« Poprzednie hasło: NISZCZĄCY | Następne hasło: NISZCZEJĄCY » |
NISZCZEĆ (90) vb impf
-ſzcż- (40), -ſzcz- (40), -ſcz- (4), -ſſcz- (2), -scz- (2), -ſſcż- (1), -żcż- (1).
inf | niszcz(e)ć | |||
---|---|---|---|---|
indicativus | ||||
praes | ||||
sg | pl | |||
1 | niszczeję | |||
3 | niszczeje | niszczeją |
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
3 | m | niszczåł | m pers | niszcz(e)li |
f | niszczała | m an | ||
n | subst | niszczały |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | m pers | byśmy niszczéli | |
3 | f | niszczałaby, by niszczała | m an | |
n | by niszczało | subst | by niszczały |
inf niszcz(e)ć (13). ◊ praes 1 sg niszczeję (14). ◊ 3 sg niszczeje (29). ◊ 3 pl niszczeją (23). ◊ praet 3 sg m niszczåł (2). f niszczała (2). ◊ 3 pl m pers niszcz(e)li (1). subst niszczały (2). ◊ con 3 sg f niszczałaby, by niszczała (2). n by niszczało (1). ◊ [1 pl m pers byśmy niszczéli.] ◊ 3 pl subst by niszczały (1).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.
niszczeć dla czego (2): FalZioł V 73v; Od tego pocżęło Ceſárſtwo niſzcżeć dla wnętrznych walk/ ták iż k ſwey pirwſzey powadze nie mogło przydź ſnadź áż do tego cżáſu. BielKron 180v.
niszczeć od czego (3): Miseria et dolore tabescere, Od nędze á boleśći niſzczeć. Mącz 437d, 432d; WitosłLut A3v.
niszczeć z czego (2): s tey przycżyny y z inſzych tákowych/ Rzecżpoſpolita niſzcżeie. BielKron 416v; ModrzBaz I32v.
niszczeć przez kogo (1): Widząc pogáńſcy biſkupi iż ich kościoły przezeń [św. Marka] niſzcżáły/ wrzućili mu powroz ná ſzyię BielKron 143v.
niszczeć czym [= z powodu czego] (6): WujJudConf 121; ModrzBaz 109v; Y ogniém kray Moſkiewſki niſzczał/ y ſzáblámi. KochJez B3; Abowiem domy Szlacheckie/ członkámi ſą Rzeczypoſp: á gdy te członki vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to ieſt Rzeczypoſp: dobrże bydź nie może. GórnRozm L3, K3v; ActReg 44; [ábyſmy żyć mogli/ á nie niſczéli niedoſtátkiem [et non consumamur inopia] WujBib Gen 42/2 (Linde)].
niszczeć przed czym (1): á zacnoſć iego iáko ſſátá przed molem niſſczeie RejPs 59v.
niszczeć na czym (2): Flangueo, Niſzczeyę ná mocy/ Mdleyę/ lenieyę/ Oćieżeyę. Mącz 183d, 437b.
W połączeniach szeregowych (2): ROzpłodźił ſie Turecki Lud/ rozmogł y wyniosł ku gorze ták bárzo/ iż iuż nie prziydzie mu ná inſzą/ iedno ná doł ſchodźić/ ginąc á niſzcżeć/ bo thák bywa według przyrodzenia wſzelkich rzeczy BielSpr 58; SkarŻyw 463.
W przeciwstawieniach: »mnożyć się (3), rość (2), budować, gory wziąć, stwierdzać się, urosnąć, wystawiać się, zamnażać się ... niszczeć« [w tym: budować i wystawiać się (1), rość i zamnażać się (1), stwierdzać się i mnożyć (1), urosnąć, gory wziąć (1)] (11): GroicPorz b3v; RejWiz 7; A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę niepotrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y porządny ſzáfunek/ mnożą śię [prodigalitate opes minui, parsimonia augeri], ModrzBaz 22; A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem. ModrzBaz 109v, 9; ktora [stolica niezborności] iáko przez długi cżás budowáć y wyſtáwiáć ſię miáłá/ ták też powoli niſzcżeć muśi. NiemObr 164, 165.
W porównaniach (10): Abowyem, nie ináczey iáko dym od wiátru roznieſiony/ ták prętko niſſczeią dni moie/ ták iż iáko wągl zezchły wemnie koſći moie RejPs 148, 59v; BibRadz Ps 90/9; Abowiem iáko ſtádá owiec z nienagłá niſzcżeią/ kiedy iágniątká nie s pilnoſcią opatrzane bywáią RejPosWstaw [413]v; Iáko wodá śiąknie w źiemię/ Ták niſzczeie ludzkié plemię. KochPs 137, 31, 169; Boć przed twym gniewem [Boże] ztáiem,: Ták iáko śniég niſzczeie/ Kiedy mu Słońce niebieſkie dogrzeie. KochTr 19; GrabowSet L2; chwałá Boża religiey Kátholickiey pomnożenie bierze: á przećiwne błędy iáko śnieg táią y niſzcżeią. PowodPr 26.
W charakterystycznych połączeniach: niszczeć pomału, powoli, prędko, z nagła, z nienacka (2), z nienagła.
»ginąć, (a, abo) niszczeć« [szyk 3:2] (5): Vdáwáią ſię [bracia] iną drogą/ y niſzczeią á práwie giną [ascendent in nihilum et peribunt] BibRadz Iob 6/18; á v łákomcá wſzytko iáwnie ginie/ wſzytko niſzcżeie/ że cżáſem/ iáko ono powiedáią/ niemáſz cżym y kotki s kątá wywabić. RejZwierc 67v; NiemObr 71; Consumor ‒ Ginę, niſzczeię. Calep 250b, 307b.
»schodzić i (a) niszczeć; niszczeć i na doł iść« (2 : 1): Zydowſki zakon [...] od tego cżáſu kthorego Prorocy v nich przeſtáli vſtáwicżnie niżcżał y nádoł ſzedł. BielKron 265v; Postquam extenuari, spem nostram et evanescere vidi mutavi sententiam, Yákom obacził że nádzieyá náſzá ſchodźiłá y niſzczáłá odmieniłem vmysł ſwóy. Mącz [407]c, 437b.
»truchleć a niszczeć« (1): Bo iuż iego [chorego] przyrodzenie truchleie á niſzcżeie/ dla barzo iadowitego zarażenia. FalZioł V 73v.
»niszczeć i ustawać« (1): Gdźie oto widźicie/ iżem ieſt doſyc duży [...] a coſz potem iednak znienácka niſzczeię i vſtawam MurzHist O.
»niszczeć i z gruntu się wykorzeniać« (1): że dáry ludźiom od Bogá dáne/ ieſli pilnośćią bywáią ćwicżone/ stwierdzáią śię y mnożą/ á ieſli bywáią zániedbáne/ niſzcżeią y z gruntu śię wykorzeniáią [amitti, et funditus extirpari] ModrzBaz 9.
Synonimy: drobnieć, ginąć, mdleć, psować się, schnąć, schodzić, starzeć się, ustawać, więdnąć.
Formacje współrdzenne cf NISZCZYĆ.
TG