Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POTYKAĆ

Następne hasło: POTYKAJĄCY SIĘ »

POTYKAĆ SIĘ (245) vb impf

sie (195), się (50).

o oraz a jasne (w tym w a 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	potykać się
praes
	sg	pl
1	potykåm się
3	potykå się	potykają się

praet
	sg		pl
1	m	-em się potykåł	m pers	-smy się potykali
2	m		m pers	-ście się potykali
3	m	potykåł się	m pers	potykali się
	f	potykała się	m an
	n	potykało się	subst	potykały się

fut
	sg		pl
1	m		m pers	będziem się potykać
2	m		m pers	będziecie się potykać
3	m	będzie się potykåł	m pers	potykać się będą

imperativus
	sg	pl
2	potykåj się	potykåjcie się

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym się potykåł	m pers
2	m	by się potykåł	m pers
3	m	by się potykåł	m pers	by się potykali
	f	by się potykała	m an
	n		subst	by się potykały

con praet
	pl
1	m pers	bysmy się byli potykali

impersonalis
praet		potykało się
participia
part praet act		potykając się

inf potykać się (95). ◊ praes 1 sg potykåm się (12). ◊ 3 sg potykå się (14). ◊ 3 pl potykają się (15). ◊ praet 1 sg m -em się potykåł (2). ◊ 3 sg m potykåł się (22). f potykała się (1). n potykało się (1). ◊ 1 pl m pers -smy się potykali (1). ◊ 2 pl m pers -ście się potykali (1). ◊ 3 pl m pers potykali się (29). subst potykały się (7). ◊ fut 3 sg m będzie się potykåł (3). ◊ 1 pl m pers będziem się potykać (1). ◊ 2 pl m pers będziecie się potykać (1). ◊ 3 pl m pers potykać się będą (1). ◊ imp 2 sg potykåj się (2). ◊ 2 pl potykåjcie się (4). ◊ con 1 sg m bym się potykåł (1). ◊ 2 sg m by się potykåł (1). ◊ 3 sg m by się potykåł (7). f by się potykała (1). ◊ 3 pl m pers by się potykali (7). subst by się potykały (1). ◊ con praet 1 pl m pers bysmy się byli potykali (1). ◊ impers praet potykało się (1) Mącz 330b. ◊ part praet act potykając się (13).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w. s.v. potkać.

Znaczenia

1. Bić się, walczyć (227)
- Przen: Zmagać się (34)
  - a) O osobach (26)
  - b) O Bogu wspomagającym w walce swój lud (4)
  - c) O abstraktach (3)
  - d) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1)
- α. O zwierzęciu (1)
- a. Walczyć z jednym uzbrojonym przeciwnikiem, jeden przeciw jednemu, pojedynkować się (17)
  - Przen (2)
2. Spotykać się (4)
3. Tracić równowagę, zawadzając o coś nogą (13)
- Przen: Błądzić, mylić się (5)
4. Zdarzać się, przytrafiać się (1)

1. Bić się, walczyć; pugnare HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; congredi (pugnam) HistAl, Mącz, Cn; dimicare, proeliari Vulg, Mącz, Cn; certare, committere (bellum a. proelium), contendere Vulg, Cn; concurrere, conferre manum, coflictari, confligere, depugnare, inire proelium Mącz, Cn; contravenire Miech; esse commotum HistAl; instare bellum Vulg; battuere, cluere, copiam pugnandi facere, offerre se ultro proelio, pronunciare proelium, restituere pugnam Mącz; capessere pugnam, cernere, conficere proelium, conserere manum a. pugnam, contrahere bellum a. certamen, decernere, decertare, facere proelium a. pugnam, serere proelio Cn (227): Y poyźrzawſſy lud Iudſki obaczył że mu ſie iuż ztyłu y z przodku pothykáć/ tedy záwołał do Páná á kapłani ięli trąbić. Leop 2.Par 13/14, Deut 1/42, 1.Par 5/20, 2.Par 20/17; wyciągnęli też Rzymiánie przez moſt/ ſtali zá rzeką Tybrem gotowi ſie potykáć/ ále nie rowny pocżet ludzi mieli przećiw Porſenie BielKron 106; Bázyli álbo Waśił vſłyſzawſzy o krolu z ludem wroćił lud ná zad/ nie śmiał ſie pothykáć. BielKron 405, 101v, 117, 158v, 243, 245v (14); Conferre signa, Z nowu ſie potikáć. Mącz 122c; Proponere poenam improbis, proponere praemium, proponere spem, proponere signum pugnae, Dać znák kiedy ſie mieli potykáć. Mącz 311c; Praetior, Walczę bitwę zwodzę/ potikam ſie. Mącz 318c; Cum ab hora fere quarta usque ad solis occasum pugnaretur, Gdy ſie od czwártey godźiny málem aż do zachodu Słóńcá potikało. Mącz 330b, 33d, 48d, 64c [2 r.], 122c, 123c (24); HistRzym 130v; Legionarii ći trzymáli cżęść woyſká przodkiem ſie potykáiąc. BielSpr 10v; Trębácże pobudzáli wyieżdżáć w pole y potykáć ſie/ y záſie odwodźili gdzie byłá tego potrzebá BielSpr 12v; Strzedz ſie tego trzebá pilnie/ ábyś ſie nie dał potykáć przodkiem nieukom/ álbo tym ktorzyby ſie bali/ by ſnadź nie chćieli pierzcháć BielSpr 16; Niewiaſt miedzy nimi [Tatarami] doſyć w chłopim vbiorze bywa/ kthore też z łukow ſtrzeláią/ y potykáią ſie iáko y chłopi. BielSpr 68, 5v, 15, 15v, 16v, 21 v (13); HistHel D2v; PaprPan [Hh5]v; StryjKron 340; tak iż káżda familia/ y Herbowni z oſobná w kupię [!] pod ſwą chorągwią/ Herbem ſwem ozdobioną/ ſtawáli: y ſámi ſię potykali [!]/ iáko ktorey chorągwi kazáno GórnRozm B2; ActReg 75; Bo do tákowey ludzi Rycerſkich/ gotowych/ porządnych kupy/ iużby beśpieczniey y łácniey obywátele kráiow támtych/ zbieráć y zgromádzáć ſię mogli/ nie tułáiąc ſię iákoby błędne owce/ nie ſwárząc ſię w ten czás gdyby ſię trzebá potykáć/ o Hetmáná/ o ſtárſzego ſprawcę. etc. VotSzl E4v; SkarKazSej 668b.

potykać się o kogo, o co (6): y rzecże [Judas] do woyſká ſwego/ Potykayćie ſie dziś o bráćią wáſſą. Leop 1.Mach 5/32. Cf Fraza, »mężnie się potykać«, »potykać się z nieprzyjacielem«.

potykać się na czym (3): Triga, Wóz/ wáſąg w którym trzi konie yeden podle drugiego wprzężeni ciągną [...] Trigarium, Bitwá álbo mieyſce ná którym ſie ná tákowych wáſęgách ſtároſwieckim obyczáyem potykáyą. Mącz 465a. Cf »potykać się na koniech«.

potykać się z kim (63): węgrzy nie gotowi będącz bez żadnego ſzykowania ſnimi [z Tatary] ſie potykaiącz padali. MiechGlab 15; HistAl E5; ZapWar 1558 nr 2686; Kto ma być Hetmánem woyſká náſſego/ gdy ſie będziem potykáć z ſyny Beniáminowemi? Leop Iudic 20/18, 1.Mach 9 arg, Ier 33/5, Dan 10/20; A Krol Syriyſki roſkazał był hetmánom ſwym kthorzy byli nád iezdą ták mowiąc/ Nie potykayćie ſię áni z máłym áni wielkim/ iedno tylko z Krolem Izráelſkim. BibRadz 2.Par 18/30, 2.Par 18/31, 35/22, 1.Mach 4/18; Kálibaſzá krzyknął ná ſwe aby ſie rychley potykáli ſthą trochą ludzi poki nieućieką wſtępnym boiem BielKron 245; Potym ſam Kárázábeg z woyſkiem przyciągnął ná mieyſce ktore zową Linad/ poſłał do Skánderbegá áby ſie ſnim potykał obycżáiem rycerſkim á nie złodzieyſkim skątá. BielKron 253, 70, 152v, 157v, 178, 245v (13); Pugnare contra pedites quingentos, Potikáć ſie s piącią ſet Drabów. Mącz 330a, 23d, 318c, 445b; Aleć to ieſt nádewſzyſtko/ áby tego przeſtrzegał nawięcey/ gdy twoiá ſtroná práwa ma ſie potykáć z lewą ſtroną nieprzyiáćielſką/ álbo też lewa s práwą/ áby co przednieyſze ludźi miał ku pirwſzemu potkániu BielSpr 22, 26v, 33, 40v, 41v, 68, 70v; Tám nieprzyiaćioły drapieżne Tátáry doſyć mężnieśćie mordowáli Skody wielkie im pocżynili ſzcżęśliwieśćie ſnimi śię potykáli y oni [!] pogromiwſzy zdrowi do domow wáſzycheśćie śię wroćili. BiałKaz L3; ModrzBaz 118; StryjKron 11, 210; CzechEp 6; iam ſye ważył z témi We dwunaśćie ſet koni potykáć wſzyſtkiémi. KochJez Bv; WujNT Luc 14/31. Cf Fraza, »mężnie się potykać«, »potykać się z nieprzyjacielem«, »śmiele się potykać«, »walnie się potykać«, »potykać się wręcz«.

potykać się gdzie (6): A gdy ſie z Gotty potykał [cesarz Walens] v Konſtántynopolá/ poráżon y ſpalon w iednym miáſtecżku od Gottow BielKron 157v; Hannibal gdy ſie potykał z Rzymiány tám gdzie zową Ad Cannas, odłożywſzy rogi obá woyſká ná ſtrony á z weyśrodká wywiodł lud/ ſtáwił ij ná długim cżele BielSpr 40v, 66v; Tenże gdy ſie miał drugi raz potykáć z Genuenſámi nád Morzem/ wyzwał ſam á ſam ná rękę Hetmáná ich Stároſtę Kapheńſkiego StryjKron 210. Cf »w polu się potykać«.

W przeciwstawieniach: »potykać się ... uciekać (3), przestać, trwożyć się, pod strzechą leżeć« (6): ábowiem ſie káżdy ſnich łupem obćiążył więcey będzie s korzyśćią chćiał vćiekáć niż ſie potykáć. BielKron 372, 384; ſą iedny trąby kthore znák dawáią gdy ſie pothykáć/ drugie kiedy przeſtáć BielSpr 16, 43, 68; przodkowie wáſzéy Kró: M. nie pod ſtrzechą leżąc/ ále w polu ſie potykáiąc budowálić ták wielkié páńſtwo. OrzJan 86.

W charakterystycznych połączeniach: potykać się o bracią, o krola, o krzywdę bożą, o miłą ojczyznę, o wiarę chrześcijańską; potykać się z Aleksandrem, z Chaldejczyki, z Faetonem, z Genuensami, z Goty, z kardynałem, z krolem (4), z książęciem perskim, z lewą stroną nieprzyjacielską, z Nigryty, z piąciąset drabow, z pieszymi, z Rzymiany, z sobą (2), z syny, z trochą ludzi, z Turki, z wielkim [ludem], z Żydy; potykać się ad Cannas, u Konstantynopola, nad morzem, przed oczyma [czyimi], przed ufem, na zamcech; długo się potykać, dobrze (2), nieprzyjacielskim obyczajem, okrutnie, przodkiem (na przodku, z przodku) (6), przystojnie, rychlej, sam (3), szczęśliwie, ustawicznie, w skok, we dwunaścieset koni, wielkim pędem, wszyscy razem, z tyłu, z dobrą chęcią, z wielką szkodą.

Fraza: »(oboje) wojska (a. ufy, a. roty) potykały się (a. (na)poczną, a. mają się potykać); rotami (a. ufami, a. hufcem a szykiem) potykać się« [w tym: z kim (2), o co (1)] [szyk zmienny] (12;3): HistAl B2v; drugie vffy potykáły ſie dobrze/ trwáła bitwá ná obie ſtronie iednako. BielKron 391v, 363v, 422v; Abowiem inacżey ſię w nagłey á nieſporządney bitwie mamy ſpráwować/ inacżey gdy ſię nawalne cżoła ſchodzą/ inacżey gdy ſię vfami mamy potykać/ inacżey gdy ſię tylko dwa śćierać maią. KwiatKsiąż O2v; Mącz 48d; Gdy ſie woyſká máią z obu ſtron potykáć/ thedy ty maſz ſkrzydło ſwoie lewe álbo rog odłożyć opodal/ od nieprzyiaćielſkiego práwego BielSpr 20v; tákże theż y owi co ná zad ſtali mogą vcżynić/ thákież ſie rozwieść/ iednę ſtronę ná práwą á drugą ná lewą złożywſzy drzewcá poſkokiem. Będzie ſie zdáło z dáleká pátrzącym: iákoby ſie vffy potykáły BielSpr 72, 6, 12v, 13; StryjKron 390; gdy do potrżeby przychodźiło/ tedy ſię potykáli nie rotámi/ iáko teraz/ bo w tęn czas rotmiſtrzow nie było/ ale po fámiliách y Herbach GórnRozm B2; ZawJeft 13; SkarKaz 5a.

Zwroty: »bronią się potykać« (1): lepiey ſie bronią ná zámcech niżli wálną bitwą potykáć. BielSpr 66v.

»jezdno się potykać« (1): Ktory ſie iezdno potykáć ma/ pátrz mieyſcá rownego álbo trochę obwyſz/ kthory s pieſzym ludem/ pátrz nierownego/ to ieſt/ gor/ chroſtow/ álbo dolin BielSpr 36v.

»na koniech (a. na koniu), konno się potykać« = pugnare ex equo Mącz [szyk zmienny] (2:1): Látá 1269. Ná powietrzu widziano gdy ſie woyſká pothykáły okrutnie ná koniech. BielKron 363v; KwiatKsiąż O2; Pugnare ex equo, Końno ſie potikáć. Mącz 330a.

»mężnie się potykać« = pugnare generose PolAnt [w tym: o co (3), z kim (1)] (5): BibRadz 2.Mach 8/16; Stymi [Moskwą] mężnie śię potykáiąc á cżeśćie [!] do końcá zwyćięſtwá byli nieotrzymáli. Ale bes ſwey ſkody. BiałKaz L2; gdy kilo godzin mężnie ſię potykáli/ wiele ſwoich ſtráćiwſzy názad pierzchnęli StryjKron 647, 335; [ludzie chrześcijańscy] z okrutnymi y niewiernymi Pogány/ o krzywdę Bożą/ o wiarę Chrześćijáńſką/ o miłą oyczyznę/ mężnie ſię potykáli/ y chętnie vmieráli. VotSzl A4v.

»mocnie się potykać« (1): Thedy Máchábeycżyk zwoławſſy ſiedḿ tyſięcy/ ktore ſnim były/ proſił áby ſie z nieprzyiáćioły nieiednáli/ áni ſie bali mnoſthwá nieprzyiaćioł nieſluſſnie przećiwko im ćiągnących/ ále áby ſie mocnie potykáli [sed fortiter contenderent] Leop 2.Mach 8/16.

»potykać się z nieprzyjacielem (z nieprzyjacielmi), z ludem nieprzyjacielskim« [w tym: o kogo (1), czym (1)] = cernere cum hostibus, concurrere hosti, confligere cum hoste a. contra hostem, congredi cum hoste Cn [szyk zmienny] (12:1): HistAl A5; Pod nimi [książętami] záś wſſyſtek lud woienny po tzry [!] kroć ſto thyſiąc y ſiedm tyſięcy/ y pięć ſet: ktorzy byli ſpoſobni ná woynę/ y potykáli ſie z nieprzyiaćielmi [contra adversarios dimicabant] o Krolá. Leop 2.Par 26/13; Klaudyus brátá Háſdrubalá dał śćiąć/ iż ſie nád iego wolą potykał z nieprzyiacielem BielKron 120v, 155, 459v; TRáfuie ſie tego wiele w Woyſzcże miedzy ludem Rycyrſkim zwłaſzcżá niećwicżonym/ [...] iż cżęſthe zámieſzánie cżynią [...] gdy ledá co wyrwą ná ſtárſze áby dał przycżynę nie potykáć ſie z nieprzyiaćielem. BielSpr 25v, 6v, 30v, 31 [2 r.], 35v; CzechRozm 234; Ale ći/ którzy dáleko od domu ná nieprzyiaćielá dla Oyczyzny wyiéżdżáią/ [...] dáleko ochotnieyſzy bywáią ná woynie/ niżeli gdyby tymże ſercem tákim przed oczymá żón ſwoich/ dźiatek y rodźiców potykáć ſie mieli z nieprzyiaćielem zbroynym/ y tákim/ który iuż máło nie wygraną ma. OrzJan 136.

»potykać się w oczy« [szyk zmienny] (2): Amazones, żony Thátárſkie [...] Máią też łuki y ſzáble/ tężey ſtrzeláią vćiekáiąc/ niż ſie w ocży potykáiąc BielSpr 43; KlonWor 30.

»pieszo, z pieszym ludem się potykać« (2:1): KwiatKsiąż O2; Pedibus praeliari, Pieſzo ſie potykáć. Mącz 293d; BielSpr 36v.

»polem, w polu, polną bitwą potykać się« = walczyć na otwartym polu; dimicare acie vel proelio Mącz, Cn [szyk zmienny] (2:2:1): Słudzy záſię Benádábowi mowili/ przetoſmy zwyciężeni żeſmy tu miedzy gorámi leżeli/ [...] byſmy ſie byli w polu potykáli/ nie vcżynilićby byli nam nie. BielKron 85v; Aperto Martę pugnare, Polem ſie potykáć/ yáwnie bitwę zwieść. Mącz 278d, 220c; Arcybiſkup też ácz ſię był vmyſlił polną bitwą potykáć/ bo miał przy ſobie Sláchty niemáło/ ále widząc nie rowną/ vchodził obronną ręką do Kokenhauſu StryjKron 767; OrzJan 86.

»suwałką [= szykiem zwanym tańcem tatarskim] się potykać« (1): [Tatarowie] Suwałką ſie potykáią iákoby táńcowáł/ to ieſt/ ſtrzeláią poſtáwáiąc y poſtępuiąc/ záieżdżáiąc ná lewą ſtronę w koło nieprzyiaćielá BielSpr 68.

»śmiele się [z kim] potykać« (1): Sławny Krolu/ Vlryk Miſtrz Pruſki poſłał ći dwa miecżá/ tobie ieden á brátu drugi/ ná pomoc/ áby ſobą nie trwożył/ á śmiele ſie znimi potykał. BielKron 384.

»potykać się na urywkach, na urywkę« = walczyć krótkimi wypadami na przeciwnika [szyk zmienny] (1:1): Existimans indemnitati suae confusis praeliis consuli posse, Nádziewáyąc ſie że tym obyczáyem mniey wludziech ſzkody miał wziąć gdybyſie ná utárczkách álbo ná vrywkách potykáli. Mącz 77d; BielSpr 42.

»na utarczkach się potykać« (1): Mącz 77d cf »na urywkach się potykać«.

»walnie, walną bitwą się potykać« [w tym: z kim (2)] (2:1): Tenże Alexánder gdy niemogł Tátárow ktemu przywieść/ áby ſie s nim walnie potykáli/ tylko ná vrywkę vcżynił thák/ nápráwił niektore zbiegi ktorzy do nich vćiekli BielSpr 42, 35v, 66v.

»potykać się wręcz« [w tym: z kim (1)] = contrahere bellum a. certamen, decertare acie, descendere in aciem a. in aequum, a. in certamen, a. in arenam Cn [szyk zmienny] (2): vmyſlili żadnych obozow nieſthánowić/ ále śmiele wtárgnąć/ y z wielką mocą potykáć ſię wręcż [et cum omni virilitate congredientes] BibRadz 2.Mach 15/17; OrzJan 58.

Szeregi: »potykać się, (a) bić« [szyk 1:1] (2): yżeby y nakoniu y pieſzo łatwie ſię kazdy ſnich potykać á bić mogł. KwiatKsiąż O2; Mącz 67d.

»potykać się a bojować« (1): obádwá vffy nieprzyacielskim obycżáiem ſie potykáły/ á bárzo okrutnie s ſobą boiowáli [uterque hostiliter sunt commoti, et acriter pugnare ceperunt] HistAl B2v.

»potykać się [z kim] a (i) czynić« [szyk 1:1] (1:1): Acre inter se decernere statuerunt, Wźięli przed ſię o to s ſobą czinić/ á potykać ſie hufcem á ſzykiem. Mącz 48d; vcżyli iáko ſię potykáć/ y iáko z nieprzyiaćielem cżynić [quomodo confligendum sit] ModrzBaz 111v.

»potykać się i kruszyć« (1): Ieſt w kśięgách Mácháb: [...] widźiáne były woyſká ná powietrzu/ zbroyne y swietne/ ktore ſię z ſobą potykáły y kruſzyły. SkarKaz 5a.

»potykać się, nacierać (się)« [szyk 2:1] (3): Coire, et Congredi dicuntur milites, Potykáć ſie/ Náćieráć yeden drugiego. Mącz 104d, 74a, b.

»potykać się i odpierać« (1): Sláchtá Mázowiecka zebráli ſię z chłopſtwem/ [...] ále gdy ſię mężnie potykáli y przeważnie nieprzyiaciołom odpieráli/ od wielkośći ſą przemożeni y pobići. StryjKron 335.

»walczyć, (i) potykać się« (2): Woyſko Demetriuſſowe z żydy wálczy y potyká ſie Leop 1.Mach 9 arg; Mącz 58a.

»potykać się, (a) bitwę (z)wieść« [szyk 5:2] (7): Pronunciare proelium in posterum diem, Zwolić ſie ná záyutrz [!] potykáć/ bitwę zwieść. Mącz 254c; Conferere manus Zwieść bitwę/ Potykáć ſie. Mącz 387d; Intento atque infesto exercitu in Numidam procedit, S tym vmysłem yákoby ſie potykał á bitwę s nim zwiódł. Mącz 445b, 130b, 209a, 220c, 278d.

»potykać się i zwyciężyć« (1): W ten cżás po tym krol Filip s ſwym ſie nieprzyacielem potykał/ y onego zwyciężył [Interea Philippus rex pugnavit et vicit] HistAl A5.

Przen: Zmagać się (34):

a) O osobach (26): [usprawiedliwieni] ſtátecżnie woiuiąc [z grzechem]/ zapłátę v Bogá odźierżáią. Bo nie będźie koronowan/ iedno ktory ſie ſpráwnie potykał [Vulg 2.Tim 2/5]. WujJud 102v; [słowa Chrystusa do uczniów] (Acż ią to dobrze wiem ze mię przedſię odbieżyćie/ á drudzy ſie mnie práwie záprzyćie) wſzákże iż ſie wam ſpodoba przy mnie potykáć/ y mnie obronić: Otoż wam to iuż opowiedam/ że ſie iuż cżás ná to gotowáć. CzechRozm 237.

potykać się o co (2): Lecż żaden nie weźmie korony/ kto ſie o nię mocnie nie potyka [Vulg 2.Tim 2/5]. WujJud 108v. Cf »mężnie się potykać«.

potykać się z kim, z czym (19): Iż ſię teſz potym w ogroicu modlił [Jezus]/ z grzechem/ s przeklęctwem/ śmierćią/ z Dyabłem/ y ſtráſſliwym ſądem bożym potykał ſię. KrowObr 49v, 74v; á gdy ſye s poſły to ieſt z bolmi potykáć muśi [rodząca]/ ma prochu z czemierzyce álbo z pieprzu/ w nozdrze ſobie wśiąknąć SienLek 113v; RejPos 69v; CzechRozm 56v, 240v; SkarŻyw 437; CzechEp 205, 295; WujNT 1.Cor 15/32; SkarKaz 7b; Iuż bráćie fliśie z wiátrem ſię potykay KlonFlis H4. Cf potykać się z kim czym; »potykać się z nieprzyjacielem«, »potykać się śmiele«.

potykać się z kim czym (1): Confligere ratione, Rzeczą á rozumem ſie s kim potikáć. Mącz 130b.

W połączeniu szeregowym (1): o ktorym [szatanie] Páweł [...] piſze/ y záraz vcży/ iáko ſie z nim potykáć/ iego ſtrzały ogniſte gáſić/ y iáko go też miecżem ſłowá BOżego od ſiebie odráżáć wierni máią. CzechRozm 240v.

W przeciwstawieniu: »jednać się ... potykać się« (1): przyidźie czás gdźie miłośierdźie odſtąpi/ á ſpráwiedliwość ſzczera nieodwłoczna/ nie zbyta/ nie vwiárowána/ náſtąpi. [...] Lepiey ſię teraz z báránkiem iednáć/ niżli ſię ze lwem potykáć. SkarKaz 7b.

W porównaniu (1): Y vcżyniłem ia był rzecż tę/ ták w obec (choćiażem z pewnymi niektorymi oſobámi o tym ſię rozmawiał/ á práwie iákoby potykał) nikogo nie miánuiąc CzechEp 6.

Zwroty: »mężnie się potykać« [w tym: dla kogo (1), o co (1), o czym (1)] (3): doſtąpili [święci Twoi, Panie] zákładu chwały wiekuiſtey/ o ktorey ſię tu mężnie potykáli LatHar 599; Nápomina Tymotheuſzá/ áby ſzczerze náuczał. Y mężnie ſię potykał dla Chriſtuſá. WujNT 2.Tim 2 arg, s. 832.

»potykać się z nieprzyjacielem (dusznym)« [szyk zmienny] (4): CzechRozm 240v; Zaden zapłáty nie weźmie/ ktory ſię przyſtoynie z nieprzyiaćielem nie potyka. LatHar 51,3; Wſzákże przećię kośćioł będzie trwał mocny y ſtáteczny/ y będzie ſię potykał z nieprzyiaćielem WujNT 837.

»potykać się śmiele [z kim]« [szyk zmienny] (2): CzechEp 205; Y zeſłałeś Syná ſwego [...] Ktory będąc w náſzym ćiele/ potykał ſię z Cżártem śmiele ArtKanc I3v.

Szeregi: »potykać się a pokusam bronić« (1): pilnie tego opuśćić niechciał [Bóg]/ rozumieiącz nam to być rzecż potrzebną/ áby nas był náucżyć nie miał/ iákobychmy ſie s cżártem s przećiwnikiem á okrutnikiem náſzym/ potykáć/ á iego pokuſam bronić/ mieli RejPos 69v.

»potykać się i zwyciężać« (1): iáko nas wſzytkich vcży piſmo ś. z nim [z szatanem] ſię potykáć/ y onego wiárą zwyćiężáć: żeby też muśiał y vćiec CzechEp 295.

b) O Bogu wspomagającym w walce swój lud (4): Pan ſie będzie potykał miáſto was/ á wy będziećie milcżeć. Leop Ex 14/14; nieboyćie ſie nic/ áni ſie lękayćie Krolá Aſsyriyſkiego/ [...] Abowiem ſnim ieſt ramię ćieleſne/ á ſnámi Pan Bog náſz/ ktory ieſt pomocnikiem náſſym/ y potyka ſie zá nas. Leop 2.Par 32/8, Deut 1/30.

potykać się w kim [= poprzez kogo] (1): Záchowáne ſą oſtátki ludu/ Pan w mocnych ſie potykał. Leop Iudic 5/13.

c) O abstraktach (3):

potykać się z czym (2): [napisałem książki] Gdźie ſię prawdá z fałſzem/ vſtáwá Boża z ludzką/ mowy Boże z ludzkimi/ tákże y świádectwá ſłowá Bożego z świadectwy/ z mniemániem y rozſądkiem ćieleſnym/ práwie potykáiąc ſię/ ná plác wywodzą. CzechEp 5; ćieleſna buyność ieſt niewolą/ Gdy myśl ſztychy chorobne lub kłopotne kolą. [...] Swobodna myśl wykrzyka/ Gdy ſię z troſką potyka RybGęśli C4.

W przeciwstawieniu: »potykać się ... tył dać« (1): IA Cnotá [...] Pieſzcżot żadnych nie vmiem: [...] Miecżá ni ſtrzał mię nie ſtrách á kiedy rozumiem Potrzebę: potykam ſię tyłu dáć nie vmiem. RybGęśli C2v.

d) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1):

Zwrot: »rownym wojskiem potykać się« (1): Wſzytká ſie ſpráwá ogląda ná ſtole. Iáko dwá Krole przećiw ſobie ſiędą/ A rownym woyſkiem potykáć ſie będą. Ieden z nich w iáſney/ drugi w cżarney zbroi KochSz A2.

α. O zwierzęciu [z czym (żywotne)] (1): LAſicza ieſt zwierzę małego ciała, ale wielkiey ſmiałoſci y chytroſci tak iż z wężmi y z baziliſzki walcży/ á gdy ſie ma z nimi potykać/ tedy polney ruty pożiwa FalZioł IV 12c.

a. Walczyć z jednym uzbrojonym przeciwnikiem, jeden przeciw jednemu, pojedynkować się; hastis (cum aliquo) concurrere Mącz, Modrz, Cn; collidere se invicem PolAnt; compugnare Mącz (17): Rorarii milites, Lekkiey yázdy żołnierze/ huſárze którzy ná hárc wyyeżdzą/ naprzód ſie potykáyą/ wyecháć y doyecháć łatwie nieprziyacielá mogą. Mącz 358c, 25b, 230c, 330b.

potykać się przed czym (1): [drugi gardło swe zawiesi na nitce] kiedy iedzie w picowánie/ ábo [...] kiedyby ſie przed wſzytkim vfem potykáć miał. GórnDworz I6v.

potykać się z kim (10): Hastis cum aliquo concurrere, Potykáć ſie s kiem/ Ná oſtrze gonić. Mącz 74a; Mirmillo, Był nieyáki zapáſnik álbo ſzermierz [...]/ ten ſie potykał z drugim Retiarus zwánym Mącz 223b, 220c, 417c, 505b; SkarŻyw 56. Cf potykać się czym z kim; Zwroty.

potykać się czym z kim (1): kopiją z ſobą ſię potykáiąc [invicem hastis concurrendo]/ niechby ſię iák do potrzeby ćwicżyli y gotowáli [młodzi ludzie]. ModrzBaz 111.

Zwroty: »sam a sam się potykać« [w tym: z kim (2)] = viritim dimicare Mącz (4): Gladiatorium vitae certamen subire Sam á ſam ſie s kim potykáć z wywabiánia ná rękę. Mącz 49d, 230c, 498c; Gdyby przyſzło ſam á ſam potykáć ſie z nimi [z Jarmolińskimi]/ Byłby tu prętko ſkaran [Zabalias hetman] s fortelmi ſwoiemi. PaprPan Z4.

»[z kim] potykać się śmiele« (1): Ian trzeći Pilecki/ máiąc XXij lat/ przy Dworze będąc/ z doświadczonemi ſye Rycerzmi potykał/ bárzo śmiele SienLek 34.

Szereg: »potykać się i na rękę wyzywać« (1): potykáć ſię z nim ieſzcże chćiał [Antoni z przeciwnikiem]/ y ná rękę go wyzywał. SkarŻyw 56.

Przen (2):

potykać się czym (1): Teraz ſklenicámi ſie potykáią [szlachcice]/ iákoby ieden drugiego przemogł y powálił. PowodPr 73.

Zwrot: »miedzy sobą się potykać« (1): Oto ie [Karmończyków] popędzą obłoki od wſchodu y od zachodu áż ná południe oblicżnośćią bárzo ſtráſzliwą/ popędliwą y gwałtowną. Kthore ſię miedzy ſobą potykáią/ wiele gwiazd zrzucą ná źiemię [et collident se invicem, et collident sidus copiosum super terram Vulg] BibRadz 4.Esdr 15/35.

2. Spotykać się; obvius esse a. fieri Mącz, Cn; ferre, obvenire, offerre Mącz; incidere homini, in hominem, obvium habere aliquem, occurrere alicui, occursare alicui, offendere Cn [z kim] (4): Obvius tibi sum, Obvius tibi fio, et obvium me tibi fero, dicimus, Potikam ſie s tobą/ wychodzę przeciwko tobie. Mącz 492c, 260d; [dnia przeciwnego Saturna] Niepotikay ſye s ſtaremy/ nye ſczep/ nie ſziey [lege: nie siej]/ ſług nieiednay/ czinſſow nyeodbieray. Goski A2.

Zwrot: »potykać się w drodze« (1): Obvio, Wychodzę/ wyyeżdżam przeciwko komu/ potikam ſie s kim w dródze Mącz 492c.

3. Tracić równowagę, zawadzając o coś nogą; labi Vulg, Cn; caespitare Mącz, Cn; offendere Mącz; fallere lapis vestigium Cn (13): Ieden kupiec gdy z kupią iał/ Koniá z oſłem przy ſobie miał: Ná oſłá był wiele włożył/ Potykał ſie ledwo śćiężył. BierEz S3v; Equus statarius, Ein ſtetig roſz. Kon co śye potyka rád. Murm 38; BartBydg 149; ktory [koń] gdy nas z mieyſcá ná mieyſce nie potykáiąc ſye/ cáło wedle potrzeby náſzey przenieśie/ á ze złego rázu nas wynieśie/ powiedamy iż ieſt dobry koń OrzRozm P2v; Caespito, Potykam ſie álbo/ otrącam ſie o co w drodze. Mącz 30c, 30c, 261a; Offensator – Ten ktori ſie czeſto potika. Calep [726]a; [Labor Potykam ſie/ powaląm ſie UrsinGramm 261].

Przen: Błądzić, mylić się; alucinari, decipi errore, duci, in magno errore esse, hallucinan, induci, labi per errorem, rapi in errorem, teneri errore Cn [w tym: w czym (4)] (5): Ieſt bowiem to rzecż pewna/ iż káżdy człowiek ſnádnie ſię bárzo omyla/ [...] widzimy ná oko/ iako ſię bárzo y wielcy á mądrzy ludzie potykáią. A czoſz ia proſtak y nieuk niemiałbym ſię wták wielkiey á trudney rzecży omylić/ ſpotknąć/ y vpaść? BudBib c3; ktorzy [ojcowie Kościoła]/ ludzmi też będąc iáko y my/ w wielu ſię cżęſto potykáli/ omyláli y potym ſwe piſmá odmieniáli á drudzy y odwoływáli CzechEp 89; [Na to odpowiadam/ Acz Doctorowie S. w tey mierze/ y na inſſych mieſcach/ iako ludzie potikali ſię/ y na grunćie pana Ieſuſa Chriſtuſa/ podczas budowali/ nie złoto/ ſrebro/ ani drogie kamienie/ ale drwa/ śiano/ y słomę WannNow 50].

[potykać się na czym: A nie dźiwna tho ieſt; że ſie [ministrowie] ná ſłowiech potykáią niezrozumiánych HerbOdpow P3v.]

Zwroty: [»potykać się językiem, w języku«: Ieſt tákowy ktory ſie potyka ięzykiem/ ále nie z vmyſlu [est qui labitur lingua, sed non ex animo]: ábowiem kto ten ieſt ktoryby nie ſſwánkował kiedyby ięzykiem ſwoim Leop Eccli 19/16 (Linde); WujBib Eccli 19/16 (Linde s.v. potknąć).]

»w prawdzie się potykać« (1): Velut si re vera pugnent, Iákoby ſie w prawdzie potykáli. Mącz 353c.

Szeregi: »nie błądzić a nie potykać się« (1): obácżyć tho ma ocyec/ yeſli ten preceptor ktoremu chce zlećić ſyná/ práwey wyáry yeſt [...] áby ſnadź yáko nye błądził/ á w wyerze ſie nye potykał. GliczKsiąż L4v.

»potykać się i mylić« (1): á nye obawyáyą ſie tego theż ćwyerdzić [ojcowie] żeby lepyey było ná rzemyęſlo dáć ſyná/ niż ná náuki. Około cżego mogliby ſie wżdam nye fráſowáć/ gdy ſie wtym potykáyą/ y nye pomáłu mylą. GliczKsiąż G7v.

4. Zdarzać się, przytrafiać się [bezpodmiotowo] (1): Obtingit, obtingebat, obtingere, impersonale non nisi in tertiis personis legitur, Przigadza ſie/ potyka ſie/ doſtáwa ſie. Mącz 257d.

Synonimy: 1. bić się, bojować, walczyć; 2. potrafować się; 3. otrącać się, powalać się; 4. dostawać się, przygadzać się, przytrafiać się, trafiać się, zdarzać się.

Formacje wspólrdzenne cf TKNĄĆ.

Cf POTYKAJĄCY SIĘ, POTYKANIE