Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KAZIĆ

Następne hasło: KAZIDUCH »

KAZIĆ SIĘ (51) vb impf

sie (45), się (6).

W inf a jasne. W pozostałych formach -a- (31), -å- (1); -a- : -å- BielKron (3:1).

Fleksja

indicativus
inf	kazić się
praes
	sg	pl
3	kazi się	każą się

praet
	sg
3	f	kaziła się
3	n	kaziło się

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się kaził	m pers	by się kazili
	f	by się kaziła	m an
	n	by się kazi(e)ło	subst	by się kaziły

inf kazić się(7). ◊ praes 3 sg kazi się (17). ◊ 3 pl każą się (14). ◊ praet 3 sg f kaziła się (4). n kaziło się (2). ◊ con 3 sg m by się kaził (2). f by się kaziła (1). n by się kazi(e)ło (2). ◊ 3 pl m pers by się kazili (1). subst by się kaziły (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

Psuć się, niszczyć się, ponosić uszczerbek (51)
- a. W funkcji zwrotnej: zadawać sobie szkodę (2)
  - α. Przyprawiać się o chorobę (1)
- b. Samoistnie lub w wyniku zewnętrznego oddziaływania (49)
  - α. O właściwościach fizycznych (20)
    - αα. Gnić, fermentować (8)
    - ββ. Brudzić się (2)
  - β. O zdrowiu (17)
    - αα. Być ośrodkiem procesu chorobowego (lub powodującego oszpecenie) (13)
    - ββ. Chorować, podupadać na zdrowiu; zarażać się (3)
  - γ. O uczuciach (1)
  - δ. O tekście: ulegać wypaczeniu, przekręceniu (1)
  - ε. Demoralizować się, pogarszać się (8)

Psuć się, niszczyć się, ponosić uszczerbek (51):

a. W funkcji zwrotnej: zadawać sobie szkodę (2): Consulere aliquid gravius in se, Sam ſie ſzkodźić/ Káźyć. Mącz 63c.

α. Przyprawiać się o chorobę (1): A proſto nic inſzego nie cżynią ći ożrálcy iedno ſie lecżą áby kęs ozdrowieli/ á potym ſie záſię káżą áby ſie z nowu lecżyli. RejZwierc 60v.

b. Samoistnie lub w wyniku zewnętrznego oddziaływania (49): Siłá bez rozumu/ ſámá ſie káźi. BierEz K.

kazić się przez co (1): A then [gniew] ſie zda być nieiákiem zápaleniem w cżłowieku/ że przezeń iáko przez ogień śiłá ſie rzecży káźi miedzy ludźmi RejPosWstaw [1103].

α. O właściwościach fizycznych (20): OpecŻyw 116; białe [krzemienie] zaſię nierichło ſie ſtarzeią ani każą z ktorich groby czynią ritę FalZioł IV 58b, III 34d, IV 58b; GórnDworz L16v; albo yeſli bi teſz ſzyę czo kaſzyelo tak tama albo okolo Mlina ten Mlinarſz ma swym koſtem naprawyacz ZapKościer 1582/40v.

kazić się od czego (2): Leop Iob 30/18; Dilabitur vestis condita situ et corrumpitur, Káźy ſie ſzátá od pleśni/ etć. Mącz 180c.

Szeregi: »nie kazić się ani gnić« (1): Ale zloto nie kazi ſie ani gnije OpecŻyw 180.

»nie kazić się ani prochnieć« (1): A iako zloto nie kazi ſie anij prochnieie/ tako laſka ktore przywláſſcżono zloto/ ſkazy w ſobie niemá. OpecŻyw 187.

αα. Gnić, fermentować (8): á thy wodki rady ſie każą/ bo ſie pod nimi wiele plugaſtwa vſtawa FalZioł II 2b, IV 19b; W tymże też mieſcie mięſne iathki vdziałał, w ktorych ſie mięſo za pięcdzieſiąt lat nie kaziło BielŻyw 123; ábowiem [mleko] zmieſzáne z innym pokármem ſye káźi SienLek 7, 91v, 92v.

kazić się od czego (1): á drugdźie zboże/ od tegoż dżdżá niewczáſnego/ niedoſtáwáć y káźićby ſye miáły. LeovPrzep A2.

Szereg: »kazić się i prochnieć« (1): Pomagrany niedopuſzcżaią pokarmowi kazić ſie j prochnieć w żołądku. FalZioł III 23a.

ββ. Brudzić się (2): wſzyſcy ſie temu dźiwowáli/ że oná koſzulá záwżdy biała byłá/ á nie káźiłá ſie/ gdy oney koſzule nigdy nie prano. HistRzym 107v, 108.

β. O zdrowiu (17): A Gdyżći zdrowie w mierze zależy/ á niemiernośćią ſye káźi: záſye Miárą ma być nápráwiono. SienLek 45v.

αα. Być ośrodkiem procesu chorobowego (lub powodującego oszpecenie) (13): Też plaſtr vcżiniony z oliwek cżarnych/ niedopuſzcża ſie khazić ciału dla wzrzodu ktori zową Antrax FalZioł III 22b; Lábęćie ſádło lice czyśći y zmárſki rośćiąga: á tákież gęśie y kácze/ nieda ſye licu káźić SienLek 80; LatHar 162 marg.

kazić się komu, czemu (2): záwdźiawſzy koniowi bóthy ná nogi gdy ſye mu kopytá káżą álbo zſycháią/ náléy mu tégo w bóty SienLek 177, 93v.

Frazy: »[komu] kazi się głowa« = ktoś jest chory umysłowo [szyk zmienny] (7): ſtali nádemną pátrząc ieden mowił ſwięty/ drugi mowił kaźi mu ſie głowá. BielKron 458, 124v, 398v; Phreneticus, Száleyąci któremu ſie káźy głowá. Mącz 298c, 117d; StryjKron 672; GosłCast 25.

»myśl się kazi« (1): Bo ſie więc ſámá myſl kázi Kiedy kogo mroz przyrázi RejRozpr I4v.

ββ. Chorować, podupadać na zdrowiu; zarażać się (3): Złothniczi przy złoceniu tym dymem barzo ſie każą. FalZioł III 35d; dobre á zdrowe owce od párſſywych á záráźliwych przeſadzáyą/ aby ſye nye myęſſáły/ y ſámy od ſyebye nye káźiły. GliczKsiąż B4; choć też zwierzchowny cżłowiek náſz káźi ſię/ lecż ktory wnątrz nas odnawiaſię dzień ode dniá. Bud NT 2.Cor 4/16.

γ. O uczuciach (1): á radoſć ſie takim nie rodzi, iedno z cznoty á z nauki, takowa też ani ſie kazi ani mieni BielŻyw 146.

δ. O tekście: ulegać wypaczeniu, przekręceniu (1):

Szereg: »nie odmienić się ani kazić« (1): niechczemy aby wczem vblizono belo pravom y przivilieyom dvchownem w statuczie ich opiſanem to ieſt izbi ſię to wnych nieodmienielo ani kazielo czo ieſt vięczey vnich napiſąno, nizli wſobie ta conſtitutia ma. ComCrac 21v.

ε. Demoralizować się, pogarszać się (8): Zle gdzie ſie ſludzy kazą RejJóz G4v marg, G4v; gdy ſie yął ſwyát pſowáć/ á ludzie ſie yęli ná nim káźić GliczKsiąż H2.

kazić się od kogo (2): Papież piſał Kſiążęćiu przyácielſkim obycżáiem/ dziękuiąc mu że niechce tego błędu dopomágáć Luterowi [...]/ ktorego ia vpor/ pychę/ y ſzaleńſtwo w rychle vkrocę iż ſie muśi vznáć/ ták áby ſie drudzy od niego niekáźili BielKron 196; drudzy Chrześćianie od heretykow Dortuwiná y Bertera kázić ſię pocżęli SkarŻyw 517.

kazić się z kogo (1): Lepyey tedy by to było gdyby go młodo ożenił/ niżeliby mu byegáć zá byałemi głowámi dopusćił/ s kthorychby ſie káźił y ná gnyew Boży robił. GliczKsiąż P4.

Zwrot: »na umyśle się kazić« (1): iż pánowie [...] vpiwſzy ſie oną ſwowolną ſwobodą/ ktora im ſtąd roſcie/ iż ſie pány cżuią: [...] ták ſie bárzo wnątrz ná vmyſle káżą/ widząc iż im wſzytcy vlatáią/ iż ſie im kłániáią/ [...] ták ſrodze iákom rzekł thym ſie pſuią/ iż s thego głupſthwá wchodzą w dziwną dumę GórnDworz Ee4v.

Iron. (1):

nie kazić się jakim [= nie grzeszyć czym, tj. nie być jakimś] (1): A coż więc dzierżyſz o owym Nie kázić ſie też ſurowym Co owo ná myćie ſiedzi RejRozpr C4v.

Synonimy: b. niszczeć, psować się; ε. gorszyć się.

Formacje współrdzenne cf KAZIĆ.

Cf KAŻĄCY SIĘ, KAŻENIE