Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEBIĆ

Następne hasło: [PRZEBIEC] »

PRZEBIĆ SIĘ (40) vb pf

sie (31), się (9).

e jasne.

Fleksja

inf	przebić się

praet
	sg		pl
2	m	-eś się przebił	m pers
3	m	przebił się	m pers	przebili się

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się przebił	m pers
3	m		m pers	by się przebili

inf przebić się (10). ◊ fut 2 sg przebijesz się (1). ◊ 3 sg przebije się (4). ◊ [3 pl przebiją się.] ◊ praet 2 sg m -eś się przebił (1). ◊ 3 sg m przebił się (13). ◊ 3 pl m pers przebili się (5). ◊ con 1 sg m bych się przebił (1). ◊ 3 pl m pers by się przebili (1). ◊ part praet act przebiwszy się (4).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w. s.v. przebić.

Znaczenia

1. Przedrzeć się, przedostać się z trudem (32)
- Przen (12)
  - a) Zwrot: »przebić się do końca« = zakończyć dzieło (1)
- a. Walcząc przedrzeć się przez wojsko (20)
2. Przedziurawić i wydostać się; przen (2)
3. Zabić się bronią sieczną (5)
4. Przeniknąć (1)
5. [Dotrzeć do jakiegoś miejsca kopiąc]

1. Przedrzeć się, przedostać się z trudem; erumpere, perrumpere Mącz; irrumpere PolAnt (32):

Przen (12): Ale iż iuż teraz iáko widziſz przebiwſzy ſie ná ſuſzy ná głębokie ſie morze znowu puſzcżaſz/ to tu ieſzcże będzie oſtrożnieyſzey pilnośći około ſiebie potrzebá/ bo iuż płynieſz do onego portu ſwego wdzięcznego [tj. nieba] RejZwierc 126v.

przebić się do czego (3): ſynu mily [!] być niemoże/ ábychmy wtákich fráſunkách y trudnośćiách świeckich ſpokoyni być ná myśli mogli: ieśli ſobie iednego w ſercu kąćiká niezoſtáwiem: do ktorego by żadne trudnośći y zábáwy świeckie przebić ſię niemogły. SkarŻyw 412. Cf przebić się do czego przed kim.

przebić się do czego przed kim (2): Bo widziſz przez iákie ſie mieyſcá przebijaſz/ [...] widziſz iáko ieſth ná nim wiele dziwnych á ſrogich rozboynikow po tych gośćińcoch rozſádzonych/ że do onego wdzięcżnego porthu gdzie cnotá/ rozum/ á boiáźń Boża wyſiádłá/ trudno ſie bárzo przed nimi przebić maſz. RejZwierc [121]v, 122.

przebić się z czego (1): Abowiem przebiwſzy ſie s tey vſtáwicżney burdy á odpráwiwſzy iuż z nią tę oſtátecżną przygodę/ tám dopirko poznaſz iáko oni niebieſcy prziiaciele twoi rádowáćći ſie będą RejZwierc 178.

przebić się przez co (7): Sliſzelichmy [...] iáko hoynemi dáry á vpominki/ [...] racży [król, tj. Jezus] obdárowáć á páſowáć tho wierne Rycerſtwo ſwoie/ [...] kthorzy w ſtátecżnośći wiáry ſwoiey przebili ſie przy nim/ á przebijáć ſie ieſzcże będą/ przez thy okrutne huffy/ á przez ty ſrogie niebeſpiecżeńſtwá ſwiátá thego RejPos 263v; A ták ty moy miły Krześćijáńſki brácie/ kthoremu ſie Pan Bog da przebić przez ty omylne á burzliwe látá młodośći y śrzedniego wieku thwoiego/ nie bądźże thym moſzcżem áni tym lagrem/ ále ſie vcżyń cżyſtym á przeźrocżyſtym winem. RejZwierc [121]v; A owſzem Pánu Boguś powinien dzyękowáć iżći ſie dał przebić przez ony ſrogie burdy/ roſterki/ á kłopoty ſwiátá tego/ á dałći doczekáć wdzięcznego pokoiá twego y czaſow twoich. RejZwierc 172v, 126v [2 r.], 177v, 263.

W porównaniach (2): RejPos 263; Tákże y thy moy namilſzy brácie/ gdyżeś ſie przebił przez ty rozmáite burdy ſwiátá tego iáko przez ſrogie woyſká przećiwko ſobie náſádzone/ iuż ſie nic nie lękaj przypuśćić ku ſzturmu ná tego oſtátecznieyſzego nieprzyiacielá ſwego ná thę obłudną ſmierć RejZwierc 177v.

a) Zwrot: »przebić się do końca« = zakończyć dzieło (1): Piérwéy by w morzu zágáſł krąg lotnégo ſłońcá/ Niżbych ia w ſwéy powieśći przebił ſye do końcá. KochMarsz 154.

a. Walcząc przedrzeć się przez wojsko (20):

przebić się do kogo, do czego (8): W ten cżás Miąſzy Ian z domu Toporow przebił ſie do chorągwie ich [Prusów] BielKron 384v; przebił ſie ieden vff Polſki przez Tátáry áż do koſzá ich gdzye więźniowie byli BielKron 409v; przebili ſie náſzy do pośrzodku ich [Moskwy]/ przyſzło im vćiekáć BielKron 412, 58v; Mącz 361b; Y przebili ſię trzey (oni) rycerze do obozu Peliſztymſkiego BudBib 2.Reg 23/16; SkarŻyw 412; [Jan Ostrowicki] ściął chorążego i wziął chorągiew od niego, A przebił się s nią nazad do wojska swojego StryjPocząt 360]. Cf przebić się do kogo na czym.

przebić się do kogo na czym (1): Przebił ſię Trox do niego ná wielkim báránie/ Vcżynił gwałtem drogę przez kruki/ przez kánie. KmitaSpit B4v.

przebić się przez kogo (12): wſzákże okazał ſie był ná then cżás ieden Niemcżyk Szwab zwano ij Ráyſczyk/ ktory ſie pyzebił [!] przez vff Turecki gdy go Turcy ogárnęli BielKron 312v, 384v, 409v; Mącz 361a, b; [Mikołaj Firlej] przebiwſzy ſye przez wſzyſtko Tátárſkié woyſko/ ná zad woyſká Tátárſkiégo/ zámordowány po bitwie náleźión ieſt. OrzQuin R2v; GórnDworz Aa2v; RejZwierc 126v; Sidor Metropolit Kijowſki/ [...] zebrawſzy niemáło Sláchty y Rycerſtwá Ruſkiego/ przebił ſię przez wielkie woyſká Tureckie/ y przyſzedł był ná pomoc Páleologowi Ceſárzowi do Conſtantinopolá StryjKron 617, 230; KmitaSpit B4v; Wielkie męſtwo y powśćiągliwość pokazał Dawid/ gdy wody z Bethleem ná ktorey ſię vchował/ po ktorą trzey mężni żołnierze iego/ páná miłuiąc/ przez woyſko ſię nieprzyiaćielſkie przebili y oney przynieśli/ w wielkim ſwoim prágnieniu pić niechćiał SkarKaz 120b.

przebić się w co (1): Lekce ważył żorawiá [Geranos] [...] Nieſzcżęſny ktory vfał názbyt tęgiey zbroiey/ A nieumiał hámowáć pierzchliwośći ſwoiey. Po nim przebił ſię w woyſko/ wnet ich ſtos położył. KmitaSpit B3v.

W porównaniu (1): Przebił ſię [Zoch] przez ich woyſko iáko Niemiec zbroyny/ Ktory nikiedy z Krolem chćiał koſztowáć woyny. KmitaSpit B4v.

W charakterystycznych połączeniach: przebić się do chorągwie, do kosza, do obozu, do pośrzodku [wrogów], do swych, do Trojlusa, do wojska swojego; przebić się przez Tatary, przez uf(y) (4), przez wojsko (przez pośrzodek wojska) (9); przebić się w wojsko; przebić się nazad, śmiele.

Szeregi: »przebić a (albo) przedrzeć się« [szyk 1:1] (2): Perrumpere per mediam hostium aciem, Przedrzeć álbo przebić ſie przes pośrzodek woyská nieprziyacielskiego. Mącz 361b, 361a.

»przebić albo przeprawić się« (1): Cum nequissent perrumpere ad suos, Gdy nie mogli przebić álbo przepráwić ſie do ſwych. Mącz 361b.

2. Przedziurawić i wydostać się; przen (2):

Przysłowie: PRáwá ſą równie iáko páięczyná/ Wróbl ſie przebiie/ á ná muſzkę winá. KochFrag 39; ieden bąk ábo bogacż przez wſzyſtko [prawo] y z muchámi ſie przebije. PowodPr 64.

3. Zabić się bronią sieczną; supponere sibi PolAnt (5): Y [Collatinus] záraz dobywſzy broni/ przy obecnośći wſzytkich przebił ſie. Phil E4.

przebić się czym (2): Y tamże virzáwſzy nieiaki kordek/ prętko się rzucił do niego i porwáwſzy j chciał śię im wielką mocą przebić MurzHist T4v; BudBib 2.Mach 14/41.

przebić się na czym (2): A przetoż Saul dobywſzy mieczá przebił ſie ná niem [irruit super eum]. BibRadz 1.Reg 31/4, 1.Reg 31/5.

4. Przeniknąć [przez co] (1): náwarz w wodźie hányżu polnego/ á onéy ſye iuchy nápijay/ toć wnątrze zágrzeie/ y wilgośći zrządźi/ kthoré przez ſkorę ſye przebiwſzy/ wieléć niezdrowia z ſobą wyćiągną. SienLek 136v.

5. [Dotrzeć do jakiegoś miejsca kopiąc: też może ieden drugiemu pokąd śie nie przebijąm w polu, kruszec kopać ÿ skoro śie przebijam a oswiecam [...], maiąm [za]niechać, aż przyśięngli ziadąm na doł pod pokutąm 50 grzywien OrdunekGórn 18.

przebić się na co przez co: W tych górach jest obyczaj, iż się sól często przebiera, a kopacz, skoro na hałdę albo na kamień przez sól się przebije, tedy odchodzi. LustrKrak II 123.]

Synonimy: 1. przecisnąć się, przedrzeć się, przepchnąć się, przeprawić się; 3. przebość się, przekłoć się.

Formacje współrdzenne cf BIĆ SIĘ.