[zaloguj się]
[pdf]

MAZAĆ (284) vb impf i pf

impf (283), pf (1) [part praet act] FalZioł V 110v.

W inf ma- (61). ◊ W formach imp ma- (5), må- (3); ma- SkarŻyw; må- BielKron; ma-: må- SienLek (4:2).◊ W pozostałych formach ma- (117), må- (3); ma- : må- KrowObr (25 : 3). ◊ Drugie a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf mazać
indicativus
praes
sg pl
1 mażę maż(e)m
2 mażesz mażecie
3 maże mażą
praet
sg pl
3 m mazåł m pers mazali
f mazała m an
fut
sg
2 n będziesz mazåł
imperativus
sg pl
1 niechże mażę mażmy
2 maży, maż
3 niech, niechaj maże niech mażą
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy mazali
2 m byś mazåł m pers
3 m by mazåł m pers by mazali
f by mazała m an
n subst by mazały
impersonalis
praet mazåno
participia
part praes act mażąc
part praet act maz(a)wszy

inf mazać (93). ◊ praes 1 sg mażę (27) [w tym: -e (2)]. ◊ 2 sg mażesz (1). ◊ 3 sg maże (28). ◊ 1 pl maż(e)m (1). ◊ 2 pl mażecie (7). ◊ 3 pl mażą (26). ◊ praet 3 sg m mazåł (4). f mazała (3). ◊ 3 pl m pers mazali (13). ◊ fut 2 sg n będziesz mazåł (2). ◊ imp 1 sg niechże mażę (1). ◊ 2 sg maży (29), maż (11); maży : maż FalZioł (28:6), SienLek (1:5). ◊ 3 sg niech, niechaj maże (4). ◊ 1 pl mażmy (3). ◊ 3 pl niech mażą (1). ◊ con 2 sg m byś mazåł (1). ◊ 3 sg m by mazåł (2). f by mazała (1). ◊ 1 pl m pers bysmy mazali (1). ◊ 3 pl m pers by mazali (3). subst by mazały (1). ◊ impers praet mazåno (2). ◊ part praes act mażąc (18). ◊ part praet act maz(a)wszy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pokrywać powierzchnię płynną, lepką substancją; exungere, illinere, illinire, linere, linire, perlinere, perlinire, superillinere, unctitare, unguere, unquitare Cn (233): Interlino, Przes poſrzodek muſzczę/ Máżę. Mącz 194c.

mazać co (6): Smoły pełne becżki odbieráć/ ktorey bárzo wiele ma bydź/ kędy Szkuty buduią: y ſtáre mázáć trzebá GostGosp 74. Cf mazać co czym.

mazać co czym [w tym: co (5)] (6): RejWiz 84v; Saevo, sive Sebo, Loyem máżę. Mącz 390b; kray tego kubká s ktorego pieſzcżone dzieczie pić ma/ [matki] máżą poſpoliczie miodem/ ábo cżym ſłodkiem. GórnDworz Ee7v; Oczko 17v; StryjKron 105; GostGosp 88.

W przen (1):
Zwrot: »koła mazać« = ułatwiać drogę (1): Iż gdy to ċzynią czo kazą Iuż do nieba koła mazą RejKup ſ2.
Przen: Zjednywać sobie kogoś (5):
Zwroty: »mazać gębę [komu]« = przekupywać (1): Kto máże gębę ſędźyemu/ ten wyſchnienye dźyáłá oſlowi ſwemu. March1 A3v.

»mazać masłem [czyją] głowę« = dogadzać komuś (1): Nie dbáią twárde ſercá ná łáſkawę mowę/ Choćbyś mázał y máſłem Iudaſzowſką głowę. KlonWor 28.

»[komu] miodem mazać« = pochlebiać (1): Tákżeć [jak niedźwiedź] proſto naſz Polak/ nie mądr áż po ſzkodzye. S przodku mu miodem máżą/ á potym okuią/ To iuż iáko Miedźwiedzyem/ ſobye im kugluią. RejZwierz 128.

»tłusty połeć mazać« = robić coś niepotrzebnego, tu: dawać prezenty bogatemu (1): MIły pánie bog żeć zápłáć Snadzby tobie lepiey gęś dáć Kiedybyś nam ták chćiał kázáć Niż ten tłuſty połeć mázáć RejRozpr B2.

Szereg: »mazać, głaskać« (1) (nagł) Niemoc. (‒) [...] Kiedy [...] Oddech trudny iedza nie ſmákuie/ W ten cżás káżdy mnie bárzo folguie Máżą głaſzcżą á ia ſie vśmiecham BielKom C8.
a. W celach leczniczych lub higieniczno-kosmetycznych: smarować, nacierać; ung(u)ere Mącz, Calag, Cn; linire Vulg; collinire, delinire, inungere, perlinere, perungere, superinungere, superungere, unguentare Cn [w tym: kogo, co (o powierzchni pokrywanej) (119): kogo (3), co (żywotne) (1), co (nieżywotne: częśc ciała a. objaw choroby skórnej lub rana) (115)] (153): Mażyż mieſtcza kroſtawe przed ogniem na noc iakoby mazawſzy dzis: aż zaſię trzeci dźień. FalZioł V 110v, ‡‡3d, I 5b, 35b, 69d, 91d (20); Aliptes. Latine Unctor [...]. Który ták tłuczone/ śyne/ yáko y krwáwe rány leczi álbo máże. Mącz 6d, 503a, b [2 r.]; Niektorzy vtłukſzy z ſádłem rzeżuchę: thedy párchy máżą po zmyćiu á zganiáią ie. SienLek 49, 49 [2 r.], 50v, 62, 114 [2 r.], 123 (11); RejZwierc 165; Oczko 33 [3 r.]; Calag 114b; Calep [1136]a.

mazać czym [o substancji] (106): OpecŻyw 156v; Też ſok tego korzenia [wszywego kopru] z oliwą zmieſzany/ trochę oczthu winnego do nich przycżyniwſzy/ ieſth lekarſtwo [...] naprzeciwko vſchnieniu y ſkurcżeniu cżłonkow gdy tym będzieſz mazał. FalZioł I 109d; Myſze Layno w oczcie roſpuſżcżone/ thym głowę oblazłą mazać/ włoſy roſci FalZioł I 144d, I 35b, 71c, d, 73b, 80b (52); BibRadz Tob 11/10; BielKron 450; Mącz 103c, 503a; SienLek 48v, 50v, 51 [2 r.], 56 [3 r.], 56v (36); RejPos [310]v; BiałKat 381v; RejZwierc 103v; BudBib Tob 11/10; y cáłowáłá nogi iego/ y mázáłá oleykiem. BudNT Luc 7/38; Oczko 31, 31v; Bulbito ‒ Pzieczięcim [lege: dziecięcym] lainem mazę. Calep 142a; WujNT Luc 7/38, Ioann 12 arg. Cf mazać czym na co.

mazać co [o substancji] czym [o rzeczy służącej jako narzędzie] (1): żołć też iego [psa] piorkiem mazać/ na podogre pomaga FalZioł IV 6d.

mazać czym [o substancji] na co (3): Wſzy y parchy goij gdy ie [ziarnka stafisagrii] zmieſza z ſokiem białey cżemierzycze á trochę Auripigmentum prziſyṕ/ á tym na mieſtcze wſzywe albo też parſzywe mazać. FalZioł I 143d; ſtłucz korzeń ſlazowy z maſlem á z ſadłem wieprzowym, vſmaż na rincze, potim to przeczedz á wytłocź przez chuſtę/ á tym mazać na liſt ſlazowy y przykładać. FalZioł V 71v, V 110.

mazać około czego (4): Ty rzecży wſzytki [gęsią tłustość, olejek lilijowy, szafran tarty, piżmo] ſpołem zmieſzay/ á potym maciczę y około nadolnego mieſtcza maży ciepło. FalZioł V 24, V 19b, d, 24.

Szeregi: »mazać, (i) nacierać (a. trzeć)« (3): Enchrista, Lekárſtwo którym może mázáć/ náciéráć. Mącz 103c; SienLek 94, 113.

»mazać i (albo) przykładać (a. okładać)« [szyk 3:1] (4): Też krokos ſtarty/ á potym z ocztem á z gruczą ięcżmienną zmieſzany/ ieſt vżytecżne lekarzſtwo: mazać y przykładać na biodrę gdzie ieſt bolenie. FalZioł V 88, V 71v; SienLek 119v, 122.

b. W celach rytualnych lub czarodziejskich: namaszczać [w tym: kogo, co (56): kogo (37); co (żywotne) (1), co (nieżywotne: części ciała, przedmioty i budowle) (18)] (63): KrowObr 81v, 82, 125v, 126v, Vu2; przynieſli mu [Aaronowi] ſynowie kreẃ/ w ktorey rozmocżywſzy palec/ mázał rogi ołtarzowe BielKron 38; Mącz 308c; KuczbKat 230; Dioniſius ták mowi: że ten był obycżay zá Apoſtołow że mázano tego ktory ſię krzćił/ y ſámę wodę krzeſną Krzyżmem polewano/ ktore on oleiem álbo máśćią zowie WujJud 167v; SkarJedn 232; MWilkHist A4v; Pollincio ‒ Vmarłego chędozę y mazę. Calep 817b.

mazać czego [składnia zależna od „jąć się”] (2): iż ſie byli ięli dzwonow/ ołtarzow/ obraſkow/ kámieni/ y inych rzecży koſcielnych krzćić y máſciámi mázáć RejPos 348v, 348v.

mazać co komu (2): PLeban kiedy dziecię krzćił/ chciał mu ocży mázáć/ Plunął ná dłoń/ á bábie kazáł prochu podáć. RejFig Dd7; StryjWjaz D3.

mazać kogo na czym (2): BielKron 329v; Máże też Kápłan dziećię ná plecách y ná pierśiách świętym oleiem KarnNap B4v.

mazać czym (46): OpecŻyw 156v; PatKaz III 139; vchwyćiwſzy tedy ptaká morskiego pocżął nád nim cżárowáć/ mázáć go ſokiem z onych zioł HistAl A4v; KrowObr 67v, 81 [2 r.], 81v [5 r.], 82 [3 r.], 83 [2 r.] (24); Nie bez przycżyny tedy tu Pan Bog Zydom łáſkę ſwą okázowáć racżył/ roſkázuiąc im ſobie domy y namioty ſtáwiáć/ [...] krwią podwoie mázáć BielKron 36, 33v, 156v, 162; RejPos 348v, 349; BiałKat 383v; Y cżárty mnogie wypądzáli/ y wiele chorych oliwą mázali/ á vzdrawiáli. BudNT Mar 6/14[13], Iac 5/14; Ieſli kto ieſt chor miedzy wámi/ niech do śiebie wzowie/ Kápłanow/ á oni ſie niech nád nim modlą/ y máżą go Oleiem w imię Páńſkie KarnNap E4, B4v, E4; SkarŻyw 480; ArtKanc F4; LatHar 648, 649; WujNT Mar 6/13, s. 148, Iac 5 arg.

W przen [czym] (1): Nie lekárſkim tedy oleiem/ ále duchownym [apostołowie] mázáli BiałKat 381v.
c. W celach balsamowania zwłok; pollingere Cn [w tym: kogo (1), co (2)] (3): y przykazał [Józef] ſlugam ſwym iż by máſćýami pomazali oyca yego ktorego mazali przez ſſterzydzýeśćý dni HistJóz E3v.

mazać czym (2): átak by tho [mumia] miało zoſtawać s ciał cżłowiecżych/ ktore gdy chowaią do grobu/ mażą balſamem mirrą/ aloe FalZioł I 89b; SkarKaz 386a.

2. Brudzić; sordidare, spurcare, spurcari Mącz, Cn; cloacare, collinere, commaculare, conspurcare, contaminare, foedare, inficere, inquinare, limare (limo), lutare, luto inquinare, maculare, polluere, tetrαre Cn (4): Spurco, vel spurcor, Plugáwię/ máżę/ niecziſto czinię. Mącz 411a, 403a.

Pogard. Pisać (2):

mazać co [= tekst] na co [= na czym] (1): Lecż náſzy mili kśięża Kolleijaći wolą ledá co ná ſwoię wiecżną háńbę ná papir mázáć/ niżſię cżego dobrego od Kácerzow [...] náuczyć. BudNT przedm c3v.

mazać co [= na czym] (1): Piſzem Práwá: [...] kárty máżem/ á pápier vkázuiem: á po ſtáremu w nierządźie żyiem. SkarKazSej 699a.

3. Zamazywać lub zmazywać, zacierać, aby stało się niewidoczne; delere Cn [co] (1): DWá ſie mieli ku pániey/ więc rymy piſáli [...]. Ieden ſtoiąc nápiſał/ iuż dáley nie vmiem/ Drugi przyſzedł wziął kretkę/ nápiſał ia vmiem. Ten wyſzedł á ow przyſzedł/ przypiſał ále łgáć/ Ten przyſzedſzy obacży/ iął rym pilnie mázáć. RejFig Bb6.
4. Niweczyć, gładzić; abolere Mącz (2): Aboleo, Głádzę/ zniſzczam/ máżę/ zágubiam/ w niwec obrácam. Mącz 261d.

mazać co (1): Ale moie [lege: maże] yuż zaſługy Bo ſą niezlicżone długy RejKup r5v.

5. Kalać, hańbić, zniesławiać; polluere PolAnt, Modrz; oblimare Mącz; contaminare, maculare PolAnt; attaminare, collutitare, confoedare, conscelerare, contemerare, decolorare, foedare, infuscare, inquinare, lutulare, scelerare Cn [w tym: kogo, co (32): kogo (6), co (nieżywotne, w tym: ciało i części ciała (15), duszę (1)) (26)] (34): Mącz 194a; A ieſliby ſię corká ofiárowniká ktorego zbłazniłá [= zhańbiła]/ (táka) oycá ſwego máże/ ogniem ma być ſpálona. BudBib Lev 21/9; Niemáſz nic z nadworza cżłowieká co wchodzi weń coby go mogło zmázáć/ ále co wychodzi z niego/ toć ieſt co máże cżłowieká. BudNT Mar 7/15, Iac 3/6; ModrzBaz 143; ſzánuymy ćiałá/ ktore máią iáſnąć iáko słońce: á dla máłey roſkoſzy/ tákiego y ták wielkiego/ ćiáłá nie máżmy/ bo krotki grzech/ ále długa zań y wiecżna ſromotá. SkarŻyw 279, 353.

mazać czym (10): RejJóz A8; RejAp 115v; RejPos 164v; Y każdy z żoną blizniego ſwego cżynił obrzydłość/ káżdy też niewiaſtkę ſwoię mázał niecnotą BudBib Ez 22/11; ábyſmy [...] vſzu słuchánim báśni ich nie mázáli SkarŻyw 59, [236], 293; Calep 668b; OrzJan 32; CiekPotr 20.

W połączeniu szeregowym (1): Ktoby przeto gwałćił ten dar/ ſámego Bogá iego podawcę gwałći: Ktoby mázał/ ten práwo wſzytkim ſpolnego oycá máże/ plugáwi y depce [pollui et conculcari]. ModrzBaz 143.

Gra słów nawiązująca do znacz. 2. (1): WIerz mi to dobra Glinká nie máże nikogo/ Stoi zá piękny Szmárag co go płácą drogo PaprPan G4.

Zwroty: »ojcowskie i macierzyńskie łoże mazać« = popełniać kazirodztwo (1): iáko możeſz nędzny oycże do ták wielkiey á nieſłycháney przećiw prawu y przyrodzeniu ſproſnośći/ przywodzić myśl ſwoię/ áby corká oycowſkie y máćierzynſkie łoże mázáć miáłá? SkarŻyw 487.

»ręce (sw(oj)e a. nasze) (krwią) mazać« =popełniać niegodziwy czyn, zwłaszcza morderstwo [szyk zmienny] (8): co nam będzie zá pożytek ieſli zábiyemy bráta náſſego [...]/ lepiey tzi przedaimy go Iſmaelitam á rąk náſſych nye mazmy HistJóz A2v; RejJóz A8; LubPs I4v; Záſię piſmo mowi/ bądźćie poſłuſzni ſtárſzym wáſzym/ też dáyćie co ieſt Ceſárskie Ceſárzowi/ á co Boże Bogu/ ábo też bráć komu cżyie co ieſt/ ábo też ręce ſwe krwią ludzką mázáć/ ták iż wſzędzie przećiw piſmu ſwiętemu idziećie. BielKron 203, 16; RejAp 115v; SkarKaz 313b; Gdy ſkarb poſpolity piáſtuią/ o Boże iáko ręce ſwoie máżą. SkarKazSej 705a.

Szeregi: »mazać a plugawić« (1): Cżemuż lżyſz to podobieńſtwo iego/ á ten ſwięty obraz iego máżeſz á plugáwiſz ſproſnoſcią ſrogiego/ nielitośćiwego/ á niekrześćiáńſkiego żywotá ſwego? RejPos 164v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»szkaradzić a mazać« (1): Ktory [grzech sprośny] nie tylko ciáło iáko trąd proſthy/ ále y duſzę ſzkárádzi á máże RejPos 214v.

a. Spotwarzać, mówić oszczerstwa (5): Ieſli maſz ſpráwiedliwość/ niech cie wſzem okaże/ A potáiemna potwarz/ niechay cie nie máże. RejZwierz 22v; o to go też troſzcże/ iż śmiał ięzyk Láćinſki pogáńſkim y Tátárſkim ięzykiem názwáć. Dziwuie ſię/ práwi/ iż ten ięzyk háńbiś [!]/ [...] ktorego mázáć Bog y pogáninowi nie dopuśćił. SkarJedn 216.

mazać czym (2): KromRozm I D4; chciałbych ia/ áby był ſrodze karan then káżdy/ kto nieprawdziwą powieſcią ſwą/ pocżćiwey białeygłowy ſławę máże GórnDworz Z8.

Szereg: »mazać abo hańbić« (1): Niezápominayże ty tedy záſtáwiáć ſie przećiw tym/ ktorzy máżą ábo háńbią ſtan Kápłáńſki PowodPr 81.
b. Bezcześcić świętość, profanować; profanare Mącz (2): W pádli w klaſztor nieprzyiaciele/ y mnichy z kośćiołá wywłoczyć pocżęli: [...] Tedy wnetże Duch niecżyſty Longobárdy nápadł/ y ták ie długo trapił/ aſz [...] zákazáli áby mieyſcá poświęconego niemázáli. SkarŻyw 213.
Szereg: »gwałcić, mazać« (1): Profano, Gwałcę kościoł/ Máżę. Mącz 117d.
*** Bez wystarczającego kontekstu (10): Foedo, Szpácę/ Szkárádzę/ Máżę. Mącz 132d; Labefacio, Pſuyę/ káżę. srómocę/ máżę. Mącz 180a, 60c, 171a, 200a, 203b, 439b; Oblino ‒ Wkoło maze. Calep [714]a, 221a, 818a.

Synonimy: 1. muskać, nacierać, namaszczać, olejkować, smarować; c. balsamować; 2. brudzić, plugawić, smolić, szpecić; 3. kasować, kazić; 4. gładzić, zagubiać, zatracać, zniszczać; 5. deptać, hańbić, kalać, plugawić, sromocić, szkaradzić; a. lżyć, obmawiać, spotwarzać, szkalować, uwłaczać; b. bluźnić, gwałcić, odświącać, znieważać.

Formacje współrdzenne: mazać się, namazać, namazać się, omazać, omazać się, pomazać, pomazać się, rozmazać, rozmazać się, umazać, umazać się, wymazać, wymazać się, zamazać, zmazać, zmazać się; namazować, namazować się, obmazować, podmazować, pomazować, pomazować się, przemazować, rozmazować, wymazować, zamazować, zmazować; namazywać, pomazywać, wymazywać.

Cf MAZANIE, MAZANY

MP