[zaloguj się]
[pdf]

NISZCZEĆ (90) vb impf

-ſzcż- (40), -ſzcz- (40), -ſcz- (4), -ſſcz- (2), -scz- (2), -ſſcż- (1), -żcż- (1).

Fleksja
inf niszcz(e)ć
indicativus
praes
sg pl
1 niszczeję
3 niszczeje niszczeją
praet
sg pl
3 m niszczåł m pers niszcz(e)li
f niszczała m an
n subst niszczały
conditionalis
sg pl
1 m m pers byśmy niszczéli
3 f niszczałaby, by niszczała m an
n by niszczało subst by niszczały

inf niszcz(e)ć (13). ◊ praes 1 sg niszczeję (14). ◊ 3 sg niszczeje (29). ◊ 3 pl niszczeją (23). ◊ praet 3 sg m niszczåł (2). f niszczała (2). ◊ 3 pl m pers niszcz(e)li (1). subst niszczały (2). ◊ con 3 sg f niszczałaby, by niszczała (2). n by niszczało (1). ◊ [1 pl m pers byśmy niszczéli.] ◊ 3 pl subst by niszczały (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Marnieć, psuć się, ginąć, zanikać, w niwecz się obracać; podupadać; consumi PolAnt, Mącz, Calep, Vulg; absolescere, tabescere Mącz, Calep Cn; consenescere, (e)vanescere, extabescere Mącz, Cn; ascendere PolAnt; absumi, contabescere, distabescere, exolere, intabescere, perire, senescere Mącz; amitti, decrescere, minuere, minui, perire Modrz; deperire Calep; destrui, evacuare Vulg; aboleri, deflorescere, dilabi, disperire, emori, exolescere, in nihilum interire, labi, liqui, occidere, ad nihilum funditus recidere a. redire a. venire, senere Cn (90): A w ziemiach krzeſcianſkich, iako w Norwegiey y w Filandiey, gdy ſie ludzie żegnaią tedy on głos [duchów złych] oddala ſie, á tak z nienagła niſzcżeie [elabunt et cessant]. MiechGlab *5; oto Kupcy w Polſzce niſzczeią/ oto drogość v nas wielka/ oto Ferdynánd Ceſarz ſkłády nowe ná Sląſku poczynił OrzRozm S4v; BielKron 119; Distabescere, id est tabescere, Nyſzczeć/ Mdleć/ Wyędnąć. Mącz 90d; Sciens, vivens, vidensque pereo, Będąc przi rozumie/ Bácznośći. Zywiąć á widząc niſzczeyę. Mącz 105c; Exoleo et exolesco, Przeſtáwam rość/ ſchodzę/ ſtárzeyę ſie/ niſzczeyę. Mącz 262a, 382c, 433a, 437d, 438a, 475b; Ma tá chorobá oſoby trzy/ á iedná ieſt kiedy ſye ćiáło nietuczy á záwżdy niſzczeie/ á nic nieprzybywa/ á stąd przychodźi ſzczurość á márſzczliwość. SienLek 91v, 6; GrzegŚm 3; Káżda rzecż ſprochniáła niſzcżeie [Omne opus putridum deficit]/ á iego ſprawcá ſpołu z nim ginie. BudBib Eccli 14/20; A to co wietſzeie y ſtárzeie ſie/ tedy też y niſzcżeie. CzechRozm 93v; iáko [papież] co dźień bárźiey á bárźiey niſzcżeie. CzechRozm 255; NiemObr 166; ReszPrz 70; GórnRozm L3v; zá którą [niezgodą] rzeczypoſpolité niſczeią. KochWr 20; Calep 6b, 1043b; Wzdychanie vſtáwicżne/ twą lutość wzruſzyło/ A w teſknicy/ z żáłośćią/ niſzcżeć obroniło. GrabowSet V2v; WujNT 1.Cor 2/6; Więc rzemioſłá niſzcżeią/ gdy wſzyſtkie iákmiarz ćwicżenia/ bráctwá/ ábo porządki ich/ ná opilſtwie ſą záſádzonc. PowodPr 74.

niszczeć dla czego (2): FalZioł V 73v; Od tego pocżęło Ceſárſtwo niſzcżeć dla wnętrznych walk/ ták iż k ſwey pirwſzey powadze nie mogło przydź ſnadź áż do tego cżáſu. BielKron 180v.

niszczeć od czego (3): Miseria et dolore tabescere, Od nędze á boleśći niſzczeć. Mącz 437d, 432d; WitosłLut A3v.

niszczeć z czego (2): s tey przycżyny y z inſzych tákowych/ Rzecżpoſpolita niſzcżeie. BielKron 416v; ModrzBaz I32v.

niszczeć przez kogo (1): Widząc pogáńſcy biſkupi iż ich kościoły przezeń [św. Marka] niſzcżáły/ wrzućili mu powroz ná ſzyię BielKron 143v.

niszczeć czym [= z powodu czego] (6): WujJudConf 121; ModrzBaz 109v; Y ogniém kray Moſkiewſki niſzczał/ y ſzáblámi. KochJez B3; Abowiem domy Szlacheckie/ członkámi ſą Rzeczypoſp: á gdy te członki vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to ieſt Rzeczypoſp: dobrże bydź nie może. GórnRozm L3, K3v; ActReg 44; [ábyſmy żyć mogli/ á nie niſczéli niedoſtátkiem [et non consumamur inopia] WujBib Gen 42/2 (Linde)].

niszczeć przed czym (1): á zacnoſć iego iáko ſſátá przed molem niſſczeie RejPs 59v.

niszczeć na czym (2): Flangueo, Niſzczeyę ná mocy/ Mdleyę/ lenieyę/ Oćieżeyę. Mącz 183d, 437b.

W połączeniach szeregowych (2): ROzpłodźił ſie Turecki Lud/ rozmogł y wyniosł ku gorze ták bárzo/ iż iuż nie prziydzie mu ná inſzą/ iedno ná doł ſchodźić/ ginąc á niſzcżeć/ bo thák bywa według przyrodzenia wſzelkich rzeczy BielSpr 58; SkarŻyw 463.

W przeciwstawieniach: »mnożyć się (3), rość (2), budować, gory wziąć, stwierdzać się, urosnąć, wystawiać się, zamnażać się ... niszczeć« [w tym: budować i wystawiać się (1), rość i zamnażać się (1), stwierdzać się i mnożyć (1), urosnąć, gory wziąć (1)] (11): GroicPorz b3v; RejWiz 7; A to też ieſt rzecż pewna y prawdźiwa/ iż prze vtrátę niepotrzebną niſzcżeią bogáctwá/ á prze ſkromny á pomierny y porządny ſzáfunek/ mnożą śię [prodigalitate opes minui, parsimonia augeri], ModrzBaz 22; A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem. ModrzBaz 109v, 9; ktora [stolica niezborności] iáko przez długi cżás budowáć y wyſtáwiáć ſię miáłá/ ták też powoli niſzcżeć muśi. NiemObr 164, 165.

W porównaniach (10): Abowyem, nie ináczey iáko dym od wiátru roznieſiony/ ták prętko niſſczeią dni moie/ ták iż iáko wągl zezchły wemnie koſći moie RejPs 148, 59v; BibRadz Ps 90/9; Abowiem iáko ſtádá owiec z nienagłá niſzcżeią/ kiedy iágniątká nie s pilnoſcią opatrzane bywáią RejPosWstaw [413]v; Iáko wodá śiąknie w źiemię/ Ták niſzczeie ludzkié plemię. KochPs 137, 31, 169; Boć przed twym gniewem [Boże] ztáiem,: Ták iáko śniég niſzczeie/ Kiedy mu Słońce niebieſkie dogrzeie. KochTr 19; GrabowSet L2; chwałá Boża religiey Kátholickiey pomnożenie bierze: á przećiwne błędy iáko śnieg táią y niſzcżeią. PowodPr 26.

W charakterystycznych połączeniach: niszczeć pomału, powoli, prędko, z nagła, z nienacka (2), z nienagła.

Przysłowie: Abowiem zgodą/ máłe rzeczy mnożą ſye/ á niezgodą wielkie niſzczeią. GroicPorz b3v.
Zwrot: »z gruntu niszczeć« (1): Wyśieczoné [krzaki] w ogniu leżą/ niémáſz kto rátuiąc/ A z gruntu práwie niſzczeią KochPs 122.
Szeregi: »drobnieć i niszczeć« (1): Nuſz dźieleniem bráćiey/ máiętności po Oycu/ iáko familie wielkie drobnieią y niſczeią GórnRozm K3v.

»ginąć, (a, abo) niszczeć« [szyk 3:2] (5): Vdáwáią ſię [bracia] iną drogą/ y niſzczeią á práwie giną [ascendent in nihilum et peribunt] BibRadz Iob 6/18; á v łákomcá wſzytko iáwnie ginie/ wſzytko niſzcżeie/ że cżáſem/ iáko ono powiedáią/ niemáſz cżym y kotki s kątá wywabić. RejZwierc 67v; NiemObr 71; Consumor ‒ Ginę, niſzczeię. Calep 250b, 307b.

»schodzić i (a) niszczeć; niszczeć i na doł iść« (2 : 1): Zydowſki zakon [...] od tego cżáſu kthorego Prorocy v nich przeſtáli vſtáwicżnie niżcżał y nádoł ſzedł. BielKron 265v; Postquam extenuari, spem nostram et evanescere vidi mutavi sententiam, Yákom obacził że nádzieyá náſzá ſchodźiłá y niſzczáłá odmieniłem vmysł ſwóy. Mącz [407]c, 437b.

»truchleć a niszczeć« (1): Bo iuż iego [chorego] przyrodzenie truchleie á niſzcżeie/ dla barzo iadowitego zarażenia. FalZioł V 73v.

»niszczeć i ustawać« (1): Gdźie oto widźicie/ iżem ieſt doſyc duży [...] a coſz potem iednak znienácka niſzczeię i vſtawam MurzHist O.

»niszczeć i z gruntu się wykorzeniać« (1): że dáry ludźiom od Bogá dáne/ ieſli pilnośćią bywáią ćwicżone/ stwierdzáią śię y mnożą/ á ieſli bywáią zániedbáne/ niſzcżeią y z gruntu śię wykorzeniáią [amitti, et funditus extirpari] ModrzBaz 9.

W przen (35): RejPs 59v, 148; Nie tákći złośćiwym ludzyom fortunić ſie będzye/ Bo tych ſpráwy y poſtępki niſzcżeć muſzą wſzędzye LubPs By, R3v; iż gdy by winá niebyłá braná/ poważnoſć y vtćiwoſć Sądu niſzczáłáby. GroicPorz c4; RejWiz 7; BibRadz Ps 90/9; BielKron 265v; Bellum senescit, Niſzczeye. Mącz 24a; Leges consenescunt, Práwá niſzczeyą. Mącz 382c; Evanescit spes, Leći o ziemię nádzieyá/ niſzczeye. Mącz 475b, 262b [2 r.], 382b [2 r.], [407]c; GrzegŚm 3 marg; WujJudConf 261; RejPosRozpr c3v; że dziſieyſzych cżáſow zacność á powagá práwie wſzytkich ſtanow niſzcżeie á lekce poważona bywa RejPosWstaw 42, [412]; MycPrz I B2v; ModrzBaz 9, 109v; Iáko woſk płynie kiedy ſłóńce grzeie/ Ták moie ſerce w teſknicy niſzczeie. KochPs 31; Regułá S. Fráńćiſzká cżáſzow [!] tych S. Bernárdyná nie co byłá słábieć/ zwłaſzcżá około chowánia vboſtwá/ y do przeſtrzeńſzey ſię drogi chylić pocżęłá/ y pomału niſzcżeć SkarŻyw 463, 363; NiemObr 71, 161, 164, 165; ActReg 149; GrabowSet L2, Q2; Abowiem áż do dźiśieyſzego dniá táż zaſłoná w czytániu ſtáregó Teſtámentu trwa nie będąc odkryta (ponieważ w Chriſtuśie niſzczeie [Quoniam in Christo evacuatur]:) WujNT 2.Cor 3/14.

Synonimy: drobnieć, ginąć, mdleć, psować się, schnąć, schodzić, starzeć się, ustawać, więdnąć.

Formacje współrdzenne cf NISZCZYĆ.

Cf NISZCZEJĄCY, NISZCZENIE

TG