1. Skłaniać, zachęcać, namawiać, dawać bodziec do czegoś (do dobrego lub złego); podniecać; incitare HistAl, Mącz, Calag, Cn; instigare Mącz, Modrz, Calag, Cn; impellere, irritare Mącz, Modrz, Calep, Cn; stimulare Mącz, Modrz, Cn; excitare Modrz, Calep, Cn; instare Mącz, Calag; provocare Mącz, Vulg; acuere, commovere Mącz, Cn; inflammare Modrz, Cn; ciere, conciere, concitare Calep, Cn; exhortari, suscitare Vulg, Cn; compellere HistAl; afficere, allectare, exasperare, exstimulare, invitare, permovere Mącz; persuscitare PolAnt, urgere Calag; agitare, flammare, illectere, illicere, subinvitare Calep; exciere, exsuscitare, inspirare, proritare Cn [w tym: kogo, co (221)] (268): Leop Ier 4/16; BibRadz I 5d marg; OrzRozm P3; Insto, Stoyę nád kim/ przymuſzam/ przypędzam kogo k czemu/ pobudzam. Mącz 418d, 3a, [234]b, d, 287b, 415d, 500a, 505b; RejAp 2v; KuczbKat 425; BielSpr 39; Calag 25a; CzechRozm 191v; Przykłády więcey pobudzáią niſzli słowá. SkarŻyw 101 marg, 206, 279; CzechEp *3, 15; Boć nas wſzyſtkich [Pan Jezus] w Niebie ocżekawa/ przed Oycem zá námi ſię przycżynia/ pobudzáiąc, k rádośći wzywa. ArtKanc G15v; Illicio – Pobudząm, przicziagąm, prziwabiąm. Calep [504]b, 45a, 193b, 231b [2 r.], 383b, [504]b (10).

pobudzać do czego (47): RejWiz 141v; BibRadz *7; wielbiſz godność y dźielność/ pobudzaſz mię do tego/ drogi mi nie vkázuiąc/ ktorą bym ia też godnym y dźielnym w Polſzce był. OrzRozm Qv; BiałKat 218v; Podoba mi ſie w onym piſániu że pobudza do Modlitwy ku Pánu Bogu MycPrz II C3; niemamy ſię tego dopuſzcżáć/ żeby ábo chciwość mienia/ y rozſzyrzánia páńſtwá/ ábo też chćiwość sławy y zacność/ do woyny nas pobudzáć miáłá ModrzBaz 108, 7v, 25v, 37v, 64, 66v (11); SkarJedn 325; Y twarz świętych do nabożeńſtwá pobudza. SkarŻyw 581 marg, 46, 292 [2 r.], 459, 507, 528; A X.K. záś opák wſzytko cżyni/ do krwie wylánia pobudzáiąc/ y ſądem/ iż iey nie wylewáią/ Bożym grożąc CzechEp 165, 235, 271; CzechEpPOrz *2; Phil P2v, R, S4; LatHar 236, 252, 628; WysKaz 10; JanNKar B; SarnStat 40; PowodPr 10; SkarKaz 580b; VotSzl A2v; A obiecuiąc káżdemu zá ie^go dobry vczynek namnieyſzy/ zapłátę wieczną/ potężnie bárzo do wſzytkich cnot pobudza. SkarKazSej 686b, 704a. Cf Zwroty.

pobudzać ku komu (2), ku czemu (111): BierEz N3; bo iéy boleſtz/ dzialala inſſym boleſtz/ ij placż iéy/ ijné pobudzál ku placżu. OpecŻyw 158, 59; TarDuch C3; Ktory to łabęć był tak pięknego głoſu iż też ku poſłuchaniu wſzitek ſwiat pobudzał. BielŻyw 79; Wino w ktorym by był warzony korzeń tego to ziela á pithė [!] pobudza ku gamracijey FalZioł I 127a; [jajca ptasie] y ſzperne mnożą y ku niewiaſtam pobudzaią. FalZioł IV 20a, I 78d, 101d, 105d, 119d, IV 7c (11); WróbŻołt M8v, ff8v; WróbŻołtGlab A2v; SeklWyzn d4, e3v; SeklKat K3v, P3, P3v, V, V3, Yv; Abowiem wielkoſć złotá iego nas chćiwie pobudza ku boiowániu. HistAl C4v; Sąć bárzo pożyteczni koſćyołowi kácerze/ [...] iż ćyeleſne ku ſſukányu/ á duchowne práwe krzeſćiyány ku obyáwyenyu prawdy pobudzáyą. KromRozm I L2, D4v; MurzHist I2v; MurzNT A4; KromRozm II e2v [2 r.], e3, e4v; LubPs R5v, T3, Y4v; GroicPorz i3; KrowObr 47 [2 r.], 63v, 116v; BibRadz *7; OrzRozm H3v; [Ludwik Węgierski] Papieżá przez poſła tego Ianá [...] pilnie ku pomocy pobudzał. BielKron 305v, 259v, 306; KwiatKsiąż B4v, P3v; Mącz [18]a, 167d, [234]a, 416a; RejAp AA3v; GórnDworz Dv, O2v; Ku ktorey miłośći [do wszystkich ludzi]/ Przykazánie to wykłádáiąc/ ym nawięcey będźie mogł niechay Chrześćijány pobudza KuczbKat 315, 300, 370, 385; RejPosRozpr b3; CzechRozm 91v, 191v, 201, 225, 239v [3 r.]; áby [mądry] one rzecży/ ktore ſię mu zá pożytecżne álbo zá ſzkodliwe Rzecżypoſpolitey być widzą/ miedzy drugie podawał/ á ony álbo ku chwaleniu/ álbo ku gánieniu pobudzał. ModrzBaz 1, 51v, 107; SkarŻyw 14, 31, 101, 173, 240 (8); CzechEp 58, 152, 153, 164 marg, 167, 284; ReszList 175; ArtKanc F4v; KochWr 38; GórnTroas 8; LatHar 673; WujNT 21, 2.Cor 9 arg, s. 725, 848. Cf Zwroty.

pobudzać przeciw komu [= podżegać] (20): BibRadz I 291b marg; Rudolf Papieſki poſeł/ pobudzał Krolá Káźimierzá przećiw Cżechom odſzcżepieńcom BielKron 395, 215v [2 r.]; Mącz [18]a; tedy ten nie tylko cżyni przećiw práwu y zwycżáiowi poſpolitemu: ále też y nád to Páná ſwe^go gniewa y iego przećiw ſobie pobudza. CzechRozm 251, 226v; SkarŻyw 353; CzechEp 11, 15 [2 r.], 89, 91, 93 (9); NiemObr 4, 174; że was ſámá dobroć królów wáſzych przećiw nieprzyiaćielowi pobudzáć ma/ nie pieniądze żadné. OrzJan 61.

pobudzać na kogo [zwykle: podżegać] (10): Swym panom o gargła [!] stoją. Ludzi na nie pobudzają BierRozm 15; ſzczérą wiarą/ miłośierdźie dlá pana Chriſtuſa otrzymawſzy/ więcyi na śię pana niezbożnem a niechrześćjańſkięm żywotem niepobudzali MurzHist B2; OrzRozm O4v; BielKron 67v, 223v; RejZwierc 260v; krolá Bábilońſkiego ná Láćinniki w ziemi S. krew o grob Boży rozlewáiące/ pobudzáć przez cżęſte poſły ſwoie do niego niezániechał. SkarJedn 255; SkarŻyw 189; ktory [wojewoda wołoski] wſzytki nieprzyiaciele zwłaſczá Turki y Tátáry ná Polſkę y ná Litwę pobudzał StryjKron 677; SkarKaz 5a.

pobudzać na co (3): Mącz 287c; ieſli ią [miasto Kartago] zágubimy ogniem/ vpádną Rzymiánie przes pokoy á próżnowánie/ [...] ſtrácą ſławę ſwoię kthorą mieli po wſzem świećie záwżdy/ gdy ich zá długi cżás nikt ná to mocny pobudzáć nie będzie/ która ie ſamá tylko Cártago pobudzáłá. BielSpr 39. Cf »na złe pobudzać«.

pobudzać przez co [= czym] (3): BibRadz 2.Petr 1/13; [Turcy] Starſzych ſwoich zwyćięſtwá piſzą/ á potym ſpiewáią/ pobudzáiąc przez to rycerſtwo ku walce. BielKron 259v; zda mi ſię ſłuſzna/ ábym was [...] pobudzał przez nápominánie WujNT 2.Petr 1/13.

pobudzać czym (31): BierEz N3; FalZioł IV 18d; WróbŻołt ff8v; WróbŻołtGlab A2v; MurzNT A4; MurzHist B2; Pyotr wpirwſſym liśćye też żydy [...] nápomina ku pokućye y śwyętobliwemu [...] żywotowi/ pobudzáyąc ye nádźyeyą zapłáty. KromRozm II e4; LubPs cc2v marg, gg5v; KrowObr 64v; Chus był krewny Saulow/ ktory go pobudzał záwżdy przećiw Dawidowi fałſzywemi powieſciámi. BibRadz I 291b marg; GórnDworz Dv; KuczbKat 370, 385; BielSpr 38v; CzechRozm 191v, 201; ModrzBaz 37v; SkarŻyw 292, 528; CzechEp 15, 167, 284; NiemObr 118; WujNT 517, 725, Hebr 12 arg, s. 848; JanNKar D2v; SarnStat 40; Słuſzna/ cnémi poſtępki áby pobudzáli Rodźicy ſwé dźiatki/ do cnót przykład dawáli GosłCast 35.

pobudzać w czym [= czym] (4): Yednák oni w rádach ſwoich w gnyew go pobudzáli LubPs Y3v; Leop Ez 16/43.

cum inf (3): Ale żydowie tym więcéy wolali/ ij ijnſſé wolatz pobudzali OpecŻyw 132; HistAl C4v; Rácżże [Panie] wzbudźić ſługi ſwe/ [...] Zeby z vſt Ducha ſwego [...]: W pośrzodku Bábiloná/ mowili twoie ſłowá/ lud wyniść pobudzáli ArtKanc K10.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby, żeby, by] (22): OpecŻyw 142; W thym Pieniu prorok pobudza ſtworżenie aby pana boga chwaliło WróbŻołt vv4; HistAl C2v; MurzNT A4; LubPs T3, Y4v marg; KrowObr 64v; BibRadz I 138d marg; RejAp 2v; nietylko [Bóg Ojciec] pokazał iż thego prágnie áby nam odpuśćił/ ále też pobudza ludźie áby od niego odpuſzcżenia prośili KuczbKat 415; CzechRozm 89v; SkarŻyw 31, 234; CzechEp 53, 271, 284; Phil R; Przykłádem onych Oycow/ y ſámego Chriſtá Páná/ pobudza ich áby mężnie znośili przećiwieńſtwá WujNT Hebr 12 arg, s. 517; JanNKar D2v; SarnStat 40; gdy Páná Bogá ſpráwiedliwość pobudza/ áby nas zá wielkie grzechy náſze ſkázował y karał SkarKaz 3a.

W połączeniach szeregowych (9): Co nam ten Pſalm okázuie. Pobudza á vtwierdza y przidawa wiári nadobną obietnicą o ráthunku Páńſkim. LubPs cc2v marg; Irrito, Irruo, Ku gniewu poduſzczam/ pobudzam/ nágabam. Mącz 174d, 2a, [114]c; wnętrznego cżłowieká ná duchu vmyſłu iego/ y ná ſumnieniu vpomina/ náucża/ pobudza: żeby cżynił to co iedno cżynić ma CzechRozm 89v; CzechEp 164; LatHar 40; Abyś nie mnimał/ że Bog ieſt [...] przyczyną grzechow/ nie tylko dopuſzczáiąc grzechow/ ále chcąc/ poduſzczáiąc/ ſpráwuiąc/ roſkázuiąc/ y wolą złych ludzi ná złe pobudzáiąc/ y vśiłowánie ich vtwierdzáiąc WujNT 526; A Król, iáko primum mobile, ma ich do tego pobudzáć, poruſzáć, y vpomináć Liſty ſwémi. SarnStat 40.

W przeciwstawieniach: »pobudzać ... odwodzić (2), odejmować, odpychać, zatrzymać« (5): ktore [milczenie o tajemnicach wiary] wſſeteczne ludźye pobudza/ á proznuyące álbo nyedbáłe odpycha KromRozm II h4v; quae languorem adferunt caeteris, illum acuebant. Które rzecżi inym ludzióm chęć odeymuyą/ tyż iſte yemu yei dodawały/ y yego pobudzáły. Mącz 3a; ktore [koło senator] Krolá y zwierzchnego Páná do pięknych á vcżćiwych rzecży pobudza/ od ſproſnych á nieucżćiwych odwodźi ModrzBaz 25v, 79v; OrzJan 46.

W charakterystycznych połączeniach: pobudzać do (dostępowania) cnoty (ku cnocie, ku postąpieniu w cnotach) (8), do czynienia czegokolwiek, do czytania (ku czytaniu) (2), do dzielności, do godności, do grzechu (ku grzechu) (2), do konspiracyjej, do krwie wylania (ku wylaniu krwie) (2), do mężobojstwa, do miłości (ku miłości, ku miłowaniu) (10), do modlitwy (ku modlitwom, ku modleniu) (3), do nabożeństwa (ku nabożeństwu) (4), do odpuszczenia, do pokuty (ku pokucie) (4), do pomsty (2), do postow, do pożywania ofiar, do prace (ku pracy) (2), do pychy, do rozmyślania (ku rozmyślaniu) (3), do [jakich] rzeczy (ku [jakiej] rzeczy) (3), do sławy, do szukania [czego], do ubłaganości, do używania sakramentu, do wojny (2), do zgody, do złodziejstwa; pobudzać ku bogobojności, ku bojaźni bożej, ku bojowaniu, ku chciwości, ku chwale [czyjej] (chwaleniu Boga) (4), ku cielesnej żądzy (żądliwości) (rzeczam cielesnym) (4), ku cielestności, ku cierpliwości, ku czujności (2), ku doskonałości, ku dziękowaniu, ku gamracyjej (gamratowaniu) (2), ku ganieniu, ku jadłu (2), ku jedności, ku miłosierdziu (proszeniu miłosierdzia) (2), ku nierządnym zapaleniom, ku niewiastam, ku objaśnieniu [czego], ku obronie [czego], ku otrzymaniu mieczem [czego], ku płaczu (2), ku płodu, ku pokajaniu, ku pokorze, ku pomnożeniu chuci, ku pomocy (3), ku posłuchaniu, ku poważności, ku prawdzie (objawieniu (szukaniu, wyrozumieniu) prawdy) (4), ku przestaniu od grzechow, ku składaniu jałmużny, ku skromności, ku smutku, ku [jakim] sprawam, ku sprzeciwieniu się, ku stałości, ku staraniu [o co], ku stateczności, ku śmiechu, ku świętobliwości (świętości) (2), ku tyraństwu, ku [jakim] uczynkom (3), ku ućciwości, ku ugodzie, ku walce, ku weselu (2), ku wierze, ku wykonaniu [czego], ku wysławianiu [czego], ku wystrzeganiu [czego], ku wzywaniu [kogo] (2), ku zachowaniu, ku zamordowaniu, ku zmylstwu, ku znajomości bożej, ku znoszeniu [czego], ku żalu, ku [jakiemu] życiu (żywotu, odmienieniu żywota) (3); pobudzać przeciw biskupowi, przeciwko chwalcom, przeciw Czechom odszczepieńcom, przeciw krolowi (2), przeciw nieprzyjacielowi, przeciw niewinnym, przeciw sługom [czyim]; pobudzać na drogę [= do drogi]; pobudzać na Litwę, na luteryjany, na łacinniki, na pany, na Polskę; pobudzać przez napominanie (2); pobudzać bojaźnią, cnemi postępki, cnotami, duchem (2), fałszywymi powieściami, gorliwością, lekarstwem, listy (w liściech) (2), nadzieją zapłaty, pienim (śpiewaniem) (2), przykładem (6), słowem (5), uporem, walką, [jakim] żywotem; pobudzać na duchu, na sumnieniu; pobudzać w radach, w [jakich] rzeczach; pobudzać chciwie, często, dziwnie, głośno, nadobnie, pilnie, prętko, srodze, ustawicznie.

2. Wywoływać, powodować powstanie czegoś; czasem też: wzmagać; excitare HistAl, Modrz, JanStat; incendere Vulg; proferre PolAnt [w tym: co (157)] (160): tak ymyą to marya ym cząſzczyey byua wzyuano a ſpomynano pobudza ządzą ku nyebyeſkych rzeczy pragnyenyu PatKaz III 126; [Róża ogrodna] Z wodą vwarzona á ciepło niewieſcie przed porodzeniem ku piciu dana, Niewymownie pobudza á cżyni richłe porodzenie. FalZioł V 24v, ‡4b, ++6d, *2f, [*5]f, I 7d (65); Poſpolicie też rzecży kwaſne ſamy z ſiebie chęć pobudzaią [...], á tak im więczey kwaſnego pożywamy tim ſie więcey chęć mnoży ku iedzeniu GlabGad I5, B8, H2; HistAl Kv; KromRozm III I3v; Leop Eccli 28/11; BibRadz Eccli 22/22; KwiatKsiąż B2, B4v, C3v; Ructatrix herba, Ziele które rziganie pobudza. Mącz 359b; iżby tá miłość w nas ſtátecżna byłá/ tedy ią Duch ſwięthy/ przez oto to poſpolitowánie ciáłá y krwie Páná Kryſtuſowey/ zápaláiąc/ vſtáwicżnie pobudza. RejPosWiecz³ 99; BudBib Prov 20/2; ModrzBaz 66v; głos páńſki gróm ſrogi/ Y okrutné pobudza ná powietrzu trwogi KochPs 40; KochFr 125; KochPhaen 12; ReszPrz 110; [w czasie potopu] lał déſcz nie przeſtáiąc/ A źiemiá nowé źrzódłá pobudzáiąc/ Rzék przymnażáłá KochPieś 31; ArtKanc O3v; WujNT 44, 194; W Niektórych ludźiach zły vpór y śmiáłość [...]: iż chcąc ſie ſwych krzywd y żáłośći pomśćić/ częſtokroć woyny ſzkodliwé Króleſtwu náſzému pobudzáią SarnStat 118; [Aquilon] ieſt wiátr popędliwy y [mr]oźny/ który twárdą źimę y trzáſkaiące mrozy pobud[za.] KlonFlis A4v; SzarzRyt C3.

pobudzać u kogo (1): Luk polny [...] vrinę pobudza y rzecż v białych głow przyrodzoną. FalZioł I 102a.

pobudzać komu (34), czemu (1): [sok ostrucyj] białym głowam przirodzoną ſwoię rzecż na cżali pobudza. FalZioł I 96c; [kozłek] chorobę przyrodzoną paniam pobudza. FalZioł I 151c; pobudza chęć cieleſną małżonkom ku krotochwili FalZioł II 11b; Wonia moczna á oſtra głowie pełney bol pobudza FalZioł V 63v, ++4d, I 1d, 7a, 8d, 15c (35).

pobudzać ku czemu [= ku ruchowi w jakimś kierunku] (15): Theż [łuk polny] Emoroidy pobudza ku płynieniu FalZioł I 102a; Też wino w ktorim będzie warzono tho ziele [...] vrinę y chorobę przirodzoną paniam ku wyſciu pobudza. FalZioł I 128a; [jęczmienna woda] pobudza flegmę rudowatą ku łacznemu odchodzeniu. FalZioł V 82, I 4a, 24d, 72a, 88d, 90d (15).

pobudzać nad kim (1): álechmy ſámi ſobie krziwi iż ná ſię dobrowolnie wnośimy ony ſrogie dekretá Páńſkie/ á nic ſie ich nie lękamy [...]/ owſzem ie ieſzcże ſrożey vſtáwicżnie pobudzamy nád ſobą. RejZwierc 262.

pobudzać w kim, w czym (17): FalZioł ++c, III 23c; Czo więcey pobudza ciepło w cżłowiecże, ieſtli wino cżyli pokarm ciepły. GlabGad H2; LudWieś A4; Ktory [Pan] pátrząc tu ná zyemię pobudza w niey trzęſienie LubPs X6, K3v; Ieſzcże y tho niepomáłu ſmiech w nas pobudza [...] kiedy kto foremnie powieda cżiy práwie głupi poſtępek GórnDworz O8v, Ov, S2v; RejPosWiecz³ 99v; BudBib 2.Mach 7/21; ModrzBaz 66v; áby ták dobrze głowá záwinióna byłá/ [...] cobj wniéy káſzlów niepobudzał Oczko 17; ArtKanc L8; KochCn B4v; WujNT 546. Cf Zwrot.

W charakterystycznych połączeniach: pobudzać bol(eści) (2), brzydzenie, chciwość (cielesną, ku rzeczam cielesnym, ku jedzeniu) (11), chęć (chuć) (5), chorobę (niemoc) przyrodzoną (12), cieczenie krwie, dekreta pańskie, dnę (2), emoroidy (4), flegmę (2), gamracyją, grom, grzech, kaszel (2), kichanie (2), krew [z czego] (5), łaskę bożą, miłość (4), mocz, mor, mrozy, namiętności, naturę, niemoc świętego Walantego (3), niezgody, płacz, płod, pokuszenie, porodzenie, pot (3), pożądliwości, remę (2), rozterki, rozruchy, rzecz przyrodzoną (28), rzyganie (womity) (2), stolce (2), śmiech (3), trwogi, trzęsienie, uczynek męski, urynę (31), wiatry (3), wojny (3), wracanie (3), zimę, zwadę, zdroje (źrzodła) (2); pobudzać ku odchodzeniu [czego], ku płodu, ku płynieniu, ku wyszciu (13); pobudzać bezpotrzebnie, (bardzo) mocnie (5), niepomału, niewymownie, obficie, srożej, więcej, zawsze, znamienicie, znowu.

W przeciwstawieniu: »powściągnąć ... pobudzać« (1): iż tákye przykazánye myſli y żądz náſſych/ woley bożey przećiwnych/ powſcyągnąć nyemoże/ y owſſem ye nyeyáko pobudza KromRozm II k3.

3. Dawać trąbieniem sygnał do boju (2):

pobudzać kogo czym (1): [Trębacz, który zatrąbił na trwogę, złapany przez nieprzyjaciół, tłumaczy się przed nimi:] Animći ſie ia z wámi bił/ Iednom drugim trwogę trąbił. Rzekł ieden z oney drużyny/ Godnieyſzyſz tym więtſzey winy: Gdyś ſie z námi ſam bić nie śmiał: Ineś trąbienim pobudzał. BierEz K2.

cum inf (1): Trębácże [w wojscze] pobudzáli wyieżdżáć w pole y potykáć ſie/ y záſie odwodźili gdzie byłá tego potrzebá. BielSpr 12v.

W przeciwstawieniu: »pobudzać ... odwodzić« (1): BielSpr 12v cf cum inf.

4. Budzić lub nie pozwalać zasnąć (3): [draby [lege: drabi] mają wartować [...], a pobudke albo rycerską tedy mają towarzysze dzierżeć, to jest pobudzać. A ktoby na warcie usnął a [...] temu, kto pobudza, zarazem się nie ozwał, tedy ma być z muru zrzucon. UstWojsk 1559/81.]

pobudzać kogo (2): Ci záſie co ná piſzcżałkách [grali] pobudzáli lud po woyſcże ieżdżąc áby byli cżuyni á gotowi cżynić co roſkażą. BielSpr 12v, 43v; [Rycerzowi, co pobudza stróże fl. 4 LustrPom 79, 213].

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Prorito, idem quod irrito, Pobudzam/ Poduſzcżam. Mącz 327a; Calep [863]a.