Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POMAZAĆ

Następne hasło: POMAZAN »

POMAZAĆ SIĘ (30) vb pf [i może impf]

pf (30), [impf a. pf].

sie (16), się (14).

o oraz drugie a jasne; w inf -ma-; w pozostałych formach -ma- (16), -må- (4); -ma- : -må- BielKron (4:1), SkarJedn (1:1), SkarŻyw (4:2).

Fleksja

inf	pomazać się

praet
	sg		pl
2	f	pomazałaś się	m an
3	m	pomazåł się	m pers	pomazali się
	f	pomazała się	m an
	n	pomazało się	subst	pomazały się

imperativus
	sg
2	pomaz(a)j się

conditionalis
	sg		pl
2	m		m pers	byście się pomazali
3	m	by się pomazåł	m pers

inf pomazać się (9). ◊ fut 2 sg pomażesz się (1). ◊ 3 sg pomaże się (3). ◊ 3 pl pomażą się (2). ◊ praet 2 sg f pomazałaś się (1). ◊ 3 sg m pomazåł się (8). f pomazała się (2). n pomazało się (1). ◊ 3 pl m pers pomazali się (1). [subst pomazały się.] ◊ [imp 2 sg pomaz(a)j się.] ◊ con 3 sg m by się pomazåł (1). ◊ 2 pl m pers byście się pomazali (1).

Sł stp s.v. pomazać, Cn, Linde brak.

Znaczenia

1. Pokryć sobie skórę jakąś substancją mazistą lub płynną (6)
- a. Posmarować się w celach kosmetycznych lub leczniczych (5)
  - Przen (1)
2. Pobrudzić się lub zostać pobrudzonym (4)
- Przen (2)
3. (S)kalać się popełnieniem czegoś złego, niewłaściwego, hańbiącego (20)
- a. Stać się nieczystym rytualnie (według przepisów prawa Starego Testamentu) (3)

1. Pokryć sobie skórę jakąś substancją mazistą lub płynną [czym] (6): Loiem z nyrek iego [lwa] kto ſie pomaże/ vciekaią przed nim wilczy. FalZioł IV 11b; Kto ſye ślazem kędźierzáwym pomáże/ pſzczołyſye go niechfycą. SienLek 154, 156v.

a. Posmarować się w celach kosmetycznych lub leczniczych (5): Pilnieyby memu pánu [...] ſzáruchą [tj. szarą maścią rtęciową jako środkiem przeciw chorobom wenerycznym] ráczey ſię pomázáć. CiekPotr 76.

Zwrot: »oliwą się pomazać« (1): Siać będzieſz á nie pożnieſz/ będźieſz tłocżył oliwę/ ále ſię ią nie pomáżeſz [non unges te oleo] BibRadz Mich 6/15.

Przen (1):

Zwrot: »pomazać się olejkami« (1): [do Jerozolimy, która łączyła nierząd z bałwochwalczymi ofiarami:] y przypuśćiłáś cudzołożniká/ roſprzeſtrzeniłáś łoże twoie/ y vcżyniłáś ſnimi vmowę: miłowáłáś pośćiel ich ręką otworzoną. A pomázáłáś ſie krolewſkiemi oleykámi [ornasti te regi unguento]/ y zámnożyłáś bárwićżki [!] y máśći thwoie. Leop Is 57/9.

2. Pobrudzić się lub zostać pobrudzonym (4): Práwo ludu Chrześćiáńſkiego/ wie to/ iż nierządność ćieleſna ieſt zakonem Bożym zákazána. A przećię [...] przegląda y ćierpi poſpolitych nierządnych domow: (iáko y rynſztokow ábo gorſzych mieyſc ćierpiemy/ áby ſię cáły páłac nie pomázał.) PowodPr 41.

pomazać się czym (1): odzienie moię pomázáło ſie mlekiem March² D4.

Przen (2): Kocha ſie páni mátká kiedy więc knáflikow Náwieſza v pąnięciá/ náſzyie bryżykow. [...] Bo więc pánu młodemu záwżdy ſie chce tego/ Gdzye wzyąć tu wzyąć by nigdy nie odmieniał pſtrego. A kiedy ſie pſtroćiny pomáżą ná cnocie/ To więc też iáko proſię vlega we błocie. RejWiz 88v.

Zwrot: »błotem, [w błocie] pomazać się« (1): PIotr święty [...] vrodził ſię w Weronie z rodzicow Kácerſkich Mánicheyſkich [...]: roża z ćiernia/ złoto z błotá/ błotem ſię onym zárazić y pomázáć nie mogło. SkarŻyw 371; [iam go [list] był z prośbámi wielkimi/ Od Kompaná przepiſał zá ſecret niemáły [...]. A wżdy mi té ſecretá nie pomagáły/ Ták ſie dobrze iák y ia w błoćie pomázáły. Albertus Bv].

3. (S)kalać się popełnieniem czegoś złego, niewłaściwego, hańbiącego [w tym: czym (18)] (20): BielKron 36v; Cruentare scelere, Metaphor. Złością ſie pomázáć. Mącz 69c; Impiare se, Pomázáć ſie popełnieniém grzechu yákiego. Mącz 301d; [stolica rzymska] żadnym ſię nigdy áni błędem/ ani Heretyctwem nie pomazáłá SkarJedn 394, 400; ktory [Atanazjusz] ácż wtym nie praw/ iſz vchá dawał chytrym złym ludziom [tj. arianom]: wſzákże nieprawdą ich około náuki nicżym ſię nie pomazał SkarŻyw 389, 58, 121, 321 [2 r.]; Pierwſzy gniew [...] też może nie być [grzechem]: gdy gniew nie trwa/ áni ſię żadną nienawiśćią bliźnie^go pomázał. SkarKaz 313a.

W charakterystycznych połączeniach: pomazać się bałwochwalstwem, błędem, cudzołostwem, heretyctwem (2), kacerstwem (błędy kacerskimi) (4), mężobojstwem, nienawiścią bliźniego, nieprawdą, popełnieniem grzechu, złością.

Zwrot: »pomazać się krwią [czyją]« = popełnić zbrodnię [szyk zmienny] (6): mnieli napirwey [...] chceſz zábić? á krwią moią chceſz ſie pomázáć? cżego bogowie/ zakon/ y przyrodzenie bronią. Iuż ná iednym przeſtań/ álbo mię ofiáruy piekielnicom zábiwſzy mię ſwą ręką/ álbo zá wſtydem boiąc ſie krwią mácierzyńſką pomázáć/ vſtęṕ mátce BielKron 110, 70, 321; RejZwierc 148v; [dzieci Korony] Wnieśli/ niewdźięcżni/ nieſzcżeſną ſwą zbroię/ Na rodźićielkę/ y ná mátkę ſwoię: Pomázáli ſie krwią właſną GrochKal 24.

a. Stać się nieczystym rytualnie (według przepisów prawa Starego Testamentu) (3): BibRadz Ez 44/25 cf pomazać się nad kim.

pomazać się nad kim (1): Też Kápłan nie wnidźie do człowieká vmárłego/ áby ſię pomázáć miał [polluere se]/ iedno tylko do oycá/ do mátki/ do ſyná/ do corki/ do brátá/ y do śioſtry/ [...] á nád tymić ſię tylko pomázáć może [contaminabit se]. BibRadz Ez 44/25.

[pomazać się z czym (żywotne) [może impf]: Cum omni pecore non coibis ⟨nec maculaberis cum eo⟩ z zadnym bydleczem nye przebyvay/ any ſze ſnym pomazaÿ TomZbrudzBrul Lev 18/23.]

W przeciwstawieniu: »pomazać się ... oczyścić się« (1): Rzekł Pan Bog do Iozue: Pomázał ſie lud rzecżámi przeklętymi/ nie będę zwámi áż ſie ocżyśći. BielKron 47v.

Synonimy: 1. natrzeć się, potrzeć się; 2. pokalać się, popluskać się, ubrudzić się, ubrukać się, zbrukać się; 3. oszpecić się, pokalać się, pokazić się, splugawić się, zabrukać się, zbrukać się, zelżyć się, zhańbić się.

Formacje współrdzenne cf MAZAĆ.

Cf [POMAŻENIE]

ZCh, SBu