieyſzy ieſzcże żywym zoſtawał: á kátowie go z vmyſłu dobijáć niechćieli/ iſz był młody SkarŻyw 208; LatHar 320 marg.
e. Przen bibl. O rozpaezaniu (1): ná drodze Choronaimſkiey wrzaſkiem ogromnym pobudzą ſię (marg) Albo wołánie łamánia pobudzą. (–) [clamorem contritionis levabunt]. BudBib Is 15/5.
f. Wyrażenia peryfrastyczne:
»łamanie głowy« = martwienie się (2): Yeronim ſwyęty mowi/iż bogátą żonę chowáć yeſt wyelki fráſunek á łamánye głowy GliczKsiąż Qv; GórnDworz P2v.

»łamanie rąk, rękoma« = rozpaczanie [szyk 2 : 1] (2 : 1): BudBib I 381d marg; wſzytki wzdychánia/ Y żale/ y fráſunki/ y rąk łamánia [...] płákáć méy wdźięczney dźiéwki pomożćie KochTr 3; GórnTroas 69.

2. Postępowanie wbrew czemu [czego] (3): OrzJan 113; SLubow Pánu Bogu vożynionych łamánie: ábo nierozmyślne ich cżynienie. LatHar 114; Poſtow powinnych łamánie/ ábo nie wierne odpráwowánie. LatHar 114.
3. fizjolog. Odczuwanie bólu; chiragra Murm, BartBydg, Calep; podagra Murm, Mącz, Calep; arthritis Calep, Cn; articularis morbus Mącz, Cn (33): Wiele á cżęſte iadanie iabłek zwłaſzcża khwaſnech/ á cirpniączych/ gotowa przycżyna ku przyſciu łamania. FalZioł III 23c, I 61a, II 12c, III 29c, d, 31b (7); SienLek 130, Sss3.

W charakterystycznych połączeniach: łamanie mieć (3), oddalać odejmować, uśmierzać (5).

W połączeniach szeregowych (3): FalZioł V 6v; GlabGad L6; O Fráncoch/ łamániu/ álbo łupániu SienLek 129v.

Wyrażenia: »łamanie w członkach, członkow« = artretyzm; articularis dolor a. morbus Mącz, Cn; arthritis Cn [szyk 2 : 2] (2 : 2): Habere dolores articulorum. Podogrę á lamánie mieć w członkách. Mącz 17a, 17b; bo iuż zá grzech záwżdy pomſtá nieomylna ná każdego przypadáć muśi/ [...] iuż wrzody y dziwne niemocy/ iuż tłucżenia y cżłonkow łamánia y inych przigod wiele RejZwierc 133v.

»łamanie w kościach, po kościach« = artralgia, bóle stawów; arthritis Calep, Cn [szyk 4 : 1] (3 : 2): Layna gołębie starte z gorcżyczą/ z rzeżuchą/ z ocztem á przyżyć[!] na zimne cżłonki/ na ſtare niemoczy/ iako łamanie w koſciach FalZioł I 144c, *5a, II 9c; GlabGad G4v; Calep 99b.

»łamanie w nogach« = podagra Murm, Mącz, Calep [szyk 3 :1] (4): Murm 68; Krew Laſicze z babką/łamanie w nogach addala [!]. FalZioł IV 12d; Mącz 307c; Calep 816a.

»łamanie w rękach, rąk« = bóle rąk; chiragra Murm, BartBydg, Calep, Cn; arthritis in manuum articulis Cn (2; 2): Murm 68; Mymer1 38v; Ciragra ‒ chiragra, lamanye rąk BartBydg 28; Calep 189a.

»łamanie w stawie(ch)« = bóle stawów; articularis dolor a. morbus Cn (2): [lekarstwo] Ná łamánie w kthorymkolwiek ſtáwie. SienLek 130 marg, Sss2v.

Szeregi : »boleść albo łamanie« (1): priłoż [potłuczone ziela] na golenie w ktorych by była boleſc albo łamanie FalZioł I 32d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»franca albo łamanie« (1): ieſt cżęſć niemoci ktorą łaćinnici Ignis perſicus, á lud poſpoliti franczą zowie albo łąmaniem. GlabGad 12. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»łamanie i kłocie« (1): Gdy ią warzy w piwie á tho piwo pije, łamanie j kłocie wnątrz odeymuie. FalZioł I 116d.

»łamanie albo łupanie« (1): Lamánié álbo łupánié w ſtáwiéch SienLek Sss2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 2 r.].

»łamanie i niemoc« (1): [wilgoć cżyni] w koſciach łąmanie y wſze niemoci ktore ſą cżęſć Artetiki GlabGad G4v.

4. mat. Dzielenie (2): Lámanie łamania. Ieden kupił 1. vl. y 1/4. bez 1/3. za 2. gf. KłosAlg H3.

Synonimy: 1. drobienie, kruszenie, rozdzielanie, rozrywanie; b. burzenie, każenie, niszczenie, pustoszenie, tłuczenie; 2. gwałcenie, naruszanie, przestępowanie, znoszenie; 3. boleść, choroba, doległość, łupanie, niemoc.

Cf ŁAMAĆ, ŁAMANINA

DJ