[zaloguj się]
[pdf]

PORUSZAĆ (82) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja
inf poruszać
indicativus
praes
sg pl
1 poruszåm
2 poruszåsz
3 poruszå poruszają
praet
sg pl
3 m poruszåł m pers poruszali
f poruszała m an
conditionalis
sg pl
2 m byś poruszåł m pers
n subst byście poruszały
3 m by poruszåł m pers by poruszali
f by poruszała m an
n by poruszało subst

inf poruszać (5). ◊ praes 1 sg poruszåm (22). ◊ 2 sg poruszåsz (1). ◊ 3 sg poruszå (30). ◊ 3 pl poruszają (10). ◊ praet 3 sg m poruszåł (3). f poruszała (1). ◊ 3 pl m pers poruszali (1). ◊ con 2 sg m byś poruszåł (1). ◊ 3 sg m by poruszåł (1). f by poruszała (1). n by poruszało (1). ◊ 2 pl subst byście poruszały (1). ◊ 3 pl m pers by poruszali (1). ◊ part praes act poruszając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przyładów) – XIX w. s.v. poruszyć.

1. Wprawiać w ruch, ruszać coś z miejsca, zmieniać położenie czegoś; movere HistAl, Mącz, Vulg, Cn; cillere Calep, Cn; oscillare Mącz; motare Calep; ciere, commovere, conciere, concitare, demovere, dimovere, exci(e)re, perciere, permovere, propellere, quatere, sollicitare, suscitare, tremefacere Cn (17): Oscillo, Náchilam/ Poruſzam. Mącz 270d, 338d; Moto – Vſtawnie poruſząm. Calep 676a, 194a.

poruszać czego (2): GliczKsiąż L2v cf Przysłowie. Cf poruszać czego ku czemu.

poruszać czego ku czemu (1): Też mleko drugiey niewiaſty gdy pije rodzącza/ Thedy płodu poruſza ku wyſzciu. FalZioł V 33.

poruszać co (5): GlabGad F; [Hannibal] przymuśił ſwoią chytrośćią Rzymiány przećiw Słońcu ſtać/ tákże theż przećiw wiátru [...] á ten wiátr [...] thęgo wieie/ [...] y proch z źiemie bierze: [...] kázał drzewcy źiemię ruſzáć/ áby tym więcżſzy proch poruſzał Rzymiánom w ocży BielSpr 44; A ánioł Páńſki sſtępował czáſu pewnego w ſádzáwkę: y wzruſzáłá ſię woda (marg) poruszał wodę G. (–) WujNT Ioann 5/4; WIekuiſta mądrośći/ Boże niezmierzony/ Ktory wſzytko poruſzaſz nie będąc wzruſzony/ Wśćiągaſz práwem Aniołow woyſká nieźliczone SzarzRyt B3v. Cf poruszać co ku czemu.

poruszać co ku czemu (1): Ty riby [cetusy] [...] więczey poruſzaią morze ku igraniu y ku potopu okrętow. FalZioł IV 31b.

poruszać czym (1): ciepło ogniowe wilgoſć żołędzia zagrzewaiąc rozpuſzcża ią á cżini ſubtilnieyſzą Ktora więc potim ſzukaiącz mieſtcza ſzyrſzego rozchodzi ſie po żołędziu tak im poruſzaiącz iż on wyſkakuie z ognia y puka ſie. GlabGad E3.

W charakterystycznych połączeniach: poruszać kamień, morze, proch, wodę; poruszać ku igraniu, ku potopu okrętow, ku wyszciu; poruszać często, ustawicznie.

Przysłowie: Nye wyedzą podobno że ten kámyeń kthorego cżęſto z myeſcá poruſſa/ nye rad mchem obraſta rychło. GliczKsiąż L2v.
Zwrot: »z miesca poruszać« (1): GliczKsiąż L2v cf Przysłowie.
Przen [kogo, co] (2): podobienſtwa rzecży, przedtim ſmyſlamy obacżonych, iako widzianych, ſłychanych, maczanych etc. zoſthawaią w pamięci, kthore duſza na on cżas [snu] będąc ſpokoyna y od ſpraw zewnętrznich wolna poruſza, wſpominaiącz czo przed ſobą miała na iawie. GlabGad L3v; czemu Pan Bog odeymuie prawdę kátholickiey wiáry od niektorych miaſt y kroleſtw: y poruſza ich Biſkupy y kośćioły/ ábo ie w niewolą podawáiąc/ ábo dopuſzczáiąc áby ſpuſtoſzáły. WujNT 844.
a. O wojskach [kogo (po przeczeniu)] (1): gdi mu powiedziano iże Artaxerxes krol Perski z mocną ręką nieprzyaćielską przećiw iemu przyciągnął/ on dla tego nie poruſzał rycerſtwá ſwego/ áni gotował zaſtępow ſwych/ ále [...] przez cżárnoxięskie cżáry diabłow wzywał HistAl A.
b. Wykonywać ruchy (2):
Zwrot: »poruszać głowę, głową« [na znak szyderstwa] (1:1): Wſzytczy widzącz mnie/ naſmiewali ſie ze mnie/ mowili ſą wargami á poruſzali głowę [et moverunt caput Vulg Ps 21/8]. TarDuch A2v; RejPs 66v.
2. Pobudzać, zachęcać, podniecać, uaktywniać, mobilizować, wzruszać; gniewać; niepokoić, afficere Mącz, Calep; commovere, concitare, excitare Mącz, Cn; perciere Calep, Cn; instinguere, tangere Mącz; exacerbare Calep; conciere, exci(e)re, inquietare, peragitare, permovere, perturbare, propellere, sollicitare, suscitare Cn [w tym: kogo, co (19)] (27): Tedy iednego cżáſu gdy cżárt poruſzał Saulá [Vulg 1.Reg 18/10]/ gądł przy nim Dawid BielKron 65v, 65, 197; Instinguo, vel instingo, id est, intus commoveo, Wnątrz poruſzam. Mącz 416b, 53b, 439c; SienLek S[ss]v; Exacerbo – Poruſząm, rozgniewuię, rozdrazniąm. Calep 380a, 39b, 775b; Auguſtyn ś. mowił: Iabych Ewángeliey nie wierzył/ by mię poważność kośćiołá nie poruſzáłá. WujNT 655.

poruszać do czego, ad aliquam rem (2): SarnStat 40 cf »upominać i poruszać«. Cf poruszać do czego czym.

poruszać do czego czym (1): A Król, iáko primum mobile, ma ich do tego [wojewodów i starostów do wykonywania i egzekwowania urzędów] pobudzáć, poruſzáć, y vpomináć Liſty ſwémi. SarnStat 40.

poruszać k(u) czemu (2): A nieważyłbym ći ſie ſnadź ták wielkich y hániebnych nądz/ ſámego záćmienia ſłonecznego powiádáć/ by mię ktemu nieporuſzáło niedawne złączenie dwu Płáneth zwierſchnich LeovPrzep B3. Cf Zwrot.

poruszać przeciwko komu [= wzburzać] (1): yą [królową] tą rada pothika skoroni polskiey zebi y.m. pewnich rzeczi za niepewne pvsczacz nie raczila [...] zebi s mieſcza na ktorim yeſth niezyezdzyla A Thur. Czessarza przeczywko sobie nieporuschala LibLeg 11/42.

W połączeniach szeregowych (3): Ut hoc magis afficit quam illud, To więcey człowieká poruſza/ Pobudza álbo roskoſzuye nyźli ono. Mącz [114]c; Calep 989b; SarnStat 40.

Zwrot: »poruszać serce« [w tym: ku czemu (1)] [szyk zmienny] (2): Owa s thákimi telko kuńſzthowáć/ y ich niedoſtátki ſtrofowáć mamy/ kthorzy/ áni ſą ták nędzni/ żeby ku vlitowániu ſerce poruſzáli: áni thák bárzo niecnotliwi/ żeby powrozá byli godni GórnDworz O3v; RejPosRozpr b4v.
Szeregi: »(ani) budzić (a. zbudzać) (ani) poruszać« (2): Mącz 53b; Poprzyſięgam was cory Ieruſzalimſkie przez ſárny álbo przez łánie polne/ ábyśćie nie budziły/ áni poruſzáły miłośći [= ukochanej osoby] [si suscitaveritis, et si evigilare feceritis amorem] poki oná zaáhce. BudBib Cant 3/5.

»upominać i poruszać« (1): Item, ma vpomináć y poruſzáć Król inſzych Vrzędników y Dignitarzów ad exequenda oſficia ſua, et maximé Capitaneos: iáko primum mobile inſzé sfery y płánety żeby ſie obracáły, pobudza y incytuie SarnStat 40. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (3): gdy głowa bywa ku ziemi zchylona tedy ſie komorka pamięci odtwarza á wiatrowie duſzni tam wchodząc pamięć poruſzaią. GlabGad B3; Milczcie/ milczćie proſzę was/ ten wáſz wiérſz ſpiérány/ Otwarza blizny świéże/ y poruſza rány. GosłCast 41.
Szereg: »poruszać i posilać« (1): Thakież kichanie od tego prochu [ze strojów bobrowych] naprzeciw Lithargiey/ Mozg theż poruſza y poſila FalZioł IV 8a.
a. O wzroku: drażnić (3): Bowiem ono podobienſtwo twarzy w zrzadle oglądane, nie tak ſie moczno wlepia w moc wzroku, iako rzecż iſta, ale tilko ſie okazuię iakoby mgła nieiaka barzo cienka, przeto też wzroku nie moczno poruſza. GlabGad B7; takowe farby [biała i czarna] barzo poruſzaią wzrok, á tak iemu wielki gwałt cżynią. GlabGad B7, B7.
3. Wywoływać, powodować; ciere Mącz; suscitare Cn (21):

poruszać co (2): Cżemu ſamci lepiey ſpiewaią niżli ſamice. (–) To bywa dla chciwoſci złącżenia przyrodzonego z ſamiczą, á zwłaſzcża lecie, albo też inegdy gdy ſie dobrze chowaią. Gdzież więc bywa w nich wielkie wzruſzenie duchow ktore takową chciwoſć poruſza. GlabGad D; BielKom B7.

W przeciwstawieniu: »poruszać ... zakrywać« (1): Zazdrość ſwary poruſza/ miłość ie zákrywa BielKom B7.

a. O procesach fizjologicznych (19):

poruszać czego (1): Vrinam ciet, vel cit haec herba, Poruſza mokrzu álbo wody to ziele. Mącz 53a.

poruszać co (18): gdy vwarzyſz thę Ozankę z byliczą á osłodzyſz miodem/ á thego daſz ſie napijać thrunek poranu/ y vryny zadzierżenie [tj. urynę zadzierżaną] poruſza. FalZioł I 37b; Oczet cżęſto pożywany: wzrok mdli/ pierſi obraża/ kaſzel poruſza FalZioł II 18d; Ieſtliby za temi pomoczami ona niewiaſta nie mogła ku ſwoiem rzecżam iako ſie godzi: przydz, Thedy ma zaphenę pod koſtką zaciąć/ [...] abowiem tha żyła nawięczey takowe rzecży poruſza y przyciąga. FalZioł V 27, I 50d, IV 28a. Cf poruszać co komu; co ku czemu.

poruszać co komu (11): Też lift Pokrzywiany z mirrą ſtłucżony/ [...] przirodzoną chorobę białym głowam zaſthanowiałą poruſza. FalZioł I 152d; Toż picie paniam mieſięcżną niemocz poruſza FalZioł IV 8b; Y też ocżyma ſlonych rib/ albo kopy ty końſkiemi: nadolno mieſtcze raz y dwa okadzić/ mocznie poruſza białem głowam ſwoie rzecż. FalZioł V 27, I 35b, 109a, III 6d, V 59 [2 r.], 60v [2 r.], 61.

poruszać co ku czemu (2): Abowiem to picie [tyzanna] gorącżkę mdli/ y k temu rzecży przyrodzone ku wyſzciu poruſza. FalZioł V 27, V 27.

W charakterystycznych połączeniach: poruszać mokrzu, wody; poruszać bolenie głowy, przyrodzoną chorobę (2), kaszel, miesięczną (przyrodzoną) niemoc (3), przyrodzoną(-e) (miesięczne, swoję) rzecz(y) (8), urynę, uryny zadzierżenie; poruszać ku wyszciu (2); poruszać mocnie, znamienicie.

4. Naruszać; labefactare Mącz, Calep [w tym: kogo, co (6)] (7): Cżemu niewiaſty cżęſciey głowa bala niż otroki. (–) Bywa to z wilgoſci zbytnich z ktorich onym vpławy bywaią, z ktorych powſtawa plugawy á ſmrodliwy dym ſzukaiąc wyſcia przez głowę także ią poruſza. GlabGad B3v; Mącz 180a; Labefacto – Pſuię, kazę, poruſząm. Calep 574a.
Szereg: »nie poruszać ani gwałcić« (1): cżlowiek wſobótę prziymuiątz obrzezanijé nieporuſſá zákonu Moijżeſſowégo/ ani gwálcij ſwięta OpecŻyw 66v.
W przen: O dziewictwie Maryi (1): Odpowiedziál Gabriel [Maryi] Totz będzie ſprawa ducha ſwiętego/ ktory oſobną laſką napełni żywot twoy/ zamku dziewitztwa twégo nieporuſſaiątz. OpecŻyw 8v.
Przen [w czym = przez co] (1): ábowiem zrzucon á potłocżon ieſt oſocżnik braciey náſzey/ ktory ie oſkarżał vſtáwicżnie przed oblicżnoſcią Páńſką/ á oni go záwżdy porucżáć [lege: poruszać] będą we krwi báránkowey [Vulg Apoc 12/10-11] RejPos 332.
a. Podważać (1): V mnie to napewnieyſza że Cżyśćiec ieſt/ Heretyckie wywody nic nieporuſzáią WysKaz 38.
5. Brać pod uwagę, rozważać [czego] (1): Pátrzćież pilnie w iákieyeſmy cenie/ Mąż nic nie ma/ wſzyſtko oddał żenie. Prozno tedy tych rzecży poruſzáć: Mali być źle/ lepiey nie pokuſzáć BielSjem 7.
*** Bez wystarczającego kontekstu (9): Accio, Concio, Excio, Poruſzam Záwoławam/ Poduſzczam/ Podpomagam. Mącz 53a; Commoveo, Poruſzam/ pobudzam. Mącz [234]b, [234]d, 467d; Incito – Pobiedząm, poruſząm. Calep 520a; Mobilito – Poruſząm. Calep 616a, 224a, 675b, 785b.

Synonimy: 2. budzić, burzyć, incytować, instygować, pobiedzać, pobudzać, pociągać, podburzać, podszczuwać, poduszczać, podżegać, przywodzić, skłaniać, wzruszać, wzywać, zapalać, zbudzać; 3. mnożyć, pobudzać, poczynać, pomnażać, przysparzać, rodzić; 5. rozważać.

Formacje współrdzenne cf RUSZAĆ.

Cf PORUSZAJĄCY, PORUSZANIE, PORUSZANY

MN