Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NACIEKŁY

Następne hasło: NACIERAĆ SIĘ »

NACIERAĆ (65) vb impf

Oba a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie); -e- (10), -é- (3); -é- KochPs, też SienLek (9); -e- : -é- Mącz (10:2).

Fleksja

indicativus
inf	nacierać
praes
	sg	pl
1	nacieråm
3	nacierå	nacierają

praet
	sg		pl
3	m	nacieråł	m pers	nacierali

fut
	sg
2	m	będziesz nacieråł
3	m	nacierać będzie

imperativus
	sg
2	nacieråj

impersonalis
praes		naciera się
participia
part praes act		nacierając

inf nacierać (11). ◊ praes 1 sg nacieråm (11). ◊ 3 sg nacierå (5). ◊ 3 pl nacierają (3). ◊ praet 3 sg m nacieråł (3). ◊ 3 pl m pers nacierali (4). ◊ fut 2 sg m będziesz nacieråł (3). ◊ 3 sg m nacierać będzie (1). ◊ imp 2 sg nacieråj (19). ◊ [impers praes naciera się.] ◊ part praes act nacierając (5).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Trąc smarować zwłaszcza ciało lub część ciała przeważnie w celach leczniczych lub higienicznych (41)
2. Impregnować, nasączać tłuszczem; sebare Mącz (2)
3. Zbrojnie uderzać, atakować, napierać (18)
- W przen (3)
  - a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
- Przen: atakować słownie, oskarżać (4)
4. Trąc rozdrabniać (3)
- a. [O lnie i konopiach]
5. Trąc ścierać (1)

1. Trąc smarować zwłaszcza ciało lub część ciała przeważnie w celach leczniczych lub higienicznych; affricare, infricare Calep, Cn; inungere Mącz; allinere, collinere Calep; (con-, de-, per)fricare Cn (41): Affrico ‒ Oczieram, drapie naczieram. Calep 40b, 535a.

nacierać co (19), kogo (4) [w tym: czym (17)] (23): Pothym wziąć ſadła kokoſzego zmieſzać z mozgiem zaięcżey głowy/ á z przeſnym miodem/ á tym nacierać dziąſla okroſtawiałe. FalZioł V 38, I 17a, 87b, 97b, 100c, III 37d, V 91v; BielKron 430; Ceromatistes, Który tákowe zápáśniki nácierał. Mącz 49c; Weźmi oliwy funt/ ſześć łotów polney ruty náśienia vtłuczonégo/ te weſpół zmieſzay/ á winá trochę przyléy/ iżby ku mázániu tym wolniéy było/ á tym ſtłuczonógo náćiéray. SienLek 149, 57v, 97, 113v, 136v, 143, 149v, 183; RejZwierc 165; Calep 306a. Cf nacierać komu co czym.

nacierać gdzie [w tym: okolo czego (2), pod czym (1), wszędy (1); gdzie czym (3)] (4): Weźmi pod rowną wagą ſtárego ſádłá/ y máſłá máiowego/ á ſmaż w tym roſchodniku thák wiele/ iż gdy rozewré roſchodnik/ może gęſto być iáko dźiećinny pápinek/ tąż máśćią około czeluśći ćiepło náćieray. SienLek 167, 136v, 167, 170v.

nacierać czym (31): Też złą wonią z podpaſza oddala gdy tym prochem Litargiriowym będzieſz nacierał pazuchy FalZioł III 37d, I 17a, 97b, 100c, 101b, V 38a, 91c; Lud Moſkiewſki ná kupiectwo ieſt zdrádliwy/ chytry/ wiáry áni ſłowá nie dźierżą/ Popielice Kretą náćieráią áby ſie białe zdáły BielKron 430; Enchrista, Lekárſtwo którym może mázáć/ náciéráć. Mącz 103c, 503b [2r.]; Dobry téż ná to bobkowy oleiek/ gdy też ták ćiepło nim náćiera. SienLek 123v, 57v, 97, 113v, 136v [2r.], 143 (14); RejZwierc 165; Dentifricium — Lekarſtwo ktorim zęby naczieraią abi bele białe. Calep 306a. Cf nacierać komu co czym.

nacierać komu co czym (4): FalZioł I 62a; Náthłucz cebule/ [...] ſmażże ią w máśle/ á przyſyṕ mąki pſzenicznéy/ [...] náćiéray thym dobrze koniowi nogę SienLek I75v, 169v, 185.

W charakterystycznych połączeniach: nacierać dziąsła (3), zęby (2), tył (głowy) (2), chorego, głowę, nogę, pachy, pazuchy, popielice, razy stłuczone, rękę, słabizny, stawy, stłuczonego, szyję, zapaśniki, żyły; nacierać olejkiem (ceglanym) (2), prochem (litargiryjowym) (2), sadłem (psim) (2), gorzałką, grynszpanem, kretą, maścią, solą, wodą, zielem; nacierać cieplo (3), dobrze (2), mocno, godzinę, u ciepla (2), na noc.

Zwroty: »nacierać ręką« (1): prochem poſypuy ty to kroſti á nacieray ręką FalZioł III 3d.

»namazać nacierając« (1): Też bobki kozie z ſadłem wieprzowem zmieſzane/ á tym mieſtcze bolącze namazać nacieraiącz/ bárzo pomaga FalZioł V 88.

Szeregi: »nacierać a maczać« (1): náćieray ſzyię co naſtárſzym ſádłem á wodą téż ćiepłą maczay. SienLek 143.

»(na-, po)maz(ow)ać, (i) nacierać« (5): Mącz 503b; wyſzedſzy s kąpieley/ ma wźiąć oleyku lelijowego/ koprowego/ á fiołkowego/ ma ſobie tym mázáć y náćieráć ſłábizny/ żywoth/ y łono áż do máćice SienLek 113v, 170v; Allino — Namaſuie, Naczierąm. Calep 54a, 215b.

»umywać albo nacierać« (1): Tenże popioł zęby chwieiącze ſie vmywaiącz albo nacieraiącz, vſtanawia y bolenie oddala FalZioł IV 8d.

2. Impregnować, nasączać tłuszczem; sebare Mącz [co czym] (2): Mącz 390b; Lodzie/ Czołny z Zubrowych ſkor dziwnie ſzywáli/ A ſzwy dla prześcia wody/ łoiem náćieráli. StryjKron 250.

W charakterystycznych połączeniach: nacierać knoty, szwy; nacierać łojem (2).

3. Zbrojnie uderzać, atakować, napierać; carpere Mącz, Cn; coire, congredi, impetere, invadere Mącz; adequitare, equum in aliquem concitare, (in hostes) impressionem dare a. facere, impugnare, incessere, incumbere, incurrere impetu a. incursare in aliquem, instare, urgere crebris assultibus Cn (18): Impeto Przipádam/ nácieram/ náyeżdżam. Mącz 295d, 472d; Niemcy obaczywſzy nieſpodziewáną zdrádę/ y gwałtowną nieprzeſpieczność/ tym leniwiey náćieráli StryjKron 390.

nacierać na kogo, na co [w tym: kogo (2), co (2)] (4): Mącz 39b; Lotárgius ácż ſmiele nácierał ná Sáſy/ Niechże poydzye ſam á ſam z Thomáſem zápáſy PaprPan S3v; CzechEp 162; gdyż nie dla korzyśći/ áni dla ſwey ſławy: ále dla bráćiey ſwoiey/ y dla chwały Bogá ſwego/ [Joab hetman Dawidów] ná oſtre żelázá nieprzyiaćioł náćierał. SkarKazSej 667b.

nacierać do czego (1): Krzyżacy Pruſcy iákoſz był poráżęni od Gediminá nád Zeymilą rzeką y nad Okmieną 1319. nie náćieráli potym do Litwy áni do Zmodzi wálnym woyſkiem/ tylko Kozáckimi vtarczkámi StryjKron 400.

W charakterystycznym połączeniu: nacierać leniwie.

Zwroty: »nacierać jeden drugiego« (1): Coire, et Congredi dicuntur milites, Potykáć ſie/ Nácieráć yeden drugiego. Mącz 104d.

»śmiało nacierać« (3): PaprPan S3v; A Kniáź Conſtantin z Litwą tym ſmieley náciera/ Wołáiąc hey w kim miłość ieſt oyczyzny ſzczera/ Teraz ią niech okaże StryjKron 732, 497.

»nacierać walnym wojskiem«: StryjKron 400 cf nacierać do czego.

W przen (3):

nacierać na kogo (1): Są ieſzcże y dźiś wolne Rzecży poſpolite/ Gdźie ná Wielmożny Senat dochody obfite. Nikt mu tego nie zayźrzy/ nikt mu nie wydźiera: Głupia y ſłaba zazdrość/ prożno nań náćiera KlonWor 13.

Zwrot: »w tył nacierać« (1): Myślili/ á pirzcháli: á ſtrách wielkooki/ W tył náćiéráiąc/ chwytał ie zá boki [tremor apprehendit eos; ibi dolores ut parturientis Vulg Ps 47/7]. KochPs 71.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1): Sam ſie Krol bárzo do kątá nápiera/ Bo nan Krolowa iuż bárzo náciera. KochSz Cv.

Przen: atakować słownie, oskarżać; oppugnare Modrz; insistere Vulg; urgere, instare ferociter, infestare, premere Cn (4): A gdy to on mowił knim/ pocżęli zákonnicy y Fáryzeuſzowie ćięſzko naćieráć/ y przypytywáć ſię v niego o wielu. BudNT Luc 11/53.

nacierać na kogo (3): ále nienawidźieć/ á nieprzyiaćielſkie náćieráć ná tego/ ktory ſię zda iakoby zbłądźił/ ieſt rzecż cżłowieká ſrodze iádowitego/ á krewkośći ludzkiey máło znáiącego. ModrzBaz 65; WujNT Luc 11/53; PowodPr 58; [K temu/ gdy obacży żeś dobrym cżłowiekiom: nie będźie śmiał ná ćię náćieráć: wiedząc/ iż kto ma ſpráwiedliwą/ ten wygrywa. PlutBBud E4].

[nacierać do czego: [Lacedemończyka] wypądz z ſwey krainy/ iáko tego ktory nie śmie náćieráć do cnoty. PlutBBud Q].

W charakterystycznych połączeniach: nacierać bardzo, bystro, ciężko, nieprzyjacielskie.

4. Trąc rozdrabniać; friare, atterere, interere Mącz (3): Intero, Nácieram/ nádrabiam. Mącz 451a, 137b, 450d.

a. [O lnie i konopiach: lnu naciera się kit 30. LustrRaw 36; konopi naciera się kit 60. LustrRaw 36].

5. Trąc ścierać; scarificare Mącz (1): Scarifico, Náćinam/ náſiekam/ nácieram/ drápię w łaźniey. Mącz 371a.

Synonim: 1. drapać, mazać, namazować, smarować; 3. najeżdżać, potykać się, przypadać; 4. nadrabiać; 5. drapać, nacinać, nasiekać.

Formacje współrdzenne cf TRZEĆ.

Cf NACIERAJĄCY, NACIERANIE, NACIERANY