[zaloguj się]
[pdf]

BIĆ SIĘ (214) vb impf

sie (147), się (67).

Fleksja
inf bić się
indicativus
praes
sg pl
1 biję się
2 bijesz się
3 bije się biją się
praet
sg pl
1 m -em się bił m pers bilismy się, -smy się bili
2 m -eś się bił m pers
3 m bił się m pers bili się
f biła się m an
n biło się subst biły się
fut
sg pl
1 m bić się będę, będę się bił m pers bić się będziemy
2 m m pers bić się będziecie
3 m m pers będą się bić
imperativus
sg pl du
1 biwa się
2 bij się bijcie się
3 niech się bije
conditionalis
sg pl
1 m bych się bił m pers bychmy się bili
3 m by się bił m pers biliby się, by się bili

inf bić się (50). ◊ praes 1 sg biję się (7). ◊ 2 sg bijesz się (2). ◊ 3 sg bije się (6). ◊ 3 pl biją się (11). ◊ praet 1 sg m -em się bił (1). ◊ 2 sg m -eś się bił (1). ◊ 3 sg m bił się (14). f biła się (3). n biło się (3). ◊ pl 1 m pers bilismy się, -smy się bili (2). ◊ 3 pl m pers bili się (56). subst biły się (5). ◊ fut 1 sg m bić się będę GórnDworz (2), będę się bił (1) HistRzym. ◊ 1 pl m pers bić się będziemy (1). ◊ 2 pl m pers bić się będziecie (1). ◊ 3 pl m pers będą się bić (2). ◊ imp 2 sg bij się (2). ◊ 3 sg niech się bije (2). ◊ 2 pl bijcie się (1). ◊ 1 du biwa się (1) BielŻyw 159. ◊ con 1 sg m bych się bił (1). ◊ 3 sg m by się bił (3). ◊ 1 pl m pers bychmy się bili (1). ◊ 3 pl m pers biliby się, by się bili (16). ◊ part praes act bijąc się (18), bijąć się (1) RejKup.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Bić (jeden drugiego), zadawać sobie wzajemnie razy; pugnare Mącz, Cn; dolare Cn (22): BielKron 14, 331; przygodziło ſie że dwá cżłowieki ná vlicy ſie bijąc: ieden drugiego zábił. HistRzym 85v; RejZwierc 204v, 241v; KochPieś 21.

bić się o co (2): że ſie mnie wiernemu będąc/ nie godźi nie tylko krzywd moich właſnych mśćić/ ani ſie o nie z niſkim bić/ ále też y cudzych CzechRozm 246; SkarŻyw 527.

bić się czym (2): LibMal 1545/103; powiádáią: iż ſie cżaſem ták bárzo chłopi kiymi biją/ iż ie ledwo Vrzędnicy rozwádzą. BielKron 432v.

bić się z kim (8): Kur ktory kokoſzy wodził/ Z drugim kurem záwżdy ſie bił BierEz, K4v; LibMal 1545/96v; RejKup y4v; Mącz 49c, d; RejZwierc 248; CzechRozm 244v, 246.

Przysłowia: Ledá o máłą krzywdę áli ſie wnet biją/ Pátrzże záſię pochwili áli z ſobą piją. BielSjem 22.

Niech ſie ten bije kogo nie boli. RybGęśli B3v.

Zwrot: »aż do krwie się bić«: tráfiło mu ſię być z oycem ná gránicách o ktore ſię ſąśiedzi aſz do krwie ſwárzyli y bili. SkarŻyw 527.
Szeregi: »swarzyć się, (i, nie) bić się« (3): RejKup k4; Contendunt verbis inter se, non pugnis, Tilko ſie ſwárzą/ nie biyą. Mącz 444c; SkarŻyw 527.

»bić się a wadzić«: A naydzieſz drugie ták iádowite przyrodzenie coby rad áby ſie ludzie bili a wádzili RejZwierc 77v.

2. Walczyć z kimś, wojować, potykać się, toczyć wojnę; zabijać się, mordować się; cernere Mącz, Calep, Cn; dimicare Mącz, Cn; certare, contendere Mącz; confligere, depugnare, praeliari Calep; battuere, digladiari, pugnare Cn (167): BierEz P4v; A gdy ſie obie ſtronie zeſzły, biły ſie od zaiutrza aż do wiecżora, tak iż rzeki krwawe wſzędy ciekły. BielŻyw 152, 159, 166; MiechGlab 11 [2 r.]; HistAl F4; Albo było nie zwodzić bitwy/ álbo ſie bić RejZwierz 40, 39v [2 r.], 47; OrzRozm N3v; wielkie tym obycżaiem vcżynili zámieſzánie w Tureckim woyſku/ áż ſie ſámi bili niewiedząc ſkim co cżynić. BielKron 250v; poſtháwili ná cżele Perſowie biáłłe głowy w męſzcżyznym vbrániu ná koniech zbroyne/ ktore ſie ták mężnie biją iako mężowie BielKron 312, 11v, 31v, 57, 58v, 64v (21); Abowiem wiele ich było ktorzi wpotkaniu nawalnych cżoł/ mężnie á mocnie ſię bili/ a záś gdy byli ná rękę wyzywani/ tedy na vmyſle y ná śiłach mgleli y truchleli. KwiatKsiąż O3; KochSat A4, B3; Prot B4v, D2; RejAp 57; był by záwdy żołnierz kthory ſie biye/ w więtſzey wadze/ niż Hetman ktory ludzie przywodzi. GórnDworz X6, E2v, Bb6v; A wſzemu cżás ma być ſłuſznie vpátrowan/ kiedy oráć więc oráć/ kiedy plęſáć więc plęſáć/ kiedy ſie bić więc ſie bić. RejZwierc 113v, 242v, 264v; iſz tuſz tył podáli á gwałtownym pędem iedni drugie rozrażáli/ y w cżąście ſię ſami bili/ á ſami ſię miecżmi ſwemi przebadáli. BudBib 2.Mach 12/22; MycPrz I C4; BudNT Ioann 18/36; PaprPan B4, I4, Gg; A gdy ſię trzy godziny rownem Marsem bili Niemcy/ Polacy rożno z plácow vſtąpili StryjKron 642, 416, 487, 642, 732; Kto śię chce bić/ obuy zbroię/ Ia przy kuflu przedśię ſtoię KochFr 93, 105; KochSz B3; PudłFr 45; Confligo ‒ Bitwe ſtącząm, biye ſzie. Calep 239b; Praelior – Byę ſie, woiuię. Calep 834b, 183a; nie wádźił ſie o ſzáblę z żołniérzem Kápłan: ále orał kmiotek: żołniérz ſie bił/ á kápłan vczył OrzJan 50, 45; RybGęśli B3v; KmitaSpit A2, B, B2v, C, Cv [2 r.], C5.

bić się o kogo, co (11): MurzNT 21; Gdyby króleſtwo moię było s świata tego/ ſłużebnicy moi bilić byśię omię (marg) wálczylicby abo boiowali (–) MurzNT Ioann 18/36; BielKron 106; Mącz 48d; RejPos 18v; o żywego będą śię bić/ á z vmárłym będą ſobie życżyli vmrzeć. ModrzBaz 23v; Vrosły potym woyny miedzy ludźmi y narody: á mocą wielką y práwie wſtępnym boiem o one rzecży bili ſię/ w ktorych ſię rozumowi y pomierney rádźie żadnego mieyſcá niezoſtáło. ModrzBaz 102; SkarŻyw 270; KochWr 22; SarnStat [6]v; SzarzRyt ktv.

bić się prze co: TVsmy ſię mężnie prze oyczyznę bili KochFr 32.

bić się z kim (41): Trębácż wołał/ com wam vdziáłał/ Iamći ſie nic nie przećiwiał: Animci ſie ia z wámi bił BierEz K2, K2; MurzNT 21; RejZwierz 40, 42; Obleżeńcy po nich/ tákże owi z przodku á owi ſtyłu bili ſie z Turki BielKron 248, 50, [842], 106, 116v, 118 (23); Pro patria cernere cum hostibus, Bić ſie o oycziznę s nieprziyacielmi. Mącz 48d; GórnDworz Bb6v; RejZwierc 163; BudBib 4.Reg 19/9; PaprPan I2, N4v, Gg3v; StryjKron 205, 340, 432; KochWr 22; KmitaSpit C3v, C4v.

W charakterystycznych połączeniach: bić się długo (4), dobrze (2), duże, mężnie (18), mocnie (2), okrutnie (4); bić się z nieprzyjacielmi (3).

Zwroty: »do gardł(a) się bić« [szyk zmienny] (2): Thego ludu ieſt wiele/ á nád tho przyſzło im na oſtátecżną/ będą ſie bić do gardł ſwych/ niwcżym nádzieie niemáiąc iedno w ſwych ręku BielKron 257; KmitaSpit B3v.

»polem się bić« = walczyć w otwartym polu (2): Będąc w ſtráchu Atheńſcy/ rádzili ieſli ſie máią w mieſcie bronić/ cżyli ſie polem bić BielKron 116v, 116v.

»bić się aż do śmierci«: Potym gdy był oblężon ná zamku od Antyochá Epifaná/ niechciał ſie dáć/ ále ſie bił z nieprzyiacielem áż do śmierci. BielKron 118.

»społnie, (we) społu, wespołek się bić« [szyk zmienny] (8): BielŻyw 23; Cżwarte woyſko Tátárow nawiętſze rzućili ſie ná woyſko Henrykowo/ y bili ſie ſpołu wſzytcy mężnie BielKron 360v, 314v, 369; Mącz 330b; RejAp 56v; Calag 147a; oni Sláchćicy Polſcy boiąc ſię żywo przyść w ręce Tiráńſkie/ zápárwſzy drzwi dobrze ſámi/ á wźiąwſzy broń w ręce bili ſię ſpołnie/ áż ſię do vpadu poſiekli/ y od ſwych ran polegli StryjKron 607. Cf »potykać się a bić się«.

Szeregi: »bić się a mordować«: Co potym z onemi trzemi ſty mężow cżynił/ y iákie woyſká porażał/ ý iáko ſie ſámy woyſká biły á mordowáły/ byłoby o tym wiele dziwow piſáć RejZwierc 205v.

»potykać się a (i) bić się; bić się, potykać« (2:2): BielKron 106; Compugno, Weſpołek ſie biyę/ potikam. Mącz 330b, 67d; á tak yżeby ſię ku obudwam rzecżam przigotowywali/ yżeby y nakoniu y pieſzo łatwie ſię kazdy ſnich potykać á bić mogł. KwiatKsiąż O2.

»abo się bić, abo uciekać«: Won cżás iuż prozny rozmyſł: bo iuż ábo ſię bić Abo vćiekáć trzebá: trzećiego nic niemáſz. KochOdpr D.

»walczyć, (i) bić się; bic się, walczyć« (2:1): SkarŻyw; 270; Depugno – Walczę, byęſzie. Calep 309b, 325a.

»bić się i zabijać«: Przecućiwſzy Amálechite polękli ſie/ nie znáiąc ieden drugiego bili ſie ſámi y zábijáli BielKron 50.

W przen (2):

bić się o co: Dotychmyaſt myałem zá to/ (á podobno wyęcey nas tákich/ ktorzyby ſye o to bili) iż to co Luteranowye y drudzy dźiſyeyſſy kácerzowye y odſſczepyeńcy powyedáyą álbo vczą wſſyſtko práwe ſſczyre ſlowo boże KromRozm III A4.

bić się z czym: ábyśmy niezlenieli/ ále iáko wpolu záwżdy leżeli/ bijąc ſię z pokuſami/ á wysługuiąc ſobie ná tey woynie z ćieleſnośćią náſzą [...] dáry wielkie Boże SkarŻyw 560.

a. Pojedynkować się (24): HistAl L8v; pánie oycże/ pytháć mnie było pirwey o tho/ ieſliś miał w nádzieię moię duellum przyiąć/ bo ia/ to wiedz pewnie/ bić ſie nie będę. GórnDworz O6v, D4v, O7 [2 r.]; HistRzym 80; KochMon 21.

bić się o kogo, co (5): HistRzym 79v; RejPos 18v, 215v; A Paris z Menelaem bić sie o cię mają, A kto wygra, temu cie za żonę przyznają. KochMon 24; KochSz A2v.

bić się z kim (11): dla cżego teraż w they ſpráwie mądroſći ſwey nie vkażeſz/ áby ſie ſynowie moi s ſobą nie bili. HistAl L8v; GórnDworz O7v; á ia będę ſie bił záćie ſtwym nieprzyiaćielem. HistRzym 79, 79v; RejPos 18v, 215v. Cf »bić się [z kim] sam a sam«.

Zwroty: »bić się pojedynkiem«: Ze ſie bić o nię poiedynkiem chcieli. KochSz A2v.

»na rękę się bić« (2): y wywabiał iednego z nich ná rękę bić ſie z nim ſam á ſam/ ktory kogo przepomoc miał/ lud wſzytek pod poſłuſzeńſtwem iego będzye. BielKron 65v, 242.

»bić się [z kim] sam a sam« [szyk zmienny] (5): BielŻyw 12; nie záwodząc ludzi niechay ſie bije ſam á ſam ſemną o moię y o iego kſięſtwo. BielKron 323, 65v, 164v; PaprPan D. Cf »na rękę się bić«.

»w szrankach się bić« (2): GórnDworz O6v; dopuſć twa miłoſć ábych ſie znim o tę prawdę w ſzránkách bił HistRzym 79v.

»(we) społu bić się« (2): Nie ieſt ci to cżeſć kxiążęciu potracić z obu ſtron ludzi tak wiele dla iednego abo dwu, przetoż ſie weſpołu ſama biwa BielŻyw 159, 159.

3.
a. Uderzać się wzajemnie; wzbijać się (4): Micraim iáko iezioro nádyimaſię/ y iáko rzeki biją ſię wody. BudBib Ier 46/8, Ier 46/7; Iáko ſyę wáły biją w byſtréy wodźie/ Ták vſtępuie przygodá przygodźie. ZawJeft 8.
W przen (1):
Szereg: »bić się i trząść się«: Y wzruſzyłá ſię y zadrzáłá ziemiá/ á fundámenty gorne biły ſię y trzęsły ſię BudBib Ps 17/8.
b. Uderzać samego siebie; se quassare, dolare Mącz (19):

bić się o co: APoſtolowie gdy to vzrzeli [...] od ſmutku mowitz nieumieli/ o ziemię ſie bili OpecŻyw 107.

bić się w co (17): iż gdy ſye z żyma/ á nogą ſye zádnią w brzuch albo gębą w boki bije/ tedy pewnie koń rupie ma SienLek 172v. Cf Zwroty.

Zwroty: »bić się w głowę« [szyk zmienny] (4): MurzHist P3; Mącz 339a; y gromy/ y błyſkánia ták wſzytkich ludzi zaſtráſzyły/ iſz vćiekáć Ceſarz muśiał/ wgłowę ſię bijąc SkarŻyw 553; CiekPotr 89.

»bić się w lędźwi« = uderzać się na znak bólu, rozpaczy: Wolay á krzycż ſynu cżłowiecży/ iż y ten vcżynion ieſt w ludu moim [...] przeto biy ſie w lędźwi/ iż doświádcżon ieſt/ y tho gdy berło wywroći/ á nie będźie/ mowi pan Bog. Leop Ez 21/12.

»bić się w piersi« [szyk zmienny] = uderzać się na znak skruchy (10): RejKup r8; Mącz 302d; Kto go w niemocy o co vpominał/ wnetże ſię wpierśi bił/ proſząc odpuſzczenia/ á winę ſwoie [!] wyznawáiąc SkarŻyw 293, 582; LatHar 103, 726; WujNT Luc 18/13, s. 271, Luc 23/48; SkarKaz 349b.

»bić się skrzydłami« = trzepotać się: á gdy ma ſpiewać: ſkrzidłamiſie bije aby był ku ſpiewaniu ochotnieyſzy. FalZioł IV 18d.

Szereg: »bić się i policzkować«: y gdy nárzekáiąc/ ſamá ſię bić y policżkowáć pocżęłá/ iſz iey chleb/ ktorym ſamá ſiebie/ y dom ſwoy żywić miáłá/ zginął SkarŻyw 496.
4. Kopać się (o koniu) (1): Emissarius equus, aries et huiusmodi, Zwádliwy kóń który ſie kwika á biye s drugiemi końmi ná paſzy. Mącz 226b.
5. Wydobywać się, wytryskiwać (1): Ogyen thak zegna, ſtoy ognyv wnyebyoſſa ſzyą by na zyemyą vpaday LibMal 1544/89v.

Synonimy: 2. bojować, mordować się, potykać się, walczyć, wojować; 3. chłostać się, tłuc się, uderzać się; 4. kopać się.

Formacje pochodne: dobić się, nabić się, odbić się, pobić się, podbić się, przebić się, przybić się, rozbić się, wbić się, wybić się, wzbić się, zabić się, zbić się; bijać się, dobijać się, obijać się, odbijać się, pobijać się, porozbijać się, przebijać się, przybijać się, rozbijać się, wbijać się, wybijać się, wzbijać się, zabijać się, zbijać się.

Cf BICIE SIĘ, BIJĄCY SIĘ

HG