[zaloguj się]
[pdf]

KAZIĆ (210) vb impf

W inf -a- (31), -å- (2); -a- : -å- BielKron (4:1), Mącz (5:1). ◊ W imp -å-. ◊ W pozostałych formach -a- (118), -å- (3); -a- : -å- Leop (4:1), Mącz (22:1), WujJud (3:1).

Fleksja
inf kazić
indicativus
praes
sg pl
1 każę kazimy, kaziémy
2 kazisz kazicie
3 kazi każą
praet
sg pl
2 m -ś kaził m pers
f -ś kaziła m an
3 m kaził, kazi(e)ł m pers kazili
n subst kaziły
fut
sg pl
1 m m pers kazić będziem
3 f będzie kazić m an
imperativus
sg
2 kåż
3 niechaj kazi
conditionalis
sg pl
1 m bych kaził m pers
3 m by kaził m pers by kazili
f by kaziła m an
n by kaziło subst by kaziły
impersonalis
praet każ(o)no
con by każ(o)no
participia
part praes act każąc

inf kazić (37). ◊ praes 1 sg każę (28) [w tym: -e (1)]. ◊ 2 sg kazisz (5). ◊ 3 sg kazi (56). ◊ 1 pl kazimy (14), kaziémy (1); -imy : -émy SarnStat (8 : 1). ◊ 2 pl kazicie (1). ◊ 3 pl każą (18). ◊ praet 2 sg m -ś kaził (1). f -ś kaziła (2). ◊ 3 sg m kaził (5), kazi(e)ł (1) ActReg. ◊ 3 pl m pers kazili (8). subst kaziły (1). fut 3 sg f będzie kazić (1). ◊ 1 pl m pers kazić będziem (1). ◊ imp 2 sg kåż (1). ◊ 3 sg niechaj kazi (1). ◊ con 1 sg m bych kaził (1). ◊ 3 sg m by kaził (8). f by kaziła (1). n by kaziło (1). ◊ 3 pl m pers by kazili (3). subst by kaziły (1). ◊ impers praet każ(o)no (2). ◊ con by każ(o)no (1). ◊ part praes act każąc (10).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wyrządzać szkodę, powodować stratę, psuć, niszczyć; depravare, destruere, vitiare Mącz, Calep, Cn; corrumpere Mącz, Cn; perdere Calep, Cn; denormare, deterere, devastare, infirmare, labefacere, pervastare, pessundare, praecorrumpere Mącz.; disperdere, labefactare Calep; abuti, conficere, confringere, consumere, damnum dare, diffingere, facere vitium, illudere, infectum reddere, infestare, infringere, mollire, rumpere Cn (149): Depravo, Káżę/ Krziwię Náchylam. Mącz 82c; Infirmo, Káżę/ Roſprowadzam. Porę. Mącz 128c, 128c, 180a, 250b, 294d, 320a (12); Praecorrumpo – wprżod kazę pſuię. Calep 831a, 308b, 313b, 331b, 574a, 777a, 845a, 1131a.

kazić kogo (3), co (6): BierEz H4, Rv; Bo ſą nieprzyiaćiele przodkow twoich/ y háńbią dom twoy/ y ſtan káżą Korony they. OrzList f3v; Gdyż widziſz iż nędzne á krotkie ieſt thu to márne mieſzkánie twoie/ dla ktorego ſobie káźiſz ono wdzyęcżne á wiecżne mieſzkánie ſwoie. RejPos 164v; ArtKanc K11; W niwecż mnie káźi práwie ſtrách/ niełáſki twoiey GrabowSet F, B2v. Cf Zwrot.

Zwrot: »kazić czas« = marnować czas [szyk zmienny] (2): A ſzkoda darmo każić/ cżaſu temi ſlowi RejJóz Ev; RejKup bb5.
a. O stanie fizycznym; corrumpere PolAnt; demoliri Vulg (50): Nie ſkarbćie ſobie ſkárbow ná ziemi/ gdzie mol y rdzá kázi BibRadz Matth 6/19; Vermino ‒ Robacztwem kazę. Calep 1113a.

kazić co (26): Iak ſlońce ſkla niekazij gdy promienie puſſcżá OpecŻyw 17; ſktorych vſtawicżnie ciągną ſie wilkoſci ſmrodliwe/ ktore powietrze każą FalZioł V 62, III 21a; BielŻyw 126; WróbŻołt 79/13, cc2; HistAl I6v; MurzNT Luc 12/33; Leop Cant 2/15; ktoreby [granice] były przes Commiſſarze vczynione/ tych gwałtem niemáią kázić. UstPraw A3v; O tych co w ſádzye ſzczepy káżą/ álbo wykopywáią. UstPraw E4, E2; lud poſpolity przyſzli do Skánderbegá proſząc áby przeſthał káźić zboża BielKron 244, 24v; Blatta, Mół/ robak który ſzáty káźy Mącz 25d; Retexo, Náwitą przędzę záś odſnowáć/ káźić/ pſowáć. Mącz 454a, 150c, 282d, 468d; RejPos Bv; WujJudConf 9v; Złáię też dla was (ſzáráńcżą) pożeráiącą/ że wam nie będzie káźić owocu ziemie BudBib Mal 3/11; KochPhaen 13.

Szeregi: »deptać i kazić« (1): Y cżemużes miły panie skaził płot iey [winnicy] á depczą y każą ią [vindemicuit eam] wſzitci ktorzi idą drogą. WróbŻołt 79/13.

»kazić, niszczyć« (1): A iáko záśię tym Pan błogoſłáwić racżył/ ktorzy wymyſły ludzkie káźili/ niſzcżyli/ ony węże miedźiáne łamáli/ one láſy/ ony ołtarze wymyślne/ ony báłwány tłukli/ rąbáli/ palili WujJudConf 9v.

α. Burzyć; pustoszyć; destruere Vulg, PolAnt; dissipare Vulg; demoliri, populare, populari Mącz (25): Populo, et populor, Puſtoſzę/ káżę/ łupię. Mącz 312c, 229d.

kazić co (21): OpecŻyw 143; yako ſwaſſey ſtroni w walaſkiey ziemi nyektore myaſta kazili. MetrKor 46/117v; BielŻyw 154; na tak wezwany lud [Edom] ktory też kaził Ieruſalem WróbŻołt ſſ2; Leop 1.Esdr 6/12, Ps 28/7; BielKron 265, 265v, 279 [2 r.], 463v; StryjKron 51; bo inimicus [...] Ziemie donas przyszedł y kazieł ią y eius auxilijs et opibus. ActReg 4v. Cf Przysłowie, Zwrot.

W przeciwstawieniach: »kazić ... (z)budować (7), naprawiać (a. być naprawowan) (2), stworzyć« (10): March1 A3; He/ he/ he/ wach tzo kaziſs koſciol boży/ a trzeciégo dnia go zbuduieſs/ he/ he/ he/ otoż tobie. OpecŻyw 143; March3 V; GliczKsiąż L2; Leop Eccli 34/28; O tym kośćiele nieco nápiſzę/ ktory ácżkolwiek cżęſto káżono/ á wſzákoż cżęſtho był nápráwowan BielKron 265; iż tho záwżdy było v Bogá iedny ſwiáty ſtworzyć/ á drugie káźić. BielKron 463v, 265v; Prot B2; BudBib Prov 14/1.

W charakterystycznych połączeniach: kazić dom (4), kościoł (2), miasto (3), pustynią.

Przysłowie: Niewiáſtá mądrá/ buduie ſobie dom/ ále ſſaloná/ zbudowány káźi rękámi. March1 A3; March3 V; BudBib Prov 14/1.
Zwrot: »kazić ziemię« [szyk zmienny] (4): MetrKor 46/117v, 118, 175; tyránnowie narodow przyprowádzeni (ſą) żeby kázili ziemię [ad disperdendum terram] BudBib Ez 30/11.
Szeregi: »borzyć i kazić; burząc kazić« (1;1): BielKron 279; Ceſarzá Marcianá po trzy kroć poráził/ Y Maternuſa tákże/ burząc wſzytko káził StryjKron 51.

»ruszyć albo kazić« (1): azebi kto waſſe granycze. a ziemyą rvſſicz albo kazicz myal. MetrKor 46/175v.

»tłuc a kazić« (1): głos Páná ktory tłucże á káźi puſtynią [vox Domini concutientis desertum] Leop Ps 28/7.

»wojować, kazić« (1): Hiſzpánią ogniem/ głodem/ miecżem woiował/ káźił. BielKron 279.

b. O zdrowiu [co] (16): Swym gryźienim mnie nie ſzkodziſz/ Swoie zęby iedno káźiſz BierEz Rv; Luk polny kazi ciało/ ábowiem i drze y gryzie FalZioł I 102a; nie telko złą krew mnoży/ ale żywot kazi y cżłonki mdli. FalZioł V 63v, ‡2c, ‡‡d, I 151c, II 4c, V 60v, 68; Vino miernie przyięthe rozum oſtrzy, ale nie miernie pite rozum y zdrowie kazi. BielŻyw 169; RejWiz 136v; Oculorum tibi praestringit aciem, Káźić wzrok. Mącz 422a; A ieſliby im [bożym drzewkiem] bydło káżono/ tedy w ocćie rutę wárzyć/ y dáć ią bydłu pić SienLek 157v, 56; RejZwierc 220v. [Cf d. HistRzym 111v, RejZwierc 225v].

W charakterystycznych połączeniach: ciało kazić (7), ciepło przyrodzone, pamięć, rozum (2), sen, wzrok, zdrowie (3), zęby, żywot.

Szereg: »kazić i umartwiać« (1): To lekarzſtwo dla tego ieſt rzecżono Cauſticum/ iże przeiada ſkorę y przepala/ y też kazi ciało/ y vmartwia FalZioł V 102.
c. O stanie posiadania: ubożyć, rujnować; marnotrawić [kogo, co] (8): BierEz I4, S2v; Coſz to czyni iedno zbytki Tyć káżą wſſytki pożytki RejRozpr G2v; wolał ſkárby kośćielne vtráćić niżli lud ſwoy/ ábo źiemię dáć káźić. BielKron 265v; Ale przedśię nic nie mamy. Albo nas grády poráżą/ Albo zbytnié ćiepłá káżą KochSob 57.

W przeciwstawieniu: »wspomoc ... kazić« (1): nyechay [...] rozmyſli to ſobye/ áby ſzkoły yáko vbogye fáry wſpomagał/ y owſſem wſpomogł á nye káźił GliczKsiąż L2.

Szeregi: »kazić, niszczyć« (1): nie ſámego mnie Krolu Polſki káźiſz nie ſámego/ ále mię niſzczyſz ſámośiodmego: przyſtoi tobie Krolowi mnie ſtáremu prace y nędze mey vſtáwiczney [...] vymowáć OrzRozm R4.

»rozpraszać i kazić« (1): Wyiąwſzy iżby oćiec imienie roſpraſzáł y káził. UstPraw B3.

d. O wartościach moralnych i uczuciach; corrumpere Cn [co] (21): Tyli to ták śmiele rádziſz/ Poſłuſzeńſtwo w ludziech káziſz. BierEz F2; y też piſalem yemv. aby myedzy mnną. a myedzy tobą. to przyyaczyelſtwo. ktore yeſth. drvgy zaſz nyekazyl. MetrKor 46/46v; OrzList f3; RejZwierz 61; iáko ogień pychy/ łákomſtwá: ſmylſtwá: y inych grzechow/ ktore cżęſtokroć káżą duſzę y ćiáło. HistRzym 111v; A przeto tu káżdy beſpiecżnie może ſtać przy tey obietnicy Páná ſwego/ [...] y nie káźić ſobie nádzyeie o przyſzłym żywocie ſwoim. RejPos 293v; RejZwierc 269; GLód/ á praca miłosć káźi KochFr 109; Phil G4.

W połączeniach szeregowych (3): wcżemby nyeprziyacyel duſſny myał wyelką okkázyą małżeńſtwo wasnić/ kázić/ á burzyć GliczKsiąż P6; OrzRozm A3; o nędzny niedowiárku/ ktory [...] idzyeſz zá tym nędznym ſwiátem/ á zá tym márnym á omylnym pokoiem iego: káżąc/ niſzcżąc/ á zácieráiąc drogi ſpráwiedliwośći RejPos 335.

W charakterystycznych połączeniach: cnotę kazić, duszę, jedność, małżeństwo, miłość, nadzieję, posłuszeństwo, przyjacielstwo.

Zwroty: »(dobrą) myśl kazić« [w tym: sobie (1)] [szyk zmienny] (5): Mącz 52b; Téć ſą rzeczy Pánowie moi/ któré nam Polakom myśl káźić/ á ten świát ſpráwnie obrzydźić máią. OrzQuin Y4v, P4v; Kto ludzyom nie praw áż go mroz przyráźi/ Then ſobye zdrowie y dobrą myſl káźi. RejZwierc 225v, 87v.

»serce kazić« [w tym: sobie (2)] = przerażać (się) [szyk zmienny] (3): przetoż ſie nie boy áni ſobie każ ſercá [neque paveas]. BibRadz Deut 31/8; BielKron 244v, 255v.

Szereg: »gwałcić a kazić« (1): á Pan mu tego dopuſzcża nád thymi ktorzy wiáry nie dzierżą iemu/ á k woli ſwiátu práwie gwałtem á vporem gwałcą á káżą ią iemu RejAp 165v.
e. O sensie i brzmieniu: zniekształcać, przekręcać, wypaczać, fałszować; adulterare, falsare Mącz (11): Mącz 117a; Bo powieda/ popi ſą y byli głupi y ſámi nie rozumieią co cżtą. Ták on mowi/ á tego nie wie że głupi rychley kázi. BudNT przedm c4v.

kazić co (7): PatKaz II 61v; iż tak iego naukę y piſmo zakonu iego kazicie wy kacerze. WróbŻołt D6; a wżdy iuż zá niego kśięgi Nowego przymierza káżono. BudNT przedm b3v, przedm b6v, b8v, c4; Takſche tyſſ poſt S/ nygdi nieklaść Z/ bo to /Z/ kazy Polſką mowę/ y trudne cytanie polſkie ćyni. JanNKarOrz F3v.

W przeciwstawieniu: »naprawować (a. poprawić) ... kazić« (3): Bo gdy czego nie rozumie/ mnima żeby ſię omylił piſarz/ y chcąc poprawić/ kázi. BudNT przedm c4v, przedm b6v, b7.

W charakterystycznych połączeniach: księgi kazić, mowę, naukę, pismo (3).

f. Prześladować; krzywdzić [kogo] (9): Ryczerska to ieſt pomſta kto kogo porazi A iż ma nad nim zwirſchnoſzcz przedſię go nie każi RejJóz L5, F3; BielKron 117; A vśmierz gniew ſwoy/ coś nas nim poráźił/ Niechby pogány/ á nie twoy lud káźił. GrabowSet E3v.

W połączeniach szeregowych (4): RejPos 71v, 102v, 334; tedy nie ieſt krol/ ále ſrogi tyran á ſkaźcá cżłowieká onego/ ktory go vſtáwicżnie káźi/ tępi/ á niſzcży. RejZwierc 19v.

Szereg: »niszczyć a kazić« (1): zła á okrutna śmierći/ ktoraś niſzcżyłá á káźiłá márnie narod ludu moiego RejPos 87. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].
g. Demoralizować; namawiać do złego; depravare, destruere, imbuere vitiis, perdere, praecorrumpere, transfundere vitium Cn (4):

kazić kogo (3): Błąd mądrego cżłowieka viele inſzych kazi y zawodzi. BielŻyw 97; Mącz 222c; kiedy owo ſługá ktory [...] przymiotow ſwych dobrych ku themu kończu vżywa/ áby páná ſwego káźił/ odwodząc go od cnoty GórnDworz Ee8.

Szereg: »gorszyć i kazić« (1): Gdy cżęſtokroć ſie to przydawa/ że bezmyerne á zápámyętliwe karánye wyęcey gorſſy y káźi niż pomaga. GliczKsiąż G.
h. Przedstawiać w złym świetle [kogo] (1) : ktory towárzyſzá co z nim ná iednym mieſcu miłuie chcząc káźić/ przed białemigłowámi o nim ták mowi. GórnDworz Cc8.
2. Unieważniać, kasować; nie przestrzegać; antiquare, improbare, refigere, rescindere, subvertere Mącz; destruere Vulg; abolere, abrogare, interdicere, mutilare, tollere JanStat; cassare JanPrzyw (50): Testamentum improbare, Gánić/ káźić. Mącz 324a, 11d, 372b.

kazić co (44): kiedy mowili na mię abych bluznił, abych cżynſze Ceſarzkie kaził WróbŻołt L7; KromRozm I I3, L; Niekaźi tedy miedzy ludęm ſwoięm pán Chriſtus tęmi ſłowy rządu/ a ſpraw śweckich [...]/ ale owſzęm chfáli ié MurzNT 21; KromRozm II k3v [2 r.]; KromRozm III O7; GroicPorz C2v [2 r.]; iá też mam práwo/ ábych dawał dáry/ Wáſzego wam nie káżę/ w ſwym chcę vżyć miáry. RejZwierz 35; ná co wietſza cżęść przyzwala rády Ceſárſkiey to má być dzierżano/ á mnieyſzey ſtronie tego niegodzi ſie kaźić. BielKron 207, 210; Mącz 126d, 488d; RejZwierc 248v; Roznoſć około záchowánia poſtu/ nie káźi poſtu. WujJud 194v marg [idem Nn2v], 77v, 78, 78v, 93 marg, Mm, Nn2v; PaprUp L, Lv, L2; ácz pewni Furmáni ná pewné mieyſcá z drobną ſolą ieźdźić/ y onę w beczkách ſkłádáć zwykli/ wſzákże káżąc tákowych beczek ſkłády/ vſtáwiamy: áby Furmáni ſolni/ wſzędy okróm Areſtów/ álbo zábraniánia z ſolą iecháli SarnStat 386 [idem 928]; GDy kto [...] chćiałby ſtronie ſwéy pozew káźić z iákichkolwiek przyczyn SarnStat 1163, 13, 32, 164, 261, 386 (14). Cf kazić co czym.

kazić co czym (5): ZapWar 1545 nr 2646; KromRozm I Ov; Leop Rom 3/31; á my damy Commiſſarze ktorzy vczynią gránice/ ktorych áni liſty áni Rewizormi káźić będziem UstPraw I2; A komużkolwiek przez nas ſą nádáné liſty/ wolnośći do ſzynków piw tákowych/ tákié vchwałą Séymową podnośimy y káźimy. SarnStat 284.

W przeciwstawieniach: »kazić ... stanowić (3), potwirdzać (a. potwirdzić) (2), wypełniać (2), czynić« (8): Abowim Luter dźiś ták vczy/ yutro inák: co dźiś ſtánowił/ yutro káźi KromRozm I G; Tegoć [zakonu] nye przyſſedł káźić Kryſtus/ ále wypełnyáć KromRozm II k3v, k3v; Leop Rom 3/31; Figere et refigere leges, Czinić y záś kaźić ſtátuta á vſtáwy. Mącz 126d; Ale nie ták áby Ewángelia miáłá káźić zakon/ álbo iemu być przećiwna: y owſzem Ewángelia zakon [...] potwirdza WujJud 78v, 77v, 78.

W charakterystycznych połączeniach: kazić czynsze, dekret (2), konstytucyje, listy (2), naukę, obyczaj, post (2), prawo (4), przełożeństwo, (przy)pozew (2), rząd, sejm, skaźń, statuta, ustawę (4), uznanie, wynalazki, zakon (3), zwyczaj (2).

Szeregi: »kazić i abrogować« (1): Dekret roku łońſkiégo w Piotrkowie o mężobóycách [...] vczyniony/ káźimy/ y ón ábroguiemy [interdicimus et abrogamus JanStat 611] SarnStat 608.

»psować i kazić« = annihilare et cassare JanPrzyw [szyk 3:1] (4): ale wſzitko moca thego Seimu nikcemne y ſkazone rozumiano bic ma/ iakoſz y mi to pſuiemi y kazimi PaprUp Lv, L; SarnStat 13, 164.

»rewokować i kazić« (2): Liſty téż wſzyſtkié ná wolnośći Zydóm w Króleſtwie náſzym mieſzkáiącym [...] rewokuiemy/ y káźimy [revocamus, abolemus JanStat 1126] SarnStat 261 [idem] 914.

»(nie) kazić i (ani) tracić (a. zatracać)« (2): BielKron 210; A Séym w Skrzynnie/ który był przez nas wysſzych lat pozwolon káźimy y zátrácamy [abolito penitus et sublato JanStat 115]. SarnStat 32.

»wywracać, to jest kazić« (1): Decretum consulis subvertere, Vznánie á skaźń burmiſtrzowską wywrácáć/ to yeſt káźić. Mącz 488d.

»kazić i znosić« = tollere et abolere a. abrogare JanStat [szyk 1:1] (2): ten zły zwyczay [...] káźiémy y znośiémy SarnStat 929, 1239.

a. Usuwać ze stanowiska [kogo] (1):

W przeciwstawieniu: »ustawiać ... kazić« (1): ták iákoby [...] ſzáfárze pożyteczné vſtáwiał/ á niepożyteczné káźił [dispensatores institueret utiles, et inutiles destrueret JanStat 309] SarnStat 336.

b. Pozbawiać mocy dowodowej, zbijać; dissolvere Mącz (1): cum id quod obici potest praeoccupamus ratione dissolvere, Gdy zwłaſzczá ná to odpowiedamy/ y káźimy coby przećiwna ſtroná mogłá zá ſobą prziwieść. Mącz 433b.
3. Powodować zanik objawów szkodliwych dla zdrowia, pozbawiać je ujemnego oddziaływania [co] (9): Też ſirop vcżyniony s chmielu [...] opuchlinę kazi ktora z gorączey przycziny bywa. FalZioł I 72c; Nawięczey ſtharzy doctorowie praczowali i myſlili o lekarzſtwiech ktoreby kaziły iad wſciekłego pſa FalZioł V 88v, *4c, I 93b, II 23v, V 102.

W charakterystycznych połączeniach: kazić gorączkę, jad (3), opuchlinę, piegi, wietrzności, wilkości.

Szeregi: »kazić i oczyściać« (1): Krew wielbłądowa kazi y ocżyſcia piegi FalZioł IV 7c.

»kazić a wypądzać« (1): abowiem takowa kąpiel/ kazi á wypądza gorącżkę. FalZioł V 41.

Przen: Likwidować (1):

W przeciwstawieniu: »kazić ... naprawiać« (1): Powiedaią iſz ſwoią moczą nieprzijazń miedzy ludzmi kazi, á przijazń prijacielſką naprawia. FalZioł I 79b.

4. Przeszkadzać [komu co] (1): Dałabýż pokoy ſpowiedzij Theraz czoſ mj ýą kazyła Chytraſta mj s Cżartem była RejKup q4v.
5. Ganić, piętnować [co] (1):

W przeciwstawieniu: »podwyszszać ... kazić« (1): Iedno tilko poethy abo oratory prziymować mamy, gdy cznotę chwaląc podwyſſzaią, á grzechy ſtatecżnie á nie obłudnie każą. BielŻywGlab nlb 11.

Synonimy: 1. niszczyć, psować, tłumić; a.α. burzyć, poruszać, pustoszyć, rozrzucać, rozwalać, wypustoszać; d. gwałcić; f. porażać, tępić; g. gorszyć; 2. abrogować, derogować, gładzić, kasować, mazać, niszczyć, odrzucić, odwoływać, odzywać, psować, rewokować, tracić, umarzać, »wniwecz obracać«, zagaszać, zagubiać, zatracać, znosić; 3. goić, gubić, leczyć, spędzać, uzdrawiać, wywodzić.

Formacje współrdzenne: kazić się, nadkazić, nakazić, nakazić się, okazić się, pokazić, pokazić się, przekazić, przekazić się, skazić, skazić się, zakazić, zakazić się; przekażać, przykażać, skażać, zakażać; przekazować; przekazywać.

Cf KAZIDUCH, KAZIROD, KAZIRODZIEC, 2. KAŻĄCY, KAŻENIE, KAŻON

KW